Matja e përparimit moral

“Madhështia e një vendi dhe përparimi i tij moral”, ka thënë Mahatma Gandhi, “mund të gjykohen nga mënyra e trajtimit të kafshëve të tij...” Kriteri i Gandhit për gjykimin e madhështisë së një vendi dhe përparimit moral të tij nuk është i kufizuar me keqtrajtimin sadistik apo brutal të kafshëve. I referohet vetëm mënyrës se si trajtohen kafshët e një vendi. Sipas këtij standardi, për aq kohë sa i mbajmë shumicën e kafshëve, jetët e të cilave i kontrollojmë që nga lindja e deri në vdekje, në kushte të tmerrshme, nuk mund të pretendojmë që kemi arritur shumë përparim moral që prej kohës së perandorit të hershëm romak, Marcus Apuleius

“Madhështia e një vendi dhe përparimi i tij moral”, ka thënë Mahatma Gandhi, “mund të gjykohen nga mënyra e trajtimit të kafshëve të tij.” Nëse e zbatojmë këtë test në botën si tërësi, sa përparim moral kemi bërë gjatë dy mijëvjeçarëve të fundit? Kjo pyetje është sugjeruar nga “The Golden Ass”, romani pa diskutim më i hershëm i mbijetuar në botë, shkruar rreth vitit 170, kur perandori Marcus Apuleius ka sunduar mbi Perandorinë Romake.

Apuleiusi, autori, ishte filozof e shkrimtar afrikan, i lindur në atë që tani është qyteti algjerian, M’Daourouch. Mësoi latinishten dhe greqishten, ndërsa ka kompletuar arsimimin e tij në Athinë dhe ka vizituar Romën para se të kthehej në rajonin e lindjes. “The Golden Ass” është narracioni i parë i rrëfyer nga Luciusi, interesimi i të cilit për magjinë e çoi atë drejt Thesalisë, një provincë kjo e Greqisë, e njohur për aftësinë e magjistarëve të saj. Por, interesimi i tij për t’i mësuar artet e errëta përfundon keqas, kur ai shndërrohet në gomar. Nën këtë maskim, Luciusi e përshkruan, nga këndvështrimi i një kafshe, jetën e një kafshe të këndshme në kohërat romake. Format e ndryshme të keqtrajtimit që iu bënë gomarit u përkasin tri kategorive. Ka sadizëm: një djalosh rob për të cilin ai i bart drunjtë e mbledhur buzë malit pëlqen që ta torturojë, duke e rrahur me shkop, duke i vendosur gurrë për t’ia rënduar ngarkesën, duke i vendosur gjemba në bisht dhe krejt në fund, kur ka në shpinë ngarkesën me dru, duke i hedhur qymyr dhe duke i shkaktuar një ferr prej të cilit gomari mezi sa shpëton gjallë. Ka edhe brutalitet: ai bie në duart e një bande plaçkitësish që e rrahin pamëshirshëm, jo ngase kënaqen duke e bërë të vuajë, por për ta nxitur që ta bartë argjendin që ata kanë vjedhur nëpër shtigje të pafundme dhe malet e rrëpirëta deri në strehimet e tyre. Në fund, ka shfrytëzim të pamëshirshëm, ama ekonomikisht racional për pronarin e ri të gomarit, një mullis. Në mulli, 24 orë në ditë, gomarët dhe kuajt e rrotullojnë rrotën që e bluan grurin në miell. Ata lirohen nga puna e lodhshme vetëm aq sa për të ngrënë dhe fjetur, në mënyrë që të mund të jetonin për të punuar ditën e radhës. Në krye të mbikëqyrjes së punës së tyre – dhe rrahjes po qe se lodhen – janë njerëzit po ashtu robër, të leckosur, me tatuazhe në ballë dhe këmbë të prangosura.

Krejt këto e bëjnë “The Golden Ass”-in një tekst jashtëzakonisht progresiv. Duhet të kapërcejmë 17 shekuj para se të gjejmë, te “Black Beauty” e Anna Sewellit, një pasqyrim kaq krahasueshmërisht të dukshëm dhe empatik të jetës së një kafshe të keqtrajtuar nga njerëzit. Por, çfarë mund të mësojmë nga ky punim romak mbi modelin e përparimit, që prej kohës së shkrimit të tij? Në shumë vende, egërsia sadistike e djaloshit rob dhe brutaliteti i banditëve do të ishin të paligjshme. Ky është përparim, por është larg të qenët universal. Nëse Apuleiusi do të kthehej sot në rajonin ku ishte lindur, nuk do të gjente aty ligje për mbrojtjen e kafshëve nga mizoria. Përgjatë Afrikës Veriore, vetëm Egjipti ka një ligj të tillë. Në Afrikën Perëndimore dhe atë Qendrore, kafshët mbrohen me ligj vetëm në Ganë dhe Nigeri. Arabia Saudite, Irani dhe Kina nuk kanë ligje kombëtare për mirëqenien e kafshëve. Për dallim prej tyre, ka të paktën disa nivele të mbrojtjes ligjore për kafshët përreth gjithë Evropës (me përjashtimin e vetëm të Bjellorusisë), në nënkontinentin indian, në Japoni, pjesën më të madhe të Azisë Juglindore (ku Vietnami përbën përjashtimin drastik), Australi dhe Zelandë të Re, dhe në shumicën e Amerikave.

Në mënyrë tipike, këto ligje i ndalojnë si mizorinë sadistike, ashtu edhe rrahjet brutale, ndonëse ekzistojnë variacione të shumta në zbatim. Dhe shkaku që qëndrimet karshi kafshëve janë kaq të ndryshme, kafshët mund të trajtohen më mirë në disa vende pa mbrojtje ligjore sesa në ato ku mizoria është e jashtëligjshme. Kini parasysh vendet e zhvilluara, ku shfrytëzimi i kafshëve për qëllime komerciale përbën problem larg më të madh. Kudo në botë, më shumë se 70 miliardë kurrizorë vriten për ushqim çdo vit, ndërsa 90 për qind syresh i kalojnë gjithë jetët e tyre përbrenda fabrikave bujqësore. Ndonëse disa juridiksione, veçmas në Bashkimin Evropian, i ndalojnë format më ekstreme të ngujimit, në shumicën e botës nuk ekzistojnë barriera për trajtimin e kafshëve në mënyrat e çfarëdoshme që e shumëfishojnë përfitimin.

Një konventë e propozuar e Kombeve të Bashkuara për Shëndetin dhe Mbrojtjen e Kafshëve do të ndihmonte në kapërcimin e kësaj situate. Në mullirin që Apuleiusi e përshkruan, fitimet ishin shumëfishuar duke i shtrënguar gomarët, kuajt dhe njerëzit robër që të punonin pothuajse deri në vdekje – por duke u ndalur bash në atë pikë. Nëse ndonjëri nga kafshët (apo robërit) do të përfundonte i vdekur, e po, do të ishte më pak e kushtueshme që ata të zëvendësoheshin sesa të përmirësoheshin kushtet e punës që i çuan ata në vdekje.

Po kështu, kur korporatat gjigante të agrobiznesit vendosin se sa kafshë të grumbullohen brenda staneve të tyre të mëdha, ata e dinë se niveli i grumbullimit që shkakton vdekjen e pak kafshëve para se ta arrijnë peshën e tregut nuk do të jetë niveli më fitimprurës – dhe ky është standardi më i fundit që ata do të zgjedhin. Si rezultat i kësaj, më shumë se 60 miliardë kafshë në vit jetojnë jetë të mjera, të grumbulluara nëpër fermat e fabrikave, para se të caktohen për therje. Kriteri i Gandhit për gjykimin e madhështisë së një vendi dhe përparimit moral të tij nuk është i kufizuar me keqtrajtimin sadistik apo brutal të kafshëve. I referohet vetëm mënyrës se si trajtohen kafshët e një vendi. Sipas këtij standardi, për aq kohë sa i mbajmë shumicën e kafshëve, jetët e të cilave i kontrollojmë që nga lindja e deri në vdekje, në të këtilla kushte të tmerrshme, nuk mund të pretendojmë që kemi arritur shumë përparim moral që prej kohës së Apuleiusit.

(Peter Singer është profesor i Bioetikës në Universitetin e Princetonit dhe themelues i organizatës jofitimprurëse “The Life You Can Save.” Ai është autor i librave “Animal Liberation”, “Practical Ethics” dhe “Why Vegan?” Botimi i tij i ri i “The Golden Ass”, përkthyer nga Ellen Finkelpearl, është botuar në prill. Ky vështrim është shkruar ekskluzivisht për rrjetin ndërkombëtar të gazetarisë “Project Syndicate”, pjesë e të cilit është edhe “Koha Ditore”)