Vetëm përmes një traktati të fortë të detit të hapur dhe veprimeve më të guximshme brenda organeve ekzistuese të traktatit (veçanërisht marrëveshjet e menaxhimit të peshkimit) mund ta mbrojmë shëndetin e oqeanit. Duhet të përshtatemi shpejt me aktivitetet e reja si minierat në det të thellë, si dhe me rritjen e përplasjeve të anijeve me kafshë të mëdha dhe rritjen e mbeturinave, zhurmës dhe ndotjes artificiale nga drita. Kjo kërkon menaxhimin e të gjithë oqeanit në një mënyrë më gjithëpërfshirëse
Sistemet natyrore të endura fort dhe të ndërlidhura të planetit tonë janë thelbësore për jetën dhe jetesën. Megjithatë, çdo sezon që kalon jemi dëshmitarë të realiteteve dërrmuese të krizës klimatike dhe humbjes së biodiversitetit. Në Raportin e Rrezikut Global 2023, Forumi Ekonomik Botëror paralajmëron se gjashtë nga dhjetë rreziqet kryesore në dekadën e ardhshme do të rrjedhin drejtpërdrejt nga humbja dhe degradimi i natyrës. Përballë stuhive dhe përmbytjeve ekstreme, thatësirave dhe zjarreve shkatërruese, zonave të vdekura të oqeaneve dhe mungesës së ushqimit, kërkesat për ndryshime sistematike kanë arritur në kulm. Nëse nuk nisim një kurs të ri, krizat tona vetëm sa do të thellohen.
Pavarësisht sfidës së arritjes së marrëveshjeve globale në një botë kaq të përçarë, ne kemi arsye për optimizëm. Në fund të vitit 2022, Konventa e Kombeve të Bashkuara për Diversitetin Biologjik (CBD) arriti një përparim, pasi mbeti në errësirë relative për shumë vite. Në samitin COP15 në Montreal në dhjetor, vendet përfunduan katër vjet negociatash dhe miratuan Kornizën e Biodiversitetit Global Kunming-Montreal (GBF), marrëveshja ndërqeveritare më e rëndësishme mbi biodiversitetin në më shumë se një dekadë.
Sipas GBF-së, qeveritë janë zotuar të mbrojnë 30% të tokës, ujërave të ëmbla dhe oqeanit në botë deri në vitin 2030; përmirësimi i qëndrueshmërisë së bujqësisë, akuakulturës, peshkimit dhe pylltarisë; dhe të rivendosë 30% të ekosistemeve të degraduara. Korniza krijon shtigje të shumta për shkallëzimin e zgjidhjeve brenda dhe përtej kufijve. Ai përfshin parapagimet, angazhimet financiare dhe një plan zbatimi, dhe tashmë po nxit veprime nga korporatat, qeveritë dhe shoqëria civile.
Megjithatë, punë kritike mbetet për t’u bërë. Më 20 shkurt, vendet anëtare të OKB-së u mblodhën në Nju-Jork për të finalizuar një pjesë kyç të enigmës së qeverisjes së oqeanit: një traktat të ri për të ruajtur dhe menaxhuar në mënyrë të qëndrueshme biodiversitetin detar në det të hapur.
Detet e hapura mbulojnë dy të tretat e të gjithë oqeanit dhe pothuajse gjysmën e planetit, dhe janë shtëpia e deri në dhjetë milionë specie – shumë prej tyre ende të paidentifikuara. Por pjesa më e madhe e këtij biodiversiteti mbetet jashtë syve dhe kështu jashtë mendjes. Si rezultat, jeta në këtë hapësirë të madhe kërcënohet vazhdimisht nga rregullimi i dobët i aktiviteteve si transporti dhe peshkimi, dhe nga zbatimi i dobët i ligjeve ekzistuese.
Deti i hapur i përket të gjithëve dhe askujt. Ashtu si me shumë burime të përbashkëta, nuk ka një kornizë gjithëpërfshirëse dhe të rënë dakord që rregullon ruajtjen dhe përdorimin e qëndrueshëm të oqeanit jashtë juridiksioneve kombëtare. Por meqenëse të njëjtat zogj të mëdhenj, breshka lëkure, peshkaqenë dhe balena që ne kërkojmë t'i mbrojmë në dhe jashtë brigjeve tona kalojnë pjesën më të madhe të jetës së tyre në det të hapur, ekziston një nevojë e dukshme për strategji më të fuqishme globale për të mbrojtur, menaxhuar dhe monitorojnë këto zona.
Jeta detare nuk njeh juridiksione ligjore. Që ruajtja e specieve migratore dhe e ekosistemeve ndërkufitare të jetë efektive, ne kemi nevojë urgjente për një traktat global të detit të hapur, i cili nga ana tjetër do të kontribuojë në zbatimin e kuadrit të ri ambicioz të CBD-së. Pa të, CBD-ja do të ketë shumë më pak shanse suksesi. Kjo për shkak se, aktualisht, nuk ka fuqi globale për të krijuar zona të mbrojtura detare në det të hapur. Edhe pse Konventa e OKB-së për të Drejtën e Detit i detyron shtetet të vlerësojnë ndikimin e aktiviteteve në ujërat e tyre, nuk ka një mekanizëm global për vlerësimin e aktiviteteve në det të hapur. Në vend të kësaj, ekziston një grumbull mekanizmash vlerësimi për organe të ndryshme që rregullojnë pjesë të detit të hapur, por jo standarde minimale që sigurojnë cilësi ose qëndrueshmëri.
Pra, çfarë duhet të ndodhë në samitin në Nju-Jork? Që një traktat i ri i detit të hapur të bëjë një ndryshim, ai duhet të arrijë objektiva të shumëfishta. E para është t'u jepet vendeve fuqitë ligjore për të krijuar dhe menaxhuar një rrjet përfaqësues të zonave të mbrojtura detare në det të hapur, pasi kjo është thelbësore për të mbrojtur të paktën 30% të oqeanit deri në vitin 2030.
Për më tepër, ne duhet të forcojmë në mënyrë dramatike qeverisjen e aktiviteteve njerëzore që prekin detin e hapur, duke vendosur standarde të fuqishme, moderne të vlerësimit dhe menaxhimit mjedisor. Dhe ne duhet të sigurojmë mbështetje të mjaftueshme financiare, shkencore dhe teknike për shtetet që e kërkojnë atë.
Ne do të kemi nevojë gjithashtu për një mekanizëm për ndarjen e përfitimeve të burimeve gjenetike detare në mënyrë të drejtë dhe të barabartë, si dhe një procedurë votimi kur të gjitha përpjekjet me mirëbesim për të arritur konsensusin të jenë ezauruar. Përndryshe, një ose dy vende do të jenë në gjendje të bllokojnë progresin edhe në çështjet që mbështeten nga shumica dërrmuese.
Vetëm përmes një traktati të fortë të detit të hapur dhe veprimeve më të guximshme brenda organeve ekzistuese të traktatit (veçanërisht marrëveshjet e menaxhimit të peshkimit) mund ta mbrojmë shëndetin e oqeanit. Ne duhet të përshtatemi shpejt me aktivitetet e reja si minierat në det të thellë, si dhe me rritjen e përplasjeve të anijeve me kafshë të mëdha dhe rritjen e mbeturinave, zhurmës dhe ndotjes artificiale nga drita. Kjo kërkon menaxhimin e të gjithë oqeanit në një mënyrë më gjithëpërfshirëse. Me rënien e shëndetit të oqeanit, ruajtja e status quo-së nuk është një opsion i zbatueshëm.
Negociatat për traktatin e parë ndërkombëtar të oqeanit në më shumë se 40 vjet, dhe i pari që synon ruajtjen dhe përdorimin e qëndrueshëm të jetës detare në det të hapur, ofrojnë një mundësi tjetër për të ribalancuar marrëdhënien tonë me natyrën. Duke u mbështetur në vrullin nga COP15 në Montreal, tani duhet të vendosim një kurs për t’i adresuar rreziqet më të mëdha me të cilat përballet planeti ynë në dekadën e ardhshme.
(Autorja është shefe ekzekutive e The Nature Conservancy. Komenti është shkruar për rrjetin botëror të gazetarisë, “Project Syndicate”, pjesë e të cilit është edhe “Koha Ditore”).
