Aktualiteti i Karl Marksit: 200 vjet pas

Si duhet lexuar sot Karl Marksin? Ose, cilin Marks duhet lexuar në aktualitetin e sotëm të zhvillimit të kapitalizmit? Leximi i Marksit na konfronton me një varg problemesh filozofike, ideologjike, politike, etj, të cilat shfaqen në formën e vështirësive në raport me vlefshmërinë e tyre në situatën tonë politike, ekonomike e ideologjike. Ditëlindja e tij e dyqind, që është një vit pas 150-vjetorit të botimit të kryeveprës së tij “Kapitali”, është mundësi shumë e mirë për të rivlerësuar projektin e tij teorik.

Marksi ka fatin e klasikëve të historisë së mendimit. Të gjithë kanë dëgjuar për të, të gjithë kanë diçka të thënë për të, shpesh edhe i referohen dhe e citojnë. Kur flasim për Marksin, mendojmë në konceptet si materializmi historik, dialektika materialiste, qëllimi final i historisë (komunizmi), apo në politikë, vizioni për socializmin, etj. Por i vetmi problem është se Marksin pakkush e lexon, duke përfshirë edhe cituesit dhe kundërshtarët e tij më të mëdhenj. Si pasojë, konceptet e vizionet e sipërpërmendura nuk gjenden askund në opusin e Karl Marksit.

Ky është pothuajse dimensioni i ngjashmërisë aksidentale me referencat popullore e të përgjithshme për religjionin (vetë Marksi shumë shpesh është akuzuar për natyrën religjioze dhe mesianike të teksteve të tij). Për dallim nga religjioni, ai nuk ka qenë pothuajse aspak i preokupuar me ndërtimin dhe dizajnimin e vizionit për shoqërinë e ardhshme që do të vjen. Siç thoshte edhe vetë Marksi, ai nuk shkruante recetat për kuzhinierët e së ardhmes. Preokupimi kryesor i Marksit nuk ishte imagjinimi i alternativave ndaj formës kapitaliste të organizimit shoqëror, sa ishte vetë analiza dhe ekzaminimi i vetë formës kapitaliste të prodhimit. Marksi nuk ishte vizionar i së ardhmes, por kritik i aktualitetit.

Në fushën e teorisë dhe mendimit kritik, akti më radikal në fushën e aktualitetit nuk është propozimi i vazhdueshëm i alternativave ndaj formës ekzistuese të organizimit shoqëror, por vetë kritika sistematike e fondamenteve mbi të cilat ngrihet aktualiteti politiko-ekonomik. Kjo tezë duket se është në kundërshtim të plotë me njërën prej tezave kryesore të tij, përkatësisht teza e XI nga Tezat Mbi Fojerbahun, e cila thotë: filozofët vetëm e kanë interpretuar botën, çështja është si të ndryshohet ajo. Por a është vërtet e saktë teza se filozofët para Marksit vetëm e kanë interpretuar botën, në vend se të mundohen ta ndryshojnë atë? A nuk është saktësisht e kundërta e saktë? Që nga Platoni, të gjithë filozofët kanë ofruar vizionin e tyre për formën ideale të organizimit shoqëror.

Madje, Platoni shkoi aq larg sa udhëtoi deri në Syrakuzë, për ta bindur tiranin Dionis për implementimin e vizionit të tij për shtetin. I vetmi përjashtim në këtë traditë është Hegeli, i cili filozofi i vetëm i aktualitetit, pa vizion për të ardhmen – por, çuditërisht ndaj të cilit Marksi e drejton kritikën.

Dhe kjo na sjellë te pyetja fondamentale në raport me Marksin: si duhet lexuar ai? Ose, thënë ndryshe: cilës apo cilave fusha të disiplinave intelektuale dhe akademike i takon korpusi teorik i Marksit? Filozofia dhe teoria kritike e bëjnë periodizimin e projektit teorik të Marksit. Ndonëse secili periodizim i punës së filozofëve është shndërruar në pothuajse obsesion akademik (me implikime të thella Spinoza-iste), në raport me Marksin kjo ndërmarrje mund të jetë e dobishme. Marksi i hershëm i teksteve filozofike dhe antropologjike (që nga teza e tij e doktoratës e deri te kritika e Hegelit) është Marksi humanist.

Thënë pa ekuivoke, Marksi i asaj periudhe është pa efekte teorike në filozofi, politikë e ekonomi. Mirëpo, pas revolucioneve të viteve 1840, fillon një Marks tjetër. Ai braktis humanizmin teorik dhe hulumtimi i tij përqendrohet vetëm në ekonominë politike të kohës. Pa tekstet në kritikën e ekonomisë politike dhe veçanërisht “Kapitalin”, Marksi nuk do të ishte veçse një fusnotë dytësore në historinë e mendimit filozofik gjerman.

Kjo na dërgon në nivelin tjetër të ballafaqimit me Marksin dhe punën e tij. Kritika e ndërmarrë nga ai është disiplinë unike teorike, e cila nuk bie në asnjërën nga fushat tashmë të etabluara të shkencës, filozofisë, ekonomisë, sociologjisë dhe të tjerave. Nëse e shikojmë trajektoren e zhvillimit teorik të Marksit, që nga faza e tij e hershme e deri në fund, atëherë e kuptojmë që nocioni i kritikës ka rol qenësor në projektin e tij. Ai fillon më kritikën e religjionit, vazhdon me kritikën e filozofisë dhe përfundon me kritikën e ekonomisë politike. Por kritika e Marksit është disiplinë singulare intelektuale, e cila ka efekte dhe pasoja për filozofinë, politikën, ekonominë, etj, por pa i takuar vetë atyre disiplinave. Efektet dhe pasojat në fushat e dijes vijnë nga jashtë.

Kritika e Marksit merr formën e vet më konsekuente në kryeveprën e tij, “Kapitali”, nëntitulli i së cilës është: Kritika e ekonomisë politike. Një nëntitull pothuajse programatik në lexim të parë. Në shekujt XVIII dhe XIX, “ekonomia politike” ishte “shkenca” e re e ekonomisë së vendeve si Anglia dhe Franca. Ekuivalenti i saj në periudhën tonë është “ekonomiksi”, që ligjërohet dhe mësohet në shumicën e fakulteteve të ekonomisë.

Në kritikën e saj, Marksi u angazhua në një projekt jashtëzakonisht gjithëpërfshirës, i cili konsistonte jo në prezantimin e një ekonomie politike të ndryshme prej asaj borgjeze, por në kritikën fondamentale të gjithë disiplinës ekonomike borgjeze, që tashmë ishte etabluar. Marksi synonte ‘revolucion shkencor’ (parathënia e botimit të “Kapitalit”), por me pasoja sociale e politike.

Por a e bën kjo Marksin bashkëkohanikun tonë? A mund thjesht ta lexojmë “Kapitalin” ashtu siç është, pa ndërmjetësim teorik tjetër, dhe ta shfrytëzojmë atë si bazë teorike e politike për rimendimin e politikës së emancipimit? A është e mundur të gjejmë në këtë vepër monumentale zgjidhjet për antagonizmat dhe kontradiktat e kapitalizmit të vonshëm global? Apo, “bashkëkohësia” e Marksit qëndron në pyetjet dhe sfidat që ai i shtroi për filozofinë dhe politikën, si dhe për aparatin konceptual e teorik që ai e zbuloi?

Kapitalizmi ka hyrë në fazën e tij të fundit të zhvillimit historik. Ai ka prodhuar antagonizma dhe kontradikta, të cilat nuk ka aftësi dhe potencial t’i zgjidhë përbrenda koordinatave të tij. Kapitalizmi dhe politikat që derivojnë nga kjo formë e organizimit shoqëror në mënyrë të vazhdueshme riprodhojnë problemet që synojnë t’i zgjidhin. Problemet ekologjike, të biogjenetikës, të refugjatëve, problemin e të përjashtuarve (për shembull, favelat, apo getot), akumulimin enorm të kapitalit në duart e një përqindjeje shumë të vogël njerëzish, dhe varfërimin e vazhdueshëm të shumicës absolute të njerëzimit, automatizimin e vendeve të punës, etj. Analiza e Marksit është analiza analitike më konsistente për dinamikën e zhvillimit kapitalist.

Ta kujtojmë tezën bazike të Marksit: kapitalizmi do të shndërrohet në formacion global ekonomiko-shoqëror. Andaj, qasja adekuate ndaj punës së Marksit nuk duhej të konsistonte në selektimin e pjesëve aktuale dhe atyre të tejkaluara. Paradoksi qëndron në faktin që vetëm pas rënies së Murit të Berlinit dhe shndërrimit të kapitalizmit në formacion të prodhimit, Marksi e merr rëndësinë e tij. Thënë ndryshe, vetëm me rënien e bllokut socialist, Marksi bëhet relevant dhe aktual.

Marksi mbetet padyshim mendimtari kryesor dhe më i rëndësishëm i parimeve themelore dhe elementeve të formës kapitaliste të organizimit të prodhimit, dhe rrjedhimisht shoqërisë. Këtu po mendoj për konceptet si teoria e punës, mallrat, paraja, mbivlera, teoria e vlerës, akumulimi i kapitalit, kriza e kapitalizmit, etj. Të gjitha këto kategori e përbëjnë kapitalizmin e sotëm global. Për shembull, kriza financiare e viteve 2008-2009 nuk ishte aksident dytësor, por ishte domosdoshmëri strukturale e sistemit kapitalist. Nuk është befasi se fill pas krizës, “Kapitali”­ i Marksit u rishtyp gjithandej botës dhe u bë libri më i shitur në shumë shtete të zhvilluara perëndimore.

Por a mund ta tejkalojmë kapitalizmin nëpërmjet Marksit? Limitet e Marksit dhe projektit të tij politik janë të dukshme. Ndonëse kritika e ekonomisë politike është e pashmangshme, konceptet bazike si eksploatimi, teoria e vlerës, proletarizimi kanë nevojë të rimendohen fondamentalisht. Po ashtu, Marksi nuk ishte në gjendje ta mendojë feminizmin (së paku jo në mënyrë direkte, ndonëse kjo çështje nuk është aq e prerë), problemin e katastrofave ekologjike, e tjera. E vetmja mënyrë për ta bërë Marksin “bashkëkohanik” tonin është jo ta trajtojmë atë si relikt të së kaluarës nga i cili ende mund të mësojmë (siç bëjnë mendimtarët liberalë e konservatorë), por ta radikalizojmë Marksin pikërisht në kategoritë të cilat për arsye strukturore, historike e epistemologjike Marksi nuk ishte në gjendje t’i mendojë. Besnikëria ndaj projektit të kritikës së ekonomisë politike e bën Marksin aktual.