250 vjet pas Hegelit

Hegeli është njëri ndër emrat më interesantë të historisë së filozofisë. Jo vetëm për shkak të sistemit të tij të mendimit, por edhe për një arsye tjetër, ndoshta më pak filozofike. Sistemi dhe mendimi i tij filozofik konsiderohen të jenë paraardhësit e materializmit historik të Karl Marksit. Sikurse për Marksin, po ashtu edhe për Hegelin, ekziston një bindje që gjithkush di dhe ka diçka për të thënë për ta.

Por, për dallim prej Marksit që ishte materialist, na thonë se Hegeli ishte idealist. Ishte idealist në kuptimin specifik të fjalës, që presupozon që realiteti është produkt i mendimit, dhe zhvillimi i tij rrjedh sipas procesit dialektik të tezës-antitezës-sintezës. Po ashtu, mendohet se Hegeli kishte rol të madh në rritjen e nacionalizmit e militarizmit gjerman. Mirëpo mëkati më i madh i Hegelit konsiderohet të jetë glorifikimi i shtetit prusian, i cili ishte “marshimi i Zotit në tokë” – pra, Prusia ishte kulmimi i gjithë historisë njerëzore. Së këndejmi, ai u kërkonte qytetarëve besnikëri të pakusht ndaj shtetit. 

Por problemi qëndron në faktin që, përveç dy fjalive të para, i gjithë paragrafi i mësipërm është i pasaktë. Mirëpo kush është Hegel? Georg Wlhelm Friedrich Hegel u lind më 25 gusht të vitit 1820, në Shtutgart, që atëbotë ishte kryeqytet i Württembergut. Në moshën 18-vjeçare ai regjistrohet në Seminarin Protestant të Tübingenit. Periudha e tij në Seminar ishte formative për të. Seminari i Tübingenit ishte shumë i njohur për shkollimin e teologëve protestantë, të cilët pas diplomimit shuguroheshin si pastorë. 

Në atë kohë në Gjermani kishte numër më të madh të pastorëve, sesa që kishte nevojë për ta, dhe fatmirësisht, askush nuk kishte nevojë për Hegelin si pastor. Vetëm mund të paramendohet (apo, jo?) se çfarë rrjedhe tjetër do të merrte historia e mendimit (dhe si pasojë, ajo sekondarja, realiteti) sikur Wilhelm, siç e quanin familja e tij, do të realizonte dëshirën e nënës së tij (tashmë të vdekur) dhe të shërbente si pjesëtar i obskurantizmit. 

Siç i shkruante Niethammerit më 20 maj 1810: “Jam gjithnjë e më i bindur se puna teorike i sjell botës më shumë sesa ajo praktike; kur bota e ideve revolucionarizohet, aktualiteti nuk mund të mbetet i njëjtë.” Urtësia common sense (si shkalla më primitive e “njohjes”/”dijes”) na thotë se disa teori janë perfekte në teori, por të parealizueshme në praktikë. Dhe, si gjithnjë, marksizmi dhe komunizmi janë shembujt ekzemplarë të kësaj urtësie. Problemi i vetëm me këtë qëndron në faktin që marksizmi nuk ka kurrfarë teorie e as vizioni për shoqërinë komuniste (e as socialiste); e si pasojë, praktika socialiste e shekullit të kaluar ishte katastrofale. Ndoshta përmbysja më e mirë hegeliane që i është bërë kësaj urtësie ishte nga ish-kryeministri irlandez, Gerald Fritzgerald: “Kjo mund të jetë e mirë në praktikë, por nuk është mjaftueshëm e mirë në teori”. Të kthehemi të Tübingen. 

Dy shokët e dhomës së Hegelit ishin Friedrich Hölderlin, i cili do të bëhej njëri ndër poetët më të mëdhenj gjermanë, dhe Friedrich Wilhelm Joseph Schelling, i cili edhe pse ishte pesë vjet më i ri në moshë se Hegeli, konsiderohet si njëri ndër filozofët kryesorë të idealizmit gjerman, dhe në historinë e idealizmit lokalizohet ndërmjet J.G.Fichtes dhe Hegelit. Në fakt, periudha historike ndërmjet botimit të Kritikës së Mendjes së Pastër të Immanuel Kant në vitin 1791, e vdekjes së Hegelit në vitin 1831, dhe gjithçka tjetër që ka ndodhur ndërmjet (Schiller, Fichte, Göethe, Schelling, Schlegel, etj.), është dyzetvjeçari më intensiv i gjithë historisë së mendimit njerëzor. Pakrahasuesmërisht më shumë ka ndodhur gjatë këtyre pak dekadave, sesa gjatë gjithë shekujve të tjerë së bashku. 

Nuk është e befasishme pse Slavoj Žižek shkruan se ndoshta e gjithë historia e mendimit ka qenë vetëm se përgatitje për kulmimin kaq spektakolar në idealizmin gjerman. Në një kuptim, historia e filozofisë ndodh vetëm përbrenda kësaj periudhe, ndërsa ajo që pason është vetëm tendenca për interpretime, përmbysje, kritikë, etj. Ndoshta, i vetmi krahasim mund të bëhet me mendimin në Greqinë Antike, por që në instancë të fundit inferioiteti i së dytës ndaj së parës nuk është i reduktueshëm vetëm në termet historike, por në ato konceptuale. 

Periudha e Seminarit ishte esenciale për Hegelin jo vetëm në kuptimin teologjik – në instancë të fundit, ai është filozofi i Reformizmit Lutheran. I gjithë sistemi i tij filozofik është përpjekje për të shndërruar Lutheranizmin në formën e mendimit. Gjatë kësaj periudhe, treshja e Tübingenit i përcillnin plot entuziazëm zhvillimet e Revolucionit Francez, për të cilin kishin admirim të jashtëzakonshëm. Ekziston një legjendë, sipas së cilës gjatë kësaj periudhe treshja Holderlin, Schelling dhe Hegel, diku në fushat jashtë Tübingen, në korrik të vitit 1873 (kur terrori kishte filluar, dhe gijotinat punonin në kapacitet të plotë) mbollën një dru, të cilin e quajtën “druri i lirisë”, Pasi e mbollën, vazhdon legjenda, përreth atij druri të tretë vallëzuan vallen franceze, La Carmagnole, dhe duke kënduar Marseillaise, të cilën Schellingu e ka përkthyer në gjermanisht. Përveç përkthimit nga Schellingu, sikurse shumica absolute e legjendave, edhe kjo është sigurisht se e pavërtetë. Jean-Jacques Rousseau ishte – natyrshëm – filozofi të cilin këta e studionin gjatë kësaj periudhe (dhe jo Kant-i). As Hegel, por as Hölderlin e Schelling nuk ishin naivë, patetikë e jopërmbajtjesor sa për të glorifikuar lirinë. 

Admirimi për Revolucionin Francez dhe për Napoleonin do të vazhdonte të ishte përcaktues për shumë instanca të mendimit filozofik deri në fund të jetës së tij. 

Fenomenologjia e Frymës është, sipas të gjitha gjasave, libri më i famshëm i Hegelit. Kushdo që e ka lexuar vetëm përmbajtjen e saj, dhe jo domosdoshmërisht librin, nuk ka se si mos ta vërë re natyrën dhe strukturën totalisht kaotike të librit. Paradoksi qëndron në faktin që Fenomenologjia, me shumë mundësi është libri më i famshëm dhe më me ndikim në historinë e filozofisë, është libri më kaotik, a-sistemik, i pastrukturuar i gjithë historisë së filozofisë. 

Hegeli, si filozofi sistematik dhe njëkohësisht emri i sistematicitetit në filozofi ka prodhuar ekzaktësisht të kundërtën e vet. Në diskutimet bashkëkohore për Hegelin, raporti ndërmjet Fenomenologjisë dhe Shkencës së Logjikës është pikë e nxehtë e debatit. Duke e thjeshtëzuar pafundësisht, debatet për këta dy libra marrin formën e zgjedhjes ndërmjet: Hegelit të ri e revolucionar të Fenomenologjisë, dhe atij të maturuar të Shkencës së Logjikës. Por që, si çdo ndarje dhe periodizim i tillë është në vetvete i pamaturuar dhe absurd. Filozofikisht, e vetmja tezë që duhet propozuar në raport me këta dy libra është ajo (që për arsye të qarta nuk mund të elaborohet këtu) se këta dy libra duhet të lexohen vetëm si totalitet i të dyjave. Por, pasi që veç jemi te Fenomenologjia, është një (tjetër) legjendë, shpërndarjes së të cilës i ka ndihmuar vetë Hegeli. Në një letër përsëri për Niethammer, më datë 13 tetor 1806, ai shkruan se e “kam parë Perandorin, këtë frymëbotërore”, në kalë të bardhë, duke shtuar se faqet e fundit të Fenomenologjisë i ka përfunduar përderisa Napoleoni po e pushtonte Jenan (qyteti ku Hegel ligjëronte si profesor jo i rregullt). 

Ai u bë profesor vetëm në vitin 1816 në Universitetin e Heidelberg, pas punës si redaktor i gazetës Bamberger Zeitung, dhe drejtorit të gymnasiumit në Nuremberg. Një karrierë aspak impresive për dikë që qysh në fëmijërinë e hershme e kishte synim Bildung¬: ideali i shkollimit, artit, apo/dhe shijes së kultivuar; dhe për filozofin më të madh të historisë së njerëzimit. 

Pas Heidelberg, në vitin 1818 ai mori pozitën e shefit të Katedrës së filozofisë në Berlin, pozitë që ishte bosh që nga vdekja e Fichtes në vitin 1814. Ai jetoi në Berlin deri kur vdiq në vitin 1831. Raportet nga studentët e tij thonë se ai ishte ligjërues jo fort i mirë, dhe kjo sipas të gjitha gjasave ishte si pasojë e problemeve të tij me belbëzimin, që iu shfaq pas vdekjes së nënës së tij, kur ky ishte 11- vjeçar. Belbëzimi e rebelimi ishin format e rezistencës ndaj babait të tij, i cili dëshironte që Hegel të ndiqte karrierë tjetër nga ajo që ky zgjodhi. Pavarësisht kësaj, salla e ligjëratave të tij në Berlin ishte plotësisht e mbushur, me studentë jo vetëm nga e gjithë Gjermania, por edhe të tjerë që vinin për ta dëgjuar atë. Gjatë periudhës së Berlinit ai u fokusua në ligjëratat për estetikën, filozofinë e historisë, historinë e filozofisë, filozofinë e religjionit, të cilat u botuan pas vdekjes së tij nga shënimet e studentëve. Njëri nga studentët e tij nga koha e Jenas, Peter van Ghert, mori pozitë të lartë në Qeverinë holandeze, dhe gjatë periudhës kur ky punonte si redaktor gazete, e ftoi atë të shkonte në Holandë si profesor në njërin nga universitetet e vendit. Ndonëse Hegel e refuzoi ftesën, përpjekjet e Van Ghertit nuk përfunduan me kaq: ende pa fituar famën e madhe në Gjermani, Holanda ishte vendi ku mendimi i Hegelit mori formën e Shkollës Hegeliane, si rezultat i punës së Van Ghertit. 

Por, a mund të vazhdojmë të jemi sot Hegelian? Paralelja e parë është ajo me Marksin – si mund të jetë dikush Hegelian, pas “përmbysjes materialiste” që i bëri Marksi sistemit dialekit idealist të Hegelit? Aktualiteti ynë historik është më i përafërt me atë të Hegelit sesa të Marksit. I pari shkroi pas periudhës revolucionare (Revolucionit Francez dhe atij Haitian), kurse i dyti para periudhës revolucionare (në letrat drejtuar Engelsit, Marksi ishte përplot ankth rreth mundësisë së shpërthimit të revolucionit në Evropë, dhe ai ende nuk e kishte shkruar Kapitalin). 

Në jetojmë pas rënies së bllokut socialist dhe jemi në proces të mendimit jo vetëm të eksperimentit socialist të shekullit të kaluar, por edhe të globalizmit kapitalist. Tutje, nuk ka kontinuitet apo përmbysje (materialiste) ndërmjet Hegelit dhe Marksit. Aparati konceptual i tyre është i ndryshëm (përveç disa kapitujve në vëllimin e parë të Kapitalit. Mënyra më e mirë për ta rilexuar sot Marksin është duke e bërë një zhvendosje historike: nëpërmjet vendosjes së Hegelit si lexues/kritik të Marksit, që d.m.th. çka do të mendonte Hegeli, sikur ai ta lexonte Kapital¬-in (Hegel ka qenë lexues i apasionuar i ekonomisë politike britanike, dhe në veçanti i Adam Smith). Reagimi anti-Hegel në filozofi është pothuajse i paprecedent në historinë e mendimit filozofik (ndoshta i krahasueshëm vetëm me atë ndaj Platonit dhe Descartes). 

Vetëm gjatë shekullit të kaluar, i gjithë mendimi filozofik kishte si pikënisje antihegelianizmin: prej marksistëve si Althusser, te poststrukturalistët Deleuze, Derrida e Foucault, apo Levinas, apo çifti komik “filozofik” si Popper e Fukuyama. Pasi jemi te Fukuyama, dhe proklamimi i tij i famshëm i liberaldemokracisë si “fundi i historisë”, duke u bazuar në doktrinën hegeliane. Ky është një keqlexim elementar dhe infantil i konceptit hegelian të historisë (edhe pse, Fukuyama ka hequr dorë nga kjo tezë, kryesisht si pasojë e zhvillimeve në biogjenetikë). Në filozofinë e historisë, duke komentuar rreth SHBAsë dhe Rusisë, Hegeli thoshte se tani është shumë herët të flitet për këto dy vende, por shekulli i ardhshëm (pra, shekulli XX) do t’iu takojë këtyre dy shteteve. Jo keq, për një filozof që kategorikisht refuzonte komentimin apo dhënien e instruksioneve për të ardhmen apo për atë se çka duhet bërë. 

Qëllimi i filozofisë së tij ishte kuptimi i kohës aktuale në mendim. Absoluti (apo, dija absolute) është pika më skandaloze e mendimit hegelian. Kjo, na thonë interpretuesit e kritikët e tij, është momenti i kulminimit të procesit dialektik, sipas formulës së tezës, antitezës dhe sintezës. I vetmi problem me këtë është që kjo triadë nuk gjendet askund te Hegeli. “Mëkati fillestar” i keqinterpretimit të Hegelit mund të gjendet te filozofi gjerman Heinrich Moritz Chalybäus, përkatësisht në librin e tij të botuar në 1837, Historische Entwicklung der spekulativen Philosophie von Kant bis Hegel. 

Koncepti i pajtimit nuk është momenti kur të gjitha kontradiktat e antagonizmat janë eliminuar. Përkundrazi, pajtimi Hegelian nënkupton situatën ku pajtimi i kontradiktave e antagonizmave, jo vetëm që nuk është synim e qëllim, por vet kontradikta si e tillë është e pashmangshme. Shembulli më i mirë (që flakëron liberalët – dhe me të drejtë!) është domosdoshmëria konceptuale e luftës. Lufta nuk është e domosdoshme vetëm për ta shpallur universalitetin kundër partikularizmave këmbëngulës, por vetë lufta është dëshmi e argumentit që pajtimi është i pamundur, që gjendja shoqërore organike është e pamundur për t’u mirëmbajtur, për shkak të forcës së negativitetit.

Kjo vlen edhe për shtetin. Njëri nga definimet e Hegelit për shtetin është: “Marshimi i Zotit në botë” – konceptualizim ky që inspiroi dekada të keqleximit të Hegelit si mendimtar totalitar e teokratik (pika e dobët e liberalëve). Në gjermanisht kjo është: Der Gang Gottes in der Welt. “Gang” nuk është momenti i triumfit, por i momentit të kalimit. Shteti është vendi ku evakuimi i hyjnores institucionalizohet. Komplementare me këtë është formula: racionalja është aktuale, dhe aktualja është racionale. 

Në përkthimin anglisht, kjo është përmbysur në “aktualja është racionale, racionalja është aktuale”. Fjala gjermane për “aktualen” është wirklich, konotacioni specifik i së cilës derivon nga rrënja e saj në foljen “të veprosh” (wirken), që qartëson se aktualiteti Wirklichkeit nuk është gjendje pasive, e parapërcaktuar natyralisht. Ai e vendos primacinë në aktualitetin e racionales, që do të thotë se ajo që është racionale, ka në vetvete fuqinë për ta aktualizuar vetveten. Ajo ka potencial për t’u shndërruar nga potencialiteti në aktualitet. 

Primacia e racionalitetit në aktualitet nuk është ajo që e bën Hegeli. Hegeli është filozofi më radikal i kontingjencës, i mendimit pa garanci të jashtme (teologjike, teleologjike, metafizike, politike, etj.). Për të gjithçka është gjithnjë e hapur dhe e paparashikueshme. Si i tillë, është i vetmi bashkëkohanik i yni. Në situatën kur kapitalizmi është në fazën e tij më dekadente të mundur, me antagonizmat që nuk do jenë të pajtueshëm përbrenda koordinatave të tij (neuralink, bio-gjenetika, refugjatët, etj.), Hegeli, dhe jo Marksi, ofron aparatin konceptual e filozofik më radikal për t’u orientuar në mendim. Paradoksalisht, filozofi i fundit i kapitalizmit do të jetë Hegel!  

(Autori është PhD në filozofi dhe profesor i filozofisë)