Zhiti: Në mua jeton Shqipëria ideale, nuk ka identitet kosovar

Shkrimtari i njohur shqiptar, Visar Zhiti – ish-i burgosur nga regjimi komunist, njëri prej zërave më të veçantë të asaj që quhet letërsi e burgut, më pas në demokraci, diplomat e ministër – në intervistën për KOHË-n flet për veprën e tij, alarmin e “Funeralit të pafundmë”, për zhvendosjen në SHBA, letërsinë, gjuhën dhe goditjet ndaj saj. Flet edhe për atë se edhe në demokraci s’u kursye prej goditjeve, kërkohej dosja e tij në kohën e regjimit që pas burgut e detyroi edhe të punonte në fabrikë tullash. Te Kosova gjen shenja pozitive, por sipas tij, nuk ka identitetit kosovar. “Tek unë jeton Shqipëria ideale. Ajo Shqipëri që e ëndërruan rilindësit tanë. Këtu në Kosovë e në Shqipëri. Në njëfarë mënyre, Shqipëria mua ma dha burgun dhe varrin”, thotë ai

Vetë jeta e tij është si një roman, ligjërimi si një poezi. Visar Zhitin, shkrimtarin e njohur shqiptar, fundnëntori e gjeti në Prishtinë. Nga presidentja e Kosovës u nderua me medaljen “Nënë Tereza” dhe kjo ka peshë për të, sepse në Kosovë vjen me shumë dëshirë e me mall. I bujshëm qe largimi i tij nga Shqipëria, të cilin Zhiti e quan shpërngulje dhe ka shpjegime për këtë. Ish-i burgosuri nga regjimi komunist, njëri prej zërave më të veçantë të asaj që quhet letërsi e burgut, më pas në demokraci, diplomat e ministër, në intervistën për KOHË-n flet për veprën e tij. Ndalet te “Funerali i pafundmë”, botuar në Kosovë nga Botimet KOHA, të cilin e quan edhe alarm për dalje prej një gjendjeje të tillë. Zhiti nuk është i zhgënjyer me Shqipërinë, gjen medoemos optimizmin.

“Ka një Shqipëri që pavarësisht si janë qeveritë dhe në vijim po them një gjysmë vargu të Lasgush Poradecit, ka një Shqipëri që nuk e zhbën asgjë, nuk e tund asgjë, Shqipëria e ëndrrave, Shqipëria e moralit, Shqipëria e njerëzve të paemër, të thjeshtë dhe në këtë kuptim unë i besoj kësaj Shqipërie dhe i jam përkushtuar kësaj Shqipërie”, thotë ai. Për Kosovën, shkrimtari i cili të premten shënoi 70-vjetorin, sheh shenja pozitive, mohon se nuk ka lexues, e njësoj mohon edhe identitetin kosovar.

KOHA - Zoti Zhiti mirë se vini në Prishtinë dhe në programin tonë. Ju shohim rrallë në Prishtinë. Kësaj radhe jeni këtu me goxha angazhim. Jeni pritur nga presidentja e Kosovës, e po ashtu jeni dekoruar nga ajo. Çfarë do të thotë kjo për ju? Nderoheni nga një shtet i ri shqiptar, përderisa keni lënë një tjetër shtet shqiptar për të jetuar në ShBA.

Zhiti: Ishte një takim i mrekullueshëm, shumë mbresëlënës, më emocionoi, më mallëngjeu shumë. Midis punëve të shumta, presidentja, aq më tepër që këto ditë ka pasur edhe shqetësime të publikuara edhe në media, gjeti kohë dhe u takua. Na priti mjaft mirë duke më dhënë medaljen me emrin e shenjtë “Nënë Tereza”. Qoftë për figurën e Nënë Terezë, qoftë për kontributin tim letrar, ndihem shumë i nderuar. Ishte një mrekulli, meqenëse jemi duke folur për Nënë Terezën. U ndjeva shumë i vlerësuar në kuptimin që kjo medalje, ka emrin e së shenjtës sonë Nënë Tereza, prindërit e së cilës ishin nga Kosova. Por mrekullia ishte se ma dhuroi një zonjë, një grua, e cila është presidente e Republikës së Kosovës, e një populli dhe kombi të lashtë, e një populli të përvuajtur. Të gjitha këto m’u mblodhën dhe më krijuan një emocion.

Dhe unë nuk është se kam lënë ndonjë vend. Kam një shpërngulje në këto vitet e fundit, në Chicago të SHBA-së. E konsideroj si një bartje muresh, si një bartje shtëpie por gjuha ime, puna ime dhe të gjitha lidhen pazgjishmërisht, me baltën, me dhimbjen, me gjakun e vendit tim.

“Zgjohuni o njerëz që të mos na kapë kjo gjendje!”

KOHA: Lexuesi në Kosovë, ju njeh edhe nëpërmjet romanit Tuaj “Funerali i pafundmë”, botuar nga Botimet KOHA më 2021, e i cili së fundmi është botuar në gjuhën esperanto. Simbolikat e rrëfimit që shpaloset mund të jenë të shumta. Pse ka aq zymtësi në këtë vepër? Duket sikur një shoqëri e tërë merr pjesë në një funeral që s’ka fund as krye?

Zhiti: Më të vështirë nga të gjithë për të shpjeguar një vepër e ka vetë autori. Është e vërtetë ajo që thoni ju. Madje edhe një kritik i njohur i letrave shqipe, Ali Aliu, ka shkruar se ndoshta zymtësia e shekujve priti këtë libër për të dalë. Ndonjëherë ndodh në letërsi që jep trishtimin, apo pesimizmin apo zymtësinë, atë distopi që e kemi parë te Franc Kafka apo “1984” i Orwellit. Ato nuk janë për ta trishtuar, për ta mpakur, për ta bërë të paaftë njerëzimin, si të thuash për t’u dorëzuar. Por ato janë apele që ka edhe gjendje të tilla. T’u dalin përballë këtyre rreziqeve, sepse janë të mundshme të ndodhin. Besoj në këtë udhëtim letrar është edhe “Funerali i pafund”. Ka kohë, ka periudha ku e gjithë shoqëria i ngjan një funerali i cili nuk ndalet në asnjë varrezë. Kjo është përmbajtja e librit tim, por ideja e brendshme, ajo që kam dashur të them është: “Zgjohuni o njerëz që të mos na kapë kjo gjendje”, siç ndodh në “1984” të Orwellit apo “Procesi” i Kafkës. Në këtë kuptim ai është një roman pesimist që njerëzimi të mos jetë pesimist. Do të thosha se është një kambanë.

KOHA: Realisht ju duket Shqipëria, thënë ndryshe populli shqiptar se nuk është duke dalë nga një lloj letargjie e së kaluarës?

Zhiti: Nuk është aq shqiptar do të thosha. Është një udhëtim në gati gjithë perandorinë komuniste. Herë pas here shfaqet muri ende i parënë i Berlinit, apo Kulla Eiffel apo shkretëtirat apo Koloseu i Romës. Është njerëzimi që shpesh hyn në një qorrsokak, por duhet ajo dritë që të na udhëheqë për të na dalë përtej. Në këtë kuptim është romani.

KOHA: Po për Kosovën çfarë përshtypje keni?

Zhiti: Në Kosovë vij me shumë dëshirë, me shumë mall. Madje në një nga poezitë e mia të para, gati është bërë emblematike dhe miqtë e mi më flasin për një varg timin: “Malli m’ka marrë pa qenë kurrë”. Duket pak paradoksale, por kjo është e vërtetë. Ne shqiptarët e andejshëm jemi rritur me një dhimbje, me një nostalgji për Kosovën edhe pa e parë kurrë, ne e dinim se ç’ishte në mënyrë idealistike. Në këtë mënyrë, malli këtu më praron gjithçka: kam miq, kam vende që i shoh, kam kujtime.

Mua më duket se Kosovën e gjej gjithnjë e më mirë, pavarësisht problemeve, pavarësisht halleve që janë dhe këto janë të natyrshme t’i kemi dhe t’i kundërshtojmë. Por, unë sot pata rastin t’i vizitoj dy institucione. Së pari isha në Komunën e Prishtinës dhe së dyti në Presidencën e Republikës. Më la një përshtypje të mrekullueshme. Institucionet janë ato që ruajnë identitetin e vendit. Dhe në bisedën që bëra unë aty, pashë edhe një personel, një grup këshilltarësh apo bashkëpunëtorësh që ishin me shumë kulturë, me shumë dinjitet. Qoftë te kryetari i Komunës, zotëri Përparim Rama, qoftë te presidentja e mrekullueshme e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani. Gjatë bisedës me ta, projektet e tyre, ëndrrat e çdo qytetarit mua m’u duk se ndiheshin, perceptoheshin dhe punohej për të bërë më të mirën e tyre. Jam i kënaqur si qytetar, si shqiptar që punohet, përpiqet, kërkohet të bëhet më e mira. Me këtë nuk dua të mohoj vështirësitë, problemet dhe vuajtjet, por kam një prirje nga e mira.

KOHA: Në vitin 2020, nëpërmjet një letre të gjatë e bëtë të ditur se po zhvendoseni për të jetuar në SHBA. Aq i mërzitshëm u bë ambienti në Shqipëri?

Zhiti: Nuk mendoj se qe ndonjë mërzi shpërngulja ime. Nuk e quaj ikje. Sot bota është bërë më e vogël, nuk po them ndonjë gjë të re, këtë ndoshta e themi shpesh. Unë i mbarova punët e mia në vendin tim. Detyrat e mia ndaj shtetit shqiptar i mbylla. Ishte një mundësi, një dëshirë e hershme për të parë dhe jetuar në një botë tjetër dhe kështu e shikoj. Jo se nuk kam pakënaqësi nga vendi im, jo se nuk ka probleme, halle dhe ngacmime. Ngacmime ndonjëherë që nga më i vogli deri te më i madhi. Ishte edhe një ikje prej kësaj. Ndoshta dekorata e presidentes së Kosovës më mallëngjeu sot. Edhe një lloj qortimi, një lloj ngushëllimi ndaj dekoratave, ndaj sherreve të Presidencës së Shqipërisë që ndonjëherë është shqetësuese. Ngacmon qytetarët e vet.

“Ka një Shqipëri të përjetshme”

KOHA: Marrëdhënia juaj me Shqipërinë është shumë interesante. Keni qenë mësues, i burgosur shkaku i poezive, më pas ambasador, deputet, ministër dhe tash një i arratisur në thonjëza. Ku është Shqipëria në 110 vjet shtet?

Zhiti: Ka një Shqipëri të përjetshme. Ka një Shqipëri që pavarësisht si janë qeveritë dhe në vijim po them një gjysmë vargu të Lasgush Poradecit, ka një Shqipëri që nuk e zhbën asgjë, nuk e tund asgjë, Shqipëria e ëndrrave, Shqipëria e moralit, Shqipëria e njerëzve të paemër, të thjeshtë dhe në këtë kuptim unë i besoj kësaj Shqipërie dhe i jam përkushtuar kësaj Shqipërie. Kjo është Shqipëria ime. Madje nuk e di, para dy ditësh ishte Panairi i Librit në Tiranë dhe unë kisha një libër të ri atje. Erdhi një funksionar shumë i lartë i shtetit shqiptar, figurë shumë e njohur. M’u afrua dhe më dha dorën dhe unë guxova t’i them në sy të të gjithëve që letërsia jonë është shumë më e mirë sesa Shqipëria juaj. Në këtë kuptim ne kemi një Shqipëri më të mirë se politikanët.

KOHA: Ju nuk deshët t’ia përmendni emrin, por po e marr të drejtën unë. Këtë ia keni thënë ish-presidentit, Ilir Meta.

Zhiti: Po ai u ndodh aty. Po.

KOHA: Keni folur për sulme të vazhdueshme që ju bëheshin. Ishin të papërballueshme?

Zhiti: Nuk mund të them të papërballueshme, por ishin të pamoral, të paprincipta. Unë e dija shumë mirë, kisha informacion që ata më sulmonin pa asnjë bazë. Madje më kishin kërkuar nga Autoriteti i Hapjes së Dosjeve, një institucion i ri i krijuar në Tiranë, kërkuan se si ishte dosja ime. Meqë e hapët këtë bisedë, sepse nuk do të doja ta hapja në Prishtinën tonë, kërkoi si ishte dosja ime. Dhe i thanë se ka një dosje të pastër. Nuk ka asnjë gjë që të goditet. Përkundrazi, ka një refuzim me shkrim të bashkëpunimit me forcat e errëta të sigurimit të shtetit. Duke e ditur këtë gjë, kreu i lartë i shteti shqiptar, veproi më ulët se askush tjetër dhe interesat ishin shumë meskine, të vobekta, shumë të turpshme.

KOHA: Por pse provoi të prekej figura juaj edhe nëpërmjet dosjeve të ish- Sigurimit.

Zhiti: Është një histori pak e gjatë dhe shumë ordinere. Unë u caktova në një vend puna nga qeveria aktuale e asaj kohe, qeveria socialiste. Një vend pune në Vatikan në Ambasadën e Shqipërisë. Presidenti ia kishte premtuar dikujt tjetër, apo e kishte shitur, nuk më intereson shumë. Dhe ai vend nuk duhej të zihej nga askush. Këtë gjë do ta pësonte kushdo që do të emërohej aty siç u godit pararendësi im aty. Pra, ai vend nuk duhej të nxihej dhe akoma nuk është nxënë. Ruhet. Në këtë kuptim, unë u sulmova. Kjo ishte arsyeja shumë e zakonshme dhe është e turpshme që shteti të merret me gjëra të tilla kur ambasadat janë për të lidhur vendet midis tyre. E kur ti nuk bashkon dot dy njerëz, presidenti me atë që emërohet aty, si mund të bësh ti që të bashkosh marrëdhëniet e mira midis dy vendeve. Në këtë drejtim ajo ishte një plagë e dhimbshme.

KOHA: Me gjasë kjo duhet të jetë ndër plagët vendimtare për zhvendosjen tuaj në SHBA?

Zhiti: Jo, jam mësuar me goditje. Nuk është kjo. Kam edhe arsyet e mia. Tek unë jeton Shqipëria ideale. Ajo Shqipëri që ëndërruan rilindësit tanë. Këtu në Kosovë e në Shqipëri. Në njëfarë mënyre, Shqipëria mua ma dha burgun dhe varrin. Desha të jem pak larg tyre, të jem pak i qetë.

KOHA: Në SHBA, siç keni shkruar, keni shkuar si ai që kërkon t’i dorëzohet një ëndrre? Cila qe ajo ëndërr dhe si duket tash pas dy vjetësh?

Zhiti: Ideja besoj ka qenë kjo që SHBA-ja është vendi kampion i demokracisë, i lirisë, i mirëqenies. Është ëndrra e çdo njeriu për të pasur liri, demokraci dhe mirëqenie. Këtë në njëfarë mënyre ta jep SHBA-ja. Në njëfarë mënyre thashë. Me sa di, është edhe i vetmi shtet ku në Kushtetutë shkruan se njeriu është i detyruar të jetë i lumtur. Po e them pak në këtë mënyrë, sepse lumturia nuk është detyrim. Pra, ka lumturi në Kushtetutë. Ai është vendi më demokratik në botë, normalisht edhe ai me problematikat e tij që janë edhe duke u thelluar. Por, gjithsesi ishte një ëndërr për ta parë, për ta jetuar, për të qenë një pjesë e përditshme e saj.

KOHA: Me ç’kusht do të ktheheshit në Shqipëri? E keni menduar këtë?

Zhiti: Unë i kthyer jam. Vij sa herë të dua. Ne kemi një diasporë të përbashkët. Një diasporë shumë të mirë dhe në njëfarë mënyre, Shqipëria nuk mungon as atje, për të mos thënë se ndonjëherë është edhe më e pranishme, sepse shoqatat shqiptare, flamuri shqiptar, veshja shqiptare, këngët shqiptare, e folura shqip domethënë nuk është më ajo kohë që të më mungojë Shqipëria. Përkundrazi, ndonjëherë është më e madhe, sepse diaspora atje përbëhet edhe nga shqiptarët e Kosovës, edhe ata të Maqedonisë dhe të Malit të Zi. Atje ndihet ajo Shqipëria e natyrshme, e pacopëtuar. Në këtë drejtim, diaspora jonë është fatlume. Jemi një vend karakteristik që ka diasporën më të madhe sesa është vetë.

KOHA: Pavarësisht se ku jetoni, gjuha është arma kryesore për luftën e vazhdueshme për idealizëm?

Zhiti: Për luftën, për paqen, për dashurinë. Gjuha ashtu është...

“Shqipëria nuk është sjellë mirë me dialektet”

KOHA: Kur jemi te gjuha, kohëve të fundit kemi pasur goxha aktivitete për shënimin e 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit. Si gjithmonë, gjuhëtarët dhe letrarët janë të ndarë nëse duhet prekur standardi apo jo. Cili është mendimi juaj?

Zhiti: Të gjithë popujt e kulturuar kanë një gjuhë letrare, një gjuhë me të cilën hartohen shkresat zyrtare dhe institucionale, një gjuhë të gazetave të mediave dhe për fat, e ka edhe Shqipëria. Gjuha letrare pastaj është tjetër. Ajo nuk mund të kufizohet, nuk mund t’i ndalojë dialektet. Në këtë drejtim, Shqipëria nuk është sjellë mirë do të thosha Shqipëria akademike, Shqipëria intelektuale, Shqipëria gjuhësore. Ka bërë padrejtësi. Dhe unë jam për vënien në vend të padrejtësive gjuhësore. Standardi i gjuhës letrare nuk është një bunker një herë e përgjithmonë. Gjuha është e gjallë. Ashtu sikurse i gjalli që ka të përditshmen e vet, ndryshimet e veta edhe gjuha i ka këto. Duhet të jetë e hapur për ndryshime, për mohime, për forma meqenëse ajo që po flitet më shumë ndihet se gegërishtja sikur e margjinalizuar apo e persekutuar. Unë do të thosha se pasuria e gegërishtes është e mrekullueshme dhe ajo duhet të vërshojë në gjuhë tonë të përbashkët.

“Shpeshherë Shqipëria i trembet letërsisë së burgut”

KOHA: Të kthehemi te letërsia. Cila është sot letërsia shqiptare, a ka arritur t’i ikë diktatit të realizmit socialist?

Zhiti: Ndoshta jo sepse në Shqipëri ndodhi gjëja më e papritur, më e bukur, lindi një letërsi tjetër nga burgjet nga internimet, e cila mungonte dhe e cila solli një të vërtetë të madhe. Franc Kafka që duket se është shkrimtar i parabolave universale apo të një pesimizmi universal ka një thënie që më ka habitur, ku thotë se nuk ka letërsi të madhe pa të vërtetat dhe moralin. Letërsia shqipe nën diktatin e realizmit socialist nuk kishte as të vërtetën e as moralin. Kjo erdhi nga letërsia e burgjeve dhe internimeve pas ‘90-s. Ka një keqkuptim të madh. Kjo letërsi nuk erdhi të zëvendësojë letërsinë shqipe. Ajo erdhi të sjellë vetveten dhe kjo e bën më të pasur letërsinë. Ato vepra që u bënë edhe nën regjim, nëse janë vepra, nëse kanë vlera artistike, nëse i shërbejnë letërsisë, kulturës, ato nuk i mohon askush. Por, nuk duhet të këmbëngulim se është vetëm ajo. Sepse Shqipëria ka shkrimtarë të vrarë, të persekutuar, ka vepra të vrara, të persekutuara, të djegura. Në qoftë se këto kanë vlera ne duhet të përulemi para tyre dhe jo t’u trembemi. Shpeshherë Shqipëria i trembet kësaj letërsie. Ka qejf të mbetet në atë hierarki që vendosej realizmi socialist. Por, ndryshimet janë, kthesat janë, por ka një status quo bezdisëse.

“Lexuesi i vërtetë është gjithmonë i paasgjësueshëm”

KOHA: Të dhënat e Shoqatës së Botuesve Shqiptarë flasin se sot librat botohen në pak kopje dhe veç rreth 20 për qind e shqiptarëve blejnë libra dhe lexojnë. Çfarë tregon kjo për ju?

Zhtii: Ky është një problem jo vetëm shqiptar, por është mbarëbotëror. Ka një ankesë që lexohet shumë pak. Italia para disa vjetësh, nga 49 për qind që lexohej kaloi në 47 për qind dhe e quajti ‘emergjenca e leximit’ dhe e bëri problem. Lexohet më pak dhe ka edhe varfëri që nuk blihet dot libri. Pastaj ka mënyra të tjera të informimit si televizioni apo rrjetet sociale, libri kibernetik e të tjera. Këto kanë bërë të duhet si një lloj shmangieje nga libri në letër. Mendoj se lexuesi i vërtetë është gjithmonë i paasgjësueshëm. Ky lexues i vërtetë besoj se ekziston edhe në Shqipëri e edhe në Kosovë. Ndoshta nuk ndihet shumë, nuk kuptohet shumë. Fakti që shtëpitë botuese mbijetojnë. Ata prodhojnë një mall që jo vetëm i ka bërë të mbijetojnë, por edhe të pasurohet. Shpeshherë ankohemi më shumë seç duhet apo seç është realiteti. Por ka një stepje. Dhe ky shqetësim ka qenë edhe për figura të mëdha të letërsisë botërore në kuptimin se si mund të vejë libri te njerëzit. Jo vetëm libri të shkojë te njerëzit, por edhe njerëzit të shkojnë te libri. Ja edhe kjo bisedë që po bëjmë në një mjedis librash është një thirrje për të lexuar. Mbaj mend se Borocki në një ese të vetën shkruante se ashtu siç shpërndahet qumështi nëpër shtëpi, se si shitësit e çojnë qumështin derë me derë do të ishte mirë të bëhej edhe me librin kjo gjë. Do të ishte mirë të punohet në këtë drejtim më mirë dhe më shumë. Libri është i paasgjësueshëm. Nuk ka njerëzim pa librin. Nuk ka shoqëri pa bibliotekë. Aty është kujtesa, aty është ëndrra, vizioni. Pra, ato do të ekzistojnë. Shqetësimet tona janë të vërteta por nuk janë demoralizuese.

“Nuk ka identitet kosovar, nuk ka letërsi kosovare”

KOHA: A kemi një letërsi shqiptare apo mendoni se ka një letërsi të Shqipërisë dhe një të Kosovës?

Zhiti: Nuk ka letërsi të Kosovës. Ka letërsi shqipe, ka letërsi të shqiptarëve. Ajo edhe kur ka qenë e ndarë, prapë ishte letërsi shqipe. Ishte një letërsi në dy realitete. Sot po mundohemi, dhe ndoshta po afrohemi të kemi një letërsi të një realiteti të përbashkët. Është gabim i madh. Nuk ka identitet kosovar, nuk ka letërsi kosovare. E ka thënë me kohë më duket profesor Qosja se letërsia kosovare është si të shkruash letërsi shkodrane letërsi nga Vlora, nga Myzeqeja, prandaj është një. Puna është ta përcjellim librin më mirë te njëri- tjetri. Bashkëpunimi të jetë më i hapur. Libri që del në Tiranë të jetë i pranishëm edhe këtu, të vijë njëkohësisht këtu dhe, edhe libri që del këtu, të jetë i pranishëm atje. Fakti që autorë për shembull nga Republika e Kosovës botojnë në Tiranë dhe marrin çmime sepse i tillë është ai konkurs që vlerëson veprat që janë botuar në atë truall dhe një autor nga Tirana apo Republika e Shqipërisë, boton këndej dhe vlerësohet me çmim do të thotë se ka një evoluim, një ndryshim, një qasje të ëndërruar që na thërret për të bërë akoma më shumë.

KOHA: Si ju duket bashkëpunimi kulturor midis dy shteteve? Nënshkruhen kalendarë, mbahen mbledhje të përbashkëta, por në terren duket sikur ka ngecje.

Zhiti: Ashtu është. Këto shpesh duken sikur punë zyrash. Ndoshta duhet t’i besojmë asaj që e para është fjala dhe të themi, e para është shkresa pra të fillojë. Duhet bërë më shumë. Ndonjëherë gabohen. Bëhet sa për dukje apo sa për të thënë dhe pastaj harrohen por duhet t’i tejkalojmë.

KOHA: Faleminderit

Zhiti: Faleminderit juve për këtë mundësi. Fola si afër oxhakut.