Në trajtesën “Sllavofilët dhe sllavofilizmi”, të botuar në gazetën beogradase “Republika” të mesit të majit 1992, historiania e njohur serbe, Latinka Peroviq, e ka bërë dekonstruktimin e ideologjisë së sllavofilëve, sllavofilizmit dhe pansllavizmit në Rusinë e shekullit XIX dhe reflektimet e saj në Serbinë e sotme. Aktualiteti i temës së trajtuar qëndron akoma, pasi dilema e përzgjedhjes serbe midis Rusisë dhe Perëndimit qëndron pezull dhe për këtë arsye edhe vetë Peroviq e ka tërhequr vërejtjen se “si në Rusi po ashtu edhe në Serbi shumëçka i përngjet kundërthënies apo dilemës së vjetër midis sllavofilizmit dhe properëndimit, por në esencë dallimi është qenësor. Ekzistojnë përvoja dhe dëshmi të paepura e rezultate të dukshme të të dy orientimeve. Kuptohet se përgjigjja në sfidën më të re e nënkupton edhe lirinë e përzgjedhjes, por njëkohësisht duhet pranuar edhe përgjegjësitë në rast se hidhet hapi i gabuar”
Mbirja e sllavofilizmit
Origjina e nocioneve sllavofil dhe sllavofilizëm është ruse. Edhe pse këto nocione nuk paraqiten njëkohësisht, duhet potencuar se i pari është më i vjetër se i dyti, por secili në vetvete është shumëkuptimor. Për herë të parë shprehja sllavofil është përdorur në fillim të shekullit XIX në polemikat rreth stilit të vjetër dhe të ri të gjuhës ruse. Shprehja sllavofil ishte e lidhur për shkrimtarin A. S. Shishkov, kundërshtarin e ndikimit të iluminizmit të revolucionit francez në Rusi, përkrahësit të gjuhës ruse sllavokishtare.
Nuk vonoi shumë kur shprehja sllavofil doli prej kornizave filologjike dhe letrare dhe u shndërrua në simbol ironik të drejtimit letrar, grupit të shkrimtarëve apo partisë, në krye të së cilës qëndronte vetë Shishkovi. Sipas simbolikës së re “sllavofili ishte krijuesi i pasuksesshëm dhe botëkuptimet e tij i përkisnin së kaluarës”.
Shprehja sllavofil u “zbulua” rishtas në vitin 1830. Ajo zuri fill midis shkrimtarëve dhe shkencëtarëve që merreshin me studimin e popujve sllavë, për të cilët atëbotë në Rusi kishte interesim të madh. Kështu në vitin 1835 u planifikua që të hapen Katedra për Histori dhe Letërsi sllave në katër universitete (të Moskës, Petrogradit, Kazanit dhe Harkovit). Paraprakisht shumë shkencëtarë rusë ndërmorën udhëtime në vendet sllave, ndërsa në publicistikën ruse u botuan tekste të panumërta mbi sllavët. Në sallonet politiko-shkencore të Moskës dhe Petrogradit filloi me të madhe të flitej për rolin botëror të sllavëve. Në vitin 1839, historiani rus Granovski si kundërreagim ndaj kësaj fushate shkroi se “patriotizmi sllav tashmë po dominonte tmerrshëm kudo dhe unë tani jam i detyruar ta ngre zërin kundër tij...Por për këtë po më akuzojnë se jam i njëanshëm dhe se jam gjermanofil”.
Kështu, sllavofilët që në fillim të viteve të dyzeta më tepër mund të gjendeshin midis diletantëve sesa midis shkencëtarëve e sollën “sllavizmin” deri në kufijtë e skajshëm. Herceni do të thoshte se “kjo është një marrëzi e vërtetë”. Në shënimet e tij në formë ditari të vitit 1842 ai për herë të parë e përdori shprehjen sllavofilizëm. Me rastin e vdekjes së mikut të tij, sllavofilit Vadim Pasek, Herceni shkroi se në veprimtarinë e tij “Pasek arriti tek ortodoksizmi nga sllavofilizmi, madje deri tek urrejtja ndaj Perëndimit” dhe me këtë sllavofili i lartpërmendur e hodhi poshtë jo vetëm “mbarë zhvillimin e njerëzimit, por edhe tërë mendimin e epokës sonë”. Në shënimet e sipërpërmendura, në vitin 1843, shprehjen sllavofilë, Herceni e përdori për të identifikuar këndvështrimin e grupit të Homjakovit, Kirjejevskit, vëllezërve Aksasovë, Samarinit, Koshelevit dhe të tjerëve, që tashmë e kishin modeluar sistemin dhe drejtimin e mendimit shoqëror rus.
Këtij drejtimi emrin ia dha vetë Herceni që bashkë me Ograjovin dhe Bjelinskin i përkisnin rrymës tjetër, asaj të mendimit shoqëror rus – properëndimor. Në fakt grupit shoqëror, filozofinë e të cilit Herceni e quajti sllavofilizëm, megjithatë duket se më me vend do t’i përshtatej emërtimi “drejtimi moskovit”, “drejtimi rus” “të vetëqenit”, pasi vetë ata bile e kishin pranuar sllavofilizmin si simbol të tyrin. Mirëpo dashuria ndaj popujve sllavë ishte vetëm njëra prej karakteristikave të drejtimit të grupit të lartpërmendur e jo ajo që në fakt e manifestonte përmbajtjen e tij. Çështja sllave kishte rol modest në filozofinë shoqërore të grupit dhe “sllavofilizmi i njëmendët ishte drejtim i jetës shoqërore ruse dhe vetë ai kishte lindur në Rusi dhe kuptohet që sllavofilizmi ishte kthyer kah vetë Rusia”.
Sllavofilët dhe perëndimorët rusë
Që të dyja rrymat që në mënyrë afatgjate e shënuan historinë shoqërore të popullit rus, pra si sllavofilët dhe properëndimorët, u shfaqën si reagime ndaj “letrave të njohura filozofike” (1836) të Çadajevit, i cili pas njohjes së mirë të Evropës Perëndimore e shprehu pakënaqësinë e tij të madhe për shkak të veçimit të Rusisë prej “procesit të përgjithshëm të emancipimit të personalitetit njerëzor” dhe për shkak të vetëkënaqësisë kombëtare e të plogështisë së shpirtit rus. Në çështjen rreth fatit historik të Rusisë, që e ngriti Çadajevi dhe në bazën e së cilës ishte raporti ndaj Evropës Perëndimore, perëndimorët dhe sllavofilët dhanë përgjigje të ndryshme edhe pse të dyja grupet njëkohësisht i përkisnin fisnikërisë ruse. Fushëbeteja kryesore në kundërthëniet midis sllavofilëve dhe properëndimorëve në kohën e reagimit të car Nikollait, që erdhi pas kryengritjes apo tentim grusht shtetit të oficerëve liberalë në Petrograd në vitin 1825, u krijua në fakt në vetë sallonet letrare të Moskës dhe Petrogradit. Megjithatë çështjet me rëndësi që ishin pjesë të debateve i tejkaloi koha, por edhe vetë vendi i kundërthënieve.
Edhe pse properëndimorët ishin grup i fuqishëm i individualistëve (shkrimtarëve, publicistëve, shkencëtarëve – profesorëve të historisë, drejtësisë dhe të ekonomisë politike) megjithatë ata nuk arritën që ta rrumbullakonin konceptin e tyre, ndonëse mund të thuhet se në këndvështrimet e grupit properëndimor, ekzistonin karakteristikat e përbashkëta si kritika e drejtësisë së shëndetshme dhe e sistemit absolutist, synimi drejt monarkisë kushtetuese parlamentare të modelit perëndimor, industrializmi dhe iluminizimi i Rusisë dhe afrimi i saj me shtete e Evropës Perëndimore. Më pastaj properëndimorët i vlerësuan lart edhe reformat e Pjetrit I dhe përpjekjet e tij për evropianizmin e Rusisë.
Ndërsa sllavofilët e rrumbullakuan konceptin e tyre qysh në vitin 1845 dhe për rrjedhojë sllavofilizmi si drejtim u qartësua tre vjet më vonë, pra në vitin 1848 duke u paraqitur si kundërreagim ndaj revolucionit evropian dhe si shprehje e kompromisit të mëhershëm liberal rus me ideologjinë zyrtare, që më parë e proklamonte unitetin “e ortodoksizmit, vetështetësisë dhe të kombëtarizmit rus”. Si bazë themeltare e kësaj ideologjie në epokën e regjimit të carit Nikollai u vendos ideologjia mbi superioritetin e Rusisë ortodokse mbi “Perëndimin e kalbur”. Duke e pasur parasysh se liberalizmi i hershëm rus ishte i mishëruar në tentim grusht shtetin e oficerëve liberalë që e paramendonin Rusinë si pjesë të Evropës dhe kur njëri prej udhëheqësve i quajtur Pestel duke e marrë parasysh Revolucionin Francez të vitit 1789 kishte shkruar se “fryma e kohës është duke i detyruar mendjet ruse që ato të vlojnë gjithkund”, në anën tjetër sllavofilët tashmë e kishin vendosur në themel të konceptit të tyre ideologjinë e rrugës vetjake të Rusisë, që në parim ndryshonte nga ajo e Evropës Perëndimore. Bazën e vetëqenësisë ruse, sllavofilët e gjetën në komunën fshatare ruse dhe në fenë ortodokse. Kështu, sipas pikëpamjeve të tyre, feja e vërtetë që kishte ardhur në Rusi nga burimi më i pastër – kisha lindore ia jepte popullit rus misionin e veçantë historik. Parimin e “kuvendimit” që e karakterizon jetën e kishës lindore, sllavofilët e gjetën në komunën ruse, e cila kishte arritur që ndër shekuj ta ruante pronën kolektive dhe parimin e vetëqeverisjes.
Sllavofilët dhe pansllavizmi
Sllavofilët e ngritën lart dhe e idealizuan Rusinë e Pjetrit I. Sipas tyre, Rusia e kësaj kohe ishte shoqëri e harmonizuar, sepse e kishte ruajtur unitetin midis popullit rus dhe vetë carit. Sllavofilët ishin ithtarë të patriarkalizmit dhe të tradicionalizmit, pasi në to ata e panë edhe mishërimin e “shpirtit popullor” rus. Në anën tjetër, sllavofilët i akuzonin properëndimorët se ishin sipërfaqësorë dhe se me pranimin e vlerave perëndimore ata ishin veçuar prej vetë popullit rus. Kështu sllavofilët kërkuan që fryma e komunës, rendi patriarkal i jetës popullore, nënshtrimi dhe religjioziteti të manifestoheshin patjetër edhe në fushën e artit, pasi, sipas tyre, vetëm kështu mund të mbahej gjallë fryma ruse.
Sllavofilët luftonin për suspendimin e së drejtës së shëndoshë nga “lart”. Ata i jepnin rëndësi opinionit publik, ishin kundërshtarë të censurës, dhunës dhe të dënimit me vdekje. Për këtë edhe deri në vitin 1855 shkrimet e tyre nuk u publikuan askund dhe përkrahësit e sllavofilizmit atëbotë ishin të vendosur nën mbikëqyrje policore deri në vitin 1857. Ata ishin ithtarë të Kuvendit të Zemit (Dumës), por njëkohësisht ishin kundërshtarë të kushtetutës dhe të kufizimit formal të abosolutizmit.
Pas reformës që në vitin 1861 e filloi Aleksandri i II, sllavofilizmi si drejtim, formalisht pushoi së ekzistuari por ai evoluoi në pansllavizëm me përkrahjen e qeverisë së vetë carit, dhe qeveria njëkohësisht e pa pansllavizmin si instrument të nevojshëm të politikës së jashtme. Nga fundi i viteve të gjashtëdhjeta në opinion u paraqit libri tashmë i njohur i njërit prej “sllavofilëve në zë”, N. J. Danillevski, “Rusia dhe Evropa” (1869). Në këtë libër në prag të Krizës Lindore u shpalos programi i pansllavizmit rus, ku “tipi sllav” i kulturës iu kundërvihej deri në skajshmëri kulturave të Perëndimit.
Ndihma e pansllavistëve rusë për Serbinë
Në fillim të viteve shtatëdhjetë të shekullit XIX, I. S. Aksasov e paraqiti idenë që me mjete politike dhe ushtarake të përshpejtohet çlirimi i sllavëve të Jugut. Atëbotë, Aksasovi ndodhej në krye të Komitetit të Moskës, pra të njërit prej komiteteve sllave që në Rusi u krijuan pas Luftës së Krimesë (1853 - 1856) dhe i cili ia kishte vendosur si qëllim parësor afrimin e ndihmës për popujt sllavë, që në atë kohë ndodheshin nën Austro – Hungarinë dhe Turqinë. Roli i Komitetit të Moskës ishte i rëndësishëm sidomos në mbledhjen e dërgimin e ndihmave, por edhe arritjen në Serbi të vullnetarëve rusë në krye me gjeneralin Çernjajev, i cili në luftën turko – serbe të vitit 1876 – 1877 ishte komandant i armatës së Moravës, e më vonë edhe i asaj të Moravës dhe Timokut.
Në rrjedhën e zhvillimit ideologjik në vitin 1880 u paraqit “sllavofilizmi i ri”, ndërsa themeluesi ishte njëri prej të afërmve të Aksasovëve, N. P. Aksasov, që njihej si personalitet i edukuar dhe i formatit të madh (historian, filozof, ekonomist, teolog). Domethënia e “sllavofilizmit të ri” ishte realizimi i vetëdijshëm i idesë së bashkimit të sllavëve rreth Moskës si kryeqendër e tyre. Në ndarjen e shekujve XIX dhe XX, kuptimi i shprehjeve sllavofil dhe sllavofilizëm pësoi ndryshime pasi në shtypin liberal ato u bënë sinonime të nacionalizmit, shovinizmit dhe monarkizmit. Kuptimi bazë i sllavofilëve dhe sllavofilizmit u qartësua në manifestimin e realizimit të synimeve të tyre të hapura, si dhe në gatishmërinë e përkrahësve të kësaj ideologjie që t’i qaseshin “rusifikimit të gjithçkaje”, prandaj ata u veçuan sidomos në ligjërimet e tyre të ortodoksisë formaliste, gjegjësisht të “fesë policore”.
Ura pajtuese e socializmit midis sllavofilëve dhe properëndimorëve
Ishte revolucioni i vitit 1848, ngjarje pas së cilës erdhi deri tek afrimi i sllavofilëve me properëndimorët. Hapin e parë drejt afrimit e hodhën properëndimorët dhe kryetari i socializmit rus A. I. Hercen. I dëshpëruar nga rezultatet e revolucionit, si dëshmitar dhe pjesëmarrës i tij, atëbotë ai u gjet në Francë, prandaj ishte shndërruar në dëshmitar të gjallë të “vdekjes së civilizimit të Evropës Perëndimore” dhe ky episod e shtyri atë që tutje ta drejtonte vështrimin nga lindja! Herceni ua shtriu dorën sllavofilëve duke pyetur se “a thua vallë nuk ka ndonjë fushë të hapur për t’u arritur pajtimi?” Por shpresën e vërtetë të vetme të bashkimit të sllavofilëve dhe properëndimorëve, sipas tij, tani po e paraqiste socializmi, që me vendosmëri po ia dilte ta përçante Evropën në dy taborë armiqësorë. Kështu sistemi socialist detyrimisht u bë i pranueshëm si për sllavofilët ashtu edhe për ne! “Socializmi është ura mbi të cilën ne mundemi t’ia shtrijmë duart njëri – tjetrit” , ishte optimist Herceni.
Më tej bazën për afrimin e properëndimorëve dhe sllavofilëve dhe pajtimin mes tyre, Herceni e gjeti në këndvështrimin e tyre të përbashkët mbi komunën ruse. Në rrethanat e reja, komuna ruse do të shndërrohet në gur themeltar të socializmit rus, dhe socializmi tashmë ia kishte hedhur themelet komunës së ardhshme ruse.
Parimi i kolektivizimit dhe komuna fshatare ruse
Pa dyshim se parimi i kolektivizmit të ruajtur në komunën fshatare ruse ndikoi edhe në historinë e popullit rus. Nuk ishte larg së vërtetës princi Lëvov, që një kohë ishte kryesues i Qeverisë së Përkohshme dhe kur në vitin 1922 shkroi se “sllavofilizmi i vjetër dhe pushteti i ri sovjetik më në fund ia shtrinë duart njëri tjetrit... Por është për t’u habitur se sllavofilët e idealizonin komunën fshatare ruse, ndërsa vetë ata nuk kishin jetuar kurrë në sistemin e saj! Nëse do të ishin konsekuentë, atëherë vetë sllavofilët do t’i afroheshin pushtetit sovjetik, që në fakt është qeverisje komunale me shtetin”.
Edhe sot kur Rusia është gjetur në kthesën e re historike, njohësit e së kaluarës ruse janë të bindur se fjala është për konfliktin e vjetër të dy civilizimeve, “tregtisë së prirë me Perëndimin” dhe Rusisë, që “domosdo i duhet ideologjia”. Rezultatin përfundimtar të këtij konflikti, në mënyrë të pagabueshme ata e ndërlidhin për përgjigjen që duhet të jepet në pyetjen se “a është e mundur që ndonjëherë të zgjidhet çështja e konfliktit apo e dilemës midis sllavofilëve dhe properëndimorëve?”
Sllavofilizmi dhe ithtarët e tij në Serbi
Sllavofilizmi ka pasur përkrahës të fuqishëm edhe në vetë Serbi, midis të cilëve më i zëshmi ndër ta ishte mitropoliti Mihailo. Por, njëkohësisht sllavofilizmi kishte edhe kundërshtarët serbë. Përfaqësuesit e mendimit liberal serb e hidhnin poshtë sllavofilizmin si filozofi shoqërore, por edhe si pansllavizëm. Kështu parimi i kombësisë së liberalëve serbë ndeshej me sllavofilizmin si ideologji, pasi bashkimi i sllavëve nën çadrën ruse ishte baza e filozofisë së tyre dhe është e kuptueshme se ideologët e sllavofilizmit këtë bashkim e mbështesnin në radhë të parë në përkatësinë e përbashkët të origjinës së gjakut dhe të fesë. Kur sllavofilizmi erdhi në shprehje në thirrjen e njohur “Ftesë serbëve nga Moska” të drejtuar në vitin 1860, përgjigjja e afruar nga Gjura Dançiq dhe përkrahësit e tjerë të frymës liberale në Serbinë e atëhershme ishte se “vetëdija për përkatësinë individuale dhe idealin shoqëror në radhë të parë mbështetet në filozofinë e njohur se individi është i lirë në përzgjedhjen e tij”.
Sot si në Rusi po ashtu edhe në Serbi shumëçka i përngjan kundërthënies apo dilemës së vjetër midis sllavofilizmit dhe properëndimit, por në esencë dallimi është qenësor. Ekzistojnë përvoja dhe dëshmi të paepura e rezultate të dukshme të dy orientimeve. Kuptohet se përgjigjja në sfidën më të re e nënkupton edhe lirinë e përzgjedhjes, por njëkohësisht duhet pranuar edhe përgjegjësitë në rast se hidhet hapi i gabuar.
Latinka Peroviq (4 tetor 1933 – 12 dhjetor 2022) ishte historiane dhe politikane liberale serbe. Përgatiti: Skënder Latifi
