Alban Ukaj: Sikur të mos besoja se arti bën ndryshim, s’do të merresha me të

Në kohën kur janë rizgjuar demonët e së kaluarës, ai shënon suksesin e radhës në karrierën e tij. Derisa po xhiron në Kosovë për filmin që e kthen kohën në fillim të viteve ‘90 në Kosovën përballë represionit serb, ai mori lajmin se do të jetë sërish në Festivalin e Filmit në Cannes me filmin e mjeshtërve Dardenne. Beson qartazi në fuqinë e artit. “Mos me besu qartë se arti mund të bëjë ndryshim, nuk do merresha me këtë çështje. Shpesh na ndodh të kemi dëshpërime, demoralizime, por prapë na ka ndodhur shpesh të shohim se një person i vetëm nganjëherë mund të bëjë ndryshim të madh”, thotë aktori Alban Ukaj në një bisedë të gjatë për KOHËN, ku pos filmit e artit, flet për politikën, mendësinë e së kaluarës që e mjegullon të ardhmen

Aktori Alban Ukaj e ka të prerë përgjigjen nëse beson në fuqinë e artit për ndryshim. Thotë se nuk do të merrej fare me të nëse nuk do ta kishte krejt të qartë se arti mund ta bëjë ndryshimin. Vetë ai e ka dëshmuar këtë, por kur flet në këtë kontekst, përmend emra të tjerë. Në një intervistë për KOHËN, pa u bërë 24 orë prej se u dha lajmi se ai do të rikthehet në Festivalin e Filmit në Cannes, me “Tori and Lokita” të Jean-Pierre dhe Luc Dardenne, aktori i njohur i cili tash e dy dekada jeton e vepron në Sarajevë, flet për artin e politikën, për domosdoshmërinë e artistit të merret me politikë. Nëpërmjet “Qou Vadis Aida?”, që u nominua për “Oscar”, zgjerohet edhe te masakrat, mohimin e tyre nga Serbia e te presidenti Vuçiq, si tragjedia më e madhe e Serbisë. Lufta në Ukrainë e ka bindur që Evropa nuk do të jetë më kurrë njësoj. Sukseset e tij në botën e filmit janë listë e gjatë, por ai rezervohet të japë një formulë për këtë. Kinematografia kosovare – për aktorin i cili në Kosovë ka ardhur për xhirimet e filmit “Era”, i cili e kthen në vitet e rinisë në të ’90-at – ka bërë revolucion në rajon

“KOHA Ditore”: Është e pamundur të mos e nisim intervistën e lajmin e fundit: Rikthimin tuaj në Festivalin e Filmit në Cannes, me filmin e mjeshtërve Dardenne. Ishte “Heshtja e Lornës” që ju dërgoi atje për herë të parë më 2008? Në prononcim për “KOHËN Ditore”, atë ditë që u dha lajmi se “Tori dhe Lokita” është në garë për “Palmën e Artë”, na keni thënë se kjo është ëndërr e shumicës së aktorëve? Çfarë prisni nga kjo herë e dytë? Kanë kaluar 14 vjet?

Alban Ukaj: Po, verën e kaluar në po të njëjtin qytet, në Liège, ku vëllezërit Dardenne i kanë bërë pothuajse të gjithë filmat deri më tash, kemi xhiruar filmin “Tori dhe Lokita”, që sivjet për fat të mirë është në garën zyrtare të Festivalit të Cannes. Kanë kaluar 13 vjet dhe as ëndërr nuk e kam parë se do të punojmë edhe njëherë bashkë. Unë me të vërtetë i konsideroj vëllezërit Dardenne si nismëtarë të një fryme të re kinematografike në Evropë dhe një pjesë e madhe e regjisorëve të rinj, edhe në pjesën e Azisë, por sidomos në Evropë, shumicën e filmave, sidomos kur flitet për “Rosettan”, e kanë pasur një lloj inspirimi për mënyrën e të bërit film, xhirimit, stilit, estetikës, edhe tek kur e ke një kontakt më të afërt me botën frankofone, e sheh sa shumë libra janë shtypur, janë shkruar, janë marrë në mënyrë serioze me mënyrën dhe të folurit, të folurës kinematografike që e bëjnë vëllezërit Dardenne. Kur e kam marrë thirrjen... tingëllon shumë tendencioze, por e dimë se ai film që e bëjnë vëllezërit Dardenne, medoemos është në Festivalin e Cannes. Ata kanë aq shumë respekt ndaj Festivalit dhe e duan aq shumë, e kanë të rëndësishme ta kenë filmin atje, sa gëzohemi që nga fillimi, sikur të ishte hera e parë. Kur vjen në një moshë që kalon një periudhë, kur forma mbetet në plan të dytë, nuk është më primare – shumicën e kohës pa vetëdije e kemi vendosur në plan të parë – e kupton që është shumë më me rëndësi procesi në të cilin ke kaluar gjatë xhirimit dhe pjesës së kreativitetit të filmit, sesa çfarë do të jetë rezultati final, aq më pak nëse unë personalisht nuk kam menduar fare a do të jetë në ndonjë festival apo nuk do të jetë. Më kujtohet edhe me “Heshtjen e Lornës” edhe tash me “Tori dhe Lokita”, të punosh me vëllezërit Dardenne është një lloj shkolle e posaçme para kamerave, edhe është luks i madh, sidomos për neve këtu në Ballkan, t’i japësh vetes mundësi të bësh përgatitje katër muaj. Unë katër muaj kam qenë intensivisht në kurs të frëngjishtes, edhe pse nuk guxoj ta rrah gjoks se e kam mësuar shumë mirë, kam qenë katër orë në ditë, kemi pasur prova, lokacione autentike ku është xhiruar filmi, biseda të gjata me regjisorë, marrëdhëniet me aktorë, biseda rreth skenarit, rreth kostumeve, edhe është diçka që e përjeton njeriu – unë kam menduar një herë në jetë – por tash më ndodhi dy herë në jetë.

KD: Me aq sa mund të lexohet prej shënimeve të pakta për filmin, “Tori and Lokita”, që konkurron për “Palmën e Artë”, ka të bëjë edhe me kufijtë, paragjykimet, përpjekjet e njerëzve për jetë më të mirë. Sa merr ky film prej realitetit me të cilin përballemi realisht?

Ukaj: Filmat e vëllezërve Dardenne janë tema sociale tërë kohën dhe unë me një gjë që magjepsem: Edhe pse ka marrë kritika të ndryshme prej kritikëve të filmit në Evropë, që po përsëriten temat, unë prapë magjepsem me kurajën e tyre. Është ndoshta filmi i tretë i tyre që merret me migracionin, me pamundësinë e një të huaji të marrë azil, të marrë dokumentacion të Bashkimit Evropian. Ajo që është e rëndësishme në këtë skenar është se nuk guxoj ende të shpalos asgjë, por ajo që më ka mbetur në mendje edhe në këtë periudhë prej katër muajsh e gjysmë sa kam qenë në Belgjikë dhe në Francë, është se, sidomos në Zvicër është e shprehur ajo, ato gjenerata ta zëmë të italianëve dikur të migracionit që kanë ardhur në ato vendet e tjera të Evropës, kanë qenë gjeneratat e para dhe vendasit kanë qenë racistë ndaj tyre. Me kalimin e kohës, atje ka ardhur një popullatë tjetër në Zvicër dhe italianët janë bërë racistë ndaj tyre, kështu ka shkuar brez pas brezi. Edhe pse ne kemi dëshirë të themi se ne jemi ndryshe, nuk kemi urrejtje, kjo vërehet nganjëherë edhe tek emigracioni shqiptar, vërehet njëfarë racizmi ndaj një gjenerate të re të emigrantëve që kanë ardhur nga kjo bota arabe, nga Siria, Afganistani, Palestina e kështu me radhë.

Zgjimi i demonëve të së kaluarës

KD: Ju jetoni në Bosnjë dhe Hercegovinë tash e dy dekada...Ka qenë i njohur problemi juaj atje që s’e keni marrë shtetësinë gjahtë dhe u duhej vizë të shkonit atje? Problemet ende ekzistojnë. Është e kaluara dhe politika ajo që nuk po ia del t’i kapërcejë këto probleme?

Ukaj: Pretekst është e kaluara dhe politika, por mendjet e kalbura të asaj nomenklature që e kanë shfrytëzuar situatën në këtë periudhën kur mbeti në harresë kjo pjesë e Ballkanit prej vendeve evropiane, u shfrytëzua të kthehet prapë kjo retorikë e viteve ‘90. Duke e pasur parasysh traumën që e kishin disa popuj te Ballkanit që kanë vuajtur më shumë se sa disa vende të tjera, në këtë rast Bosnja dhe Kosova, ajo retorikë u kthye me qëllim të frikësojë. Kështu u zgjuan ata demonët e së kaluarës, prapë u kthyen. Kur flasim për lirinë e lëvizjes ndërmjet Bosnjës dhe Kosovës, e cila nuk ekziston, flasim për të drejtat elementare njerëzore. Unë kam dhënë disa intervista dhe unë e di ku i ka problemet Bosnja, edhe Bosnja e di vetë se ku i ka problemet, por prapëseprapë nëse e konsiderojmë Bosnjën si një tërësi, që unë e konsideroj, atëherë unë e kam vendosur atë shtet, për arsyen e të drejtave të njeriut dhe të drejtën e lëvizjes së njerëzve, në gjyq për këto 20 vjet të pamundësisë për ta parë prindi vajzën ose djalin ose nipin dhe e kundërta. Janë dy vende të vetme në Evropë që kanë këso marrëdhëniesh. Është liri e brishtë e lëvizjes, ashtu siç është mes Kosovës e Serbisë me letërnjoftime, ndërsa sa u përket Bosnjës e Kosovës, është shumë më e lehtë të marrësh vizë në Ambasadën e Amerikës, sesa në atë të Bosnjës.

Kthimi në vitet e represionit serb

KD: Do t’i rikthemi sërish politikës...por së pari të ndalemi tek ajo përse jeni në Kosovë. Keni rolin kryesor në filmin “Era” të Parta Kelmendit. Ju kemi parë të shtunën e kaluar në skenën kur me dhunë milicia serbe ju nxjerr prej Radiotelevizionit të Prishtinës, tash objekt i Radio Kosovës? Luani Agronin, gazetar. Është rol i zorshëm për ju, meqë, me sa e di, ka diçka personale në këtë histori. Babai juaj, Shefki Ukaj, ka qenë gazetar, aktivist politik i LDK-së. Shtëpia juaj në lagjen e dikurshme “Avalla” bastisej prej milicisë së regjimit serb?

Ukaj: Për hir të korrektësisë, unë nuk jam roli kryesor, është Zana Berisha, e cila e luan Erën, unë jam babai i Erës në këtë rast, Agroni. Parta dhe unë i takojmë asaj gjenerate të fillimit të viteve ‘80 që jemi formuar ndoshta në periudhën ‘89, ‘90’, ‘91, kur kanë qenë ato ndërrimet e mëdha në të gjithë ish-Jugosllavinë, e sidomos ka filluar me Kosovën. Mua më kanë mbetur ato fotografi në kokë se, fat në fatkeqësi që thonë, i kemi pasur prindërit me vokacion gazetarë të dytë dhe pak a shumë jemi rritur bashkë dhe kur Parta ma ka ofruar skenarin, ka pasur shumë skena, momente, detaje që më kujtohen, më kanë mbetur diku si plagë në trurin e vogël. Edhe pse babai im nuk ka qenë direkt i kyçur në Televizionin e Prishtinës, ka punuar për media të ndryshme, të huaja, sidomos për ato kroate pasi atje ka studiuar. Mua më kujtohet ajo periudha e pamundësisë për të depërtuar me informata jashtë dhe më kujtohet sakrifica e asaj gjenerate të gazetarëve, e cila ka bërë shumë më shumë sesa kanë pasur mundësi për ta plasuar informatën. Për shembull, informatori i QIK-ut ka dalë në orët mbrëmjes në 3-4 gjuhë të huaja, ka qenë një fletushkë e bardhë e cila është shtypur dikur nga mbrëmja dhe ka qenë një ekip shumë i vogël i njerëzve që kanë punuar aty, prej të ndjerit Enver Maloku, profesorit tim të dashur Nazim Lleshi, babai, Xhemajl Mustafa një kohë ka qenë i kyçur aty, mos t’i përmendi të gjithë me radhë, por unë e kujtoj atë kohë se si një grup njerëzish, një lloj fiksioni që nuk e ndalin punën asnjëherë edhe e kam konsideruar gazetarinë si një lloj që është më hyjnor në krahasim me profesionet e tjera. Nuk e di a e kam pasur mirë apo gabim, mirëpo në të njëjtën kohë e kam ditur se kurrë nuk do të jem gazetar. Ta jetosh komplet atë periudhë të fundit të viteve ‘80, fillimin e viteve 90’, një kohë madje e kemi pasur që çdo mbrëmje para derës ka qenë një “Opel Kadet”, ngjyrë e kuqe, ata që i kanë pasur katër numra në tabela, e kemi ditur se janë sigurimi shtetëror. Në atë kohë vinin, rrinin para derës çdo natë, që është ajo shprehja në anglisht “I know that you know that I know”, pra e dinë që e dimë që janë aty dhe ne e dimë që jeni atje, por po shtiremi se nuk e dimë. Ky skenar i Partës më ka kthyer në atë periudhë.

KD: Përse u larguat pas luftës nga Kosova?

Ukaj: Ne kemi qenë gjenerata e parë pas luftës në Fakultetin e Arteve në Prishtinë dhe në klasën e të ndjerit Faruk Begolli ka qenë entuziazëm i madh, me siguri mbasi kemi qenë gjenerata e parë pas luftës, por pak si shpejt na ra vullneti. Kemi pritur ndërrime shumë më të mëdha dhe gjërat kanë shkuar shumë më ngadalë, sesa e pritëm ne. Mbase kemi qenë të lodhur nga periudha e viteve ‘90 dhe kemi menduar se gjërat ndodhin brenda natës. Rastësisht kam qenë në Festivalin e Filmit në Sarajevë me disa miq nga Prishtina dhe atëherë ka qenë premiera e filmit “No man’s Land” në një kinema të hapur edhe kur ka mbaruar filmi kam pyetur se ku është Akademia. Më kanë thënë: “Ja këtu përballë” dhe mandej kam pasur dëshirë ta provoj. Është një gjuhë që unë e kam pasur rastin ta dëgjoj, por jo ta flas, ne i kemi thënë serbo-kroatishte në atë kohë, ndërsa sot i themi boshnjakishte. Ne gjenerata jonë kemi pasur më shumë kontakt me anglishten. Më pranuan, kam qenë ndoshta studenti i parë shqiptar në atë Akademi, ndoshta jam dukur pak ekzotik se me gjuhë nuk i kam pasur punët mirë, por kam punuar shumë dhe kam pasur përkrahje të mirë të kolegëve në atë Akademi që edhe sot i kam kolegë. Më është ofruar punë, mandej kam bërë edhe një kompani timen, një asociacion privat që merret me promovimin e arteve pamore, librave, e kështu. Kaluan më shumë se 20 vjet pa e ditur se plani i parë ka qenë ta mbaroj Akademinë dhe të eci tutje.

Revolucioni rajonal i kinematografisë së Kosovës

KD: Jeni aktor rezident i Teatrit të Luftës së Sarajevës, një institucion unik jo vetëm në këto anë. Tash kur flitet përditë për luftën, se ajo mund të zgjerohet, dihet problemi i Republika Srpska, a merr gjithnjë e më shumë kuptim ky teatër?

Ukaj: Në aspektin teorik po merr kuptim, por nëse një gjeneratë e tërë e re jeton me frymën se a do të fillojë një luftë e re apo jo, atëherë nuk duhet as teatri. Është unik, është teatri i vetëm në Evropë prej Luftës së Parë Botërore deri më tani që është formuar gjatë luftës, teatrot mbyllen gjatë luftës, ky është i vetmi që është hapur gjatë luftës. Motivi kryesor në fillim, ambicia kryesore e këtij teatri ka qenë t’i japë moral ushtarëve që kanë shkuar, pra janë munduar t’ua ngritin moralin, mandej ka dalë një lloj teatri poetik e me kohë e ka kanalizuar disi qëllimin se është teatër që do të merret vetëm me lirinë, ka mbetur teatri i vetëm që është më alternativ se tre të tjerët – janë katër teatro profesioniste në Sarajevë – ky dallon nga të tjerët. Problemi kryesor, si atje edhe këtu, është se ne jemi territor i vogël sa i përket komunitetit të kulturës, edhe në Bosnjë, Kosovë e në Serbi. Ajo që po ndodh, që është bërë fenomen, që askush nuk e ka dëshirën ta ndryshojë këtë, është se me një qeveri të re, po vjen edhe një shtet i ri, një kulturë e re. Teatri është po i njëjti ansambël që ka qenë kur ka qenë një drejtor tjetër, edhe janë bërë disa gjëra aty: është ndërtuar një lloj fryme, e cila e ka bërë atë të këndshëm për publikun që i themi ne, nuk mundemi menjëherë t’i ndryshojmë gjërat, me qëllim po e ceki se po ndodh gjithmonë e njëjta gjë. Me shumicën e komunitetit artistik në Kosovë dhe në Bosnjë kemi afinitete të ndryshme, por nuk mundemi ta mohojnë faktin se ne njihemi, se jemi pak, shumë nga ne kemi edhe lidhje familjare. Ajo që po ndodh këtu e sidomos në lëmin e kinematografisë, deshi apo nuk deshi ta pranojë dikush, ka ndodhur revolucion rajonal, një vend me më pak se dy milionë banorë, t’i xhirojë gjashtë filma në vit nuk është pak, madje Kosova deri para 4-5 vjetësh nuk ka qenë në hartën kinematografike. Sot shkoni në cilindo vend, cilindo festival, është e pamundur mos ta përmendë dikush një film nga Kosova. Po e them haptas, pa lajka politike, ajo që ndodhi me kolegun tonë, Arben Zharkun, ishte aq jokorrekte, nuk ka lidhje me etikën kryesore apo njerëzillëkun, mirë e ka përfunduar mandatin, por mos të harrojmë se diçka duhemi me cekë që është shumë me rëndësi: ajo është se Arbeni ka mbërri me nënshkru kontratë me Akademinë FAMU që çdo dy vjet me dërgu një student të Kosovës, është më duket tash gjenerata e tretë apo e katërt që e kemi dikë në FAMU, që është ndoshta një nga Akademitë më të mira që ka pasur Evropa ndonjëherë. Janë disa gjëra që nuk guxojmë aq lehtë t’u japim shuplakë të themi se ashtu më duket që ndërtohet kontinuiteti. Nuk është problem fare që ka shkuar ai dhe ka ardhur dikush tjetër, por është me rëndësi ta mbajmë kontinuitetin e prodhimtarisë dhe krijimtarisë së kinematografisë, se edhe ai që vjen pas Arbenit do t’i ketë problemet e njëjta, sepse është aq trysni e madhe duke iu falënderuar një pjesë të mediokriteteve të cilët edhe 25 orë i kalojnë në Facebook dhe mandej është e paimagjinueshme që një Ministri e Kulturës të influencohet përmes një statusi të Facebookut... Por të kthehemi... Me siguri se ka pasur probleme, padyshim, por a mundemi të bisedojmë edhe në këtë aspektin tjetër se a ka pasur suksese? Ka pasur shumë më shumë suksese sesa probleme.

“Njëherë kam ikur nga, në vitin ’99...tash s’e kam ndërmend”

KD: Do të flasim për luftën në Ukrainë. Çfarë ju ndjellin imazhet që na vijnë prej atje?

Ukaj: Mua më kujtohen ditët e para kur filloi lufta në Ukrainë, sinqerisht e kam hapur disa herë këtë temë me disa miq të Sarajevës, Bosnjës, bashkëshortja ime është politikisht e angazhuar, ekziston një panik brenda popullatës boshnjake, sepse që thonë kur të kafshon njëherë gjarpri, ia ke frikën edhe mizës, por mua më duket që nuk guxojmë të jetojmë dhe kalojmë kohën dy vjet me frikë se a do të fillojë lufta sot apo do të fillojë nesër. Ato dy ditët e para kur filloi lufta në Ukrainë i kam pasur dy shfaqje... Diku ora nëntë e gjysmë në mbrëmje, pasi përfundoi shfaqja me makinë duke u kthyer në banesë nuk kishte njeri të gjallë rrugës, sepse prisnin se lufta fillon brenda dy minutave. Unë i kam dhënë vetes një betim: njëherë kam ikur, domethënë në vitin ‘99 kur kanë filluar bombardimet në Kosovë, në fakt na kanë dëbuar nga shtëpitë dhe ideja nuk ka qenë të ikim sepse diku thellë kemi menduar se lufta nuk do të zgjasë shumë, por zgjati dhe zgjati shumë më shkurt, sesa ka ndodhur në vendet e tjera, siç është rrethimi i Sarajevës, Srebrenica e tjera, por prapë ka pasur viktima që nuk po gjenden ende. Mua më duket se dallimi mes rinisë kosovare dhe asaj boshnjake është i madh sepse Kosova ka shumë më shumë rini dhe nuk po merren shumë më duket me atë punë se a do të ketë apo nuk do të ketë luftë, që dikujt mund t’i tingëllojë bizare, por mendoj se është mirë, është momenti kur duhet mbajtur një lloj dinjiteti dhe duke e parë mënyrën si po i kundërvihet populli ukrainas një fuqie marramendëse, atëherë të jep vullnet. Mua personalisht më ka dhënë vullnet dhe kurajë, larg asaj, të them të ndodhë diçka, por unë nuk e kam ndërmend të iki askund, e ju vëllezër që e keni, vetëm urdhëroni.

“Nuk kërkohet identiteti në fe”

KD: Sivjet shënohet 30-vjetori i rrethimit të Sarajevës, tashmë e shndërruar në shtëpinë tuaj të dytë? Sa ka ndryshuar jo vetëm Sarajeva, por i gjithë ky rajon. E keni menduar ndonjëherë që as për kaq vjet nuk do ta sjellin paqen midis popujve?

Ukaj: Ne e dimë shumë mirë, në fillim kur kanë filluar vrasjet e para, masakrat e para në Drenicë, rrafshin e Dukagjinit, ne deri vonë, edhe pse e kemi parë tymin disa kilometra më larg, ne kemi pirë kafe në “Morenë”, sepse ne gjithmonë e kemi atë shpresë që nëse nuk më vjen dy metra afër, nuk më përket mua dhe ne këto dhjetë vjetët e fundit kemi parë vetëm luftëra, në Siri, Palestinë, Afganistan, Irak, por i kemi konsideruar se janë më larg nesh dhe nuk na takon neve të merremi me to. Ne shumë shpejt i harrojmë gjërat. A ka qenë e papritur tash lufta në Ukrainë? Ne e konsiderojnë të papritur sepse e kemi shumë afër, por nuk është diçka që më ka çuditur aq shumë, por prapë po them se vjen shokuese, sidomos në Bosnjë, prapë se prapë Kosova e ka pasur një mbështetje edhe prej Shteteve të Bashkuara të Amerikës edhe është e rrethuar prej Shqipërisë, e kemi pasur afër një pjesë të madhe të popullatës në Maqedoni...Bosnja në një moment, të vetmen rrugëdalje që e ka pasur ka qenë që i është kthyer Zotit dhe janë munduar të gjejnë identitetin përmes fesë, që aty ka merita edhe Bashkimi Evropian, sepse janë lënë pas dore. Nuk kërkohet identiteti në fe, sepse unë nuk jam rritur ashtu dhe për atë arsye edhe e perceptoj ndryshe. Në Prishtinë shumica e shokëve të mi nuk e kam ditur kush është mysliman, kush është katolik apo kush është ortodoks, nuk i ka interesuar askujt. Mua personalisht nuk më ka interesuar, unë më shumë kam qenë në kishë, katedrale sesa në xhami, jo që mburrem me këtë, por nuk kam nevojë të mburrem, unë jam ateist. Ka qenë njëfarë tradite për shkaqe praktike, gjithmonë ka pasur myslimanë më shumë, sesa katolikë në kishë dhe kam shumë arsye të mburrem me këtë gjë, por ajo ka qenë e mira që nuk është kërkuar identiteti në fe. Në Bosnjë ka ndodhur e kundërta, atje ende kërkohet identiteti në fe, pa marrë parasysh cilit nacionalitet i takojnë. Është shokuese prapë po them se ende nuk pranohen krimet në Bosnjë, ende Republika Srpska edhe Serbia janë negacion sa i përket gjenocidit në Srebrenicë edhe pse Gjykata Ndërkombëtare e ka specifikuar si gjenocid. Nuk janë shëruar plagët e së kaluarës, e veç po hapen plagë të reja, më duket që ky është momenti ndoshta më i mirë, sidomos për Bosnjën, por edhe për Kosovën, ta shfrytëzojë këtë lloj uniteti të Evropës, duke iu falënderuar tragjedisë së luftës në Ukrainë.

E keqja më e madhe e Serbisë – vetë presidenti Vuçiq

KD: Keni luajtur në “Quo Vadis Aida?” të Jasmila Zhbaniqit, që sjell rrëfimin për masakrën e Srebrenicës. Filmi i nominuar për “Oscar” ende nuk është shfaqur në Serbi. Refuzon ta shfaqë filmin, refuzon masakrat, edhe ato në Kosovë? Cila është Serbia sot?

Ukaj: Unë e kam pasur një lloj shprese diku nga viti 2010 deri në vitin 2015, kam pasur goxha kontakte me Beogradin, edhe sot punoj në Beograd, seriale e gjëra të tjera. Ne shpesh i perceptojmë, i vendosim gjërat me një kallëp, nuk është Beogradi vetëm ajo që e shohim në media, por për fat të keq, një pjesë e madhe po. Tragjedia më e madhe tash për momentin në Serbi është se Aleksandër Vuqiçi është ndoshta më liberali prej gjithë atyre që kanë pasur potencial të zgjidhen në këto zgjedhje, por kjo pjesa tjetër e opozitës është edhe më e rrezikshme. Një shkrimtar amerikan që i ka përcjellë zhvillimet në Ballkan e ka thënë ndoshta edhe më të bukurën deri më tash se pse një pjesë e madhe e Akademisë së Shkencave dhe një pjesë e komunitetit intelektual në Serbi merren gjithmonë me mitologjinë e së kaluarës. Sepse “e ardhmja është shumë e pashpresë dhe gjatë tërë kohës mundohet të glorifikojë diçka që as ata vetë nuk janë të sigurt se a ka qenë ashtu apo jo”. Të thirresh tërë kohën në Betejën e Kosovës apo quajeni si të doni, është ngufatje e një gjenerate të re që po vjen, tek tash, që mua më ka çuditur. Para disa ditësh ka qenë lajmi që kanë filluar te ndryshohen tekstet shkollore edhe sa u përket gjuhëve të tjera, nuk është pranuar gjuha boshnjake si gjuhë, dikush e bën identitetin e vet me gjuhë, ai thotë gjuha ime quhet kështu dhe nëse ti ke të drejtë ta quash gjuhën tënde ashtu, edhe unë kam të drejtë ta quaj gjuhën time kështu. Është një periudhë që ndoshta Serbia prej mbarimit të luftërave të viteve ’90 e deri më tash e ka pasur ndoshta zhvillimin më të madh ekonomik, por edhe Hungaria e ka pasur zhvillimin ekonomik. Janë këto momente shumë të rrezikshme, ku një djathtist, ta them haptazi, një fashist, mundohet ta bindë popullin e vet që vetëm me forca vendore dhe me urrejtje ndaj atij tjetrit, që është ndryshe prej nesh, mund të vazhdojmë dhe shkojmë përpara. Unë mendoj që e keqja më e madhe e Serbisë për momentin është vetë presidenti i Serbisë. Nuk ka nevojë me pasë armik më të madh se vetvetja.

KD: A e ka të zorshme të flasë sot një artist si ju për politikë? Apo ajo është e pashmangshme edhe në art, në përditshmëri?

Ukaj: Unë mendoj se është përgjegjësi e jona që si artist me qenë të angazhuar edhe sa i përket politikës, është pjesë e pandashme e përditshmërisë tonë, edhe në Bosnjë edhe në Kosovë. Shpesh i përcjelli edhe intervistat, sidomos këtë periudhën e luftës në Ukrainë... Ne jemi ata që kemi mundësinë të shprehemi në media të ndryshme dhe nuk mund të qëndrojmë aq indiferent, ngase unë merrem vetëm me artin, edhe politika është njëfarë arti, por ne e kemi atë luks të jemi edhe pozitë edhe opozitë. Ndoshta atë që po e them sot, në politikë gjërat ndryshojnë shumë shpejt, se është lavire. Atë që po e them sot ndoshta nuk do të qëndrojë nesër, por e them me një qëllim – që jo të kyçem unë në politikë direkt – por atë komunitetin që kemi përreth dhe zhvillimet sociale, ekonomike, kulturore, të kenë sadopak një lloj influence si artist, t’i bëjnë disa ndryshime që njëfarë lloj etike elementare, një moral elementar i punës të bëjë me gisht në gjërat që nuk po shkojnë mirë.

“Momente historike që do të ndryshojnë mënyrën e jetës në Evropë”

KD: Tingëllon klishe, por do të doja t’ju pyesja se sa besoni që arti mund të bëjë ndryshim. Edhe në këto kohë të luftës në Ukrainë kemi parë lëvizje të shumta edhe të artistëve, që bëjnë thirrje për paqe. Aktori i njohur Sean Penn ishte në zonë lufte...

Ukaj: Mos me besu qartë se arti mund të bëjë ndryshim, nuk do të merresha me këtë çështje. Shpesh na ndodh të kemi dëshpërime, demoralizime, por prapë na ka ndodhur shpesh të shohim se një person i vetëm nganjëherë mund të bëjë ndryshim të madh. Për shembull në Prishtinë, ta kemi si shembull të afërt që e kemi të freskët, ne një kohë kemi harruar se ku është gjeografikisht Galeria Kombëtare dhe ka ardhur Erzen Shkololli dhe jo që na ka treguar se ku është, por na ka treguar se duhet qenë pjesë e pandashme e jetës, përditshmërisë sonë. Një person e bën një ndryshim. Unë mendoj se nëse ne në shfaqje, në film, i kemi ndërruar mendjen një personi, kemi bërë një ndryshim të madh. Nuk është e lehtë të dalësh nga komoditeti i asaj që jemi mësuar, nuk ka nevojë Sean Penn për asnjë lloj arsye, në aspektin e njëfarë komfori të jetës që e ka, pjesës së ekonomisë, të merret me luftën në Ukrainë, por është një thirrje e tij personale intime që i intereson ajo dhe ka dëshirë të flasë për atë periudhë. Janë momente historike që do të ndryshojë mënyrën e jetës në Evropë, edhe globalisht dhe që disa gjëra nuk do të kthehen si ishin, edhe për shkak të pandemisë, edhe për shkak të luftës në Ukrainë. Nëse i kthehemi prapë asaj periudhës së luftës së ftohtë, Bashkimit Sovjetik, Amerikës, Kubës, tradhtohet dikush që mendon se kjo është më ndryshe, është po e njëjta, ndoshta edhe më e rrezikshme. Unë besoj se ne duhet të jemi shumë më të angazhuar si artistë në atë aspekt, ta ngrehim zërin shumë më shumë dhe të mos bëjmë kompromise.

KD: Si e shihni kinematografinë e Kosovës sot. Pak kohë më parë keni thënë se kinematografia në Bosnjë dhe Hercegovinë po rrënohet, pas disa vjetësh të arta që kishte. Madje më 2001 edhe një “Oscar” me “No man’s land” të Danis Tanoviqit, me të cilin keni bashkëpunuar...

Ukaj: Ajo që është e rëndësishme e që e humbi Bosnja për fat të keq, është kontinuiteti. Nëse nuk kemi mundësi të rrisim buxhet me kalimin e viteve, nëse nuk kemi ambicie të ndërtojmë diçka më të madhe, të paktën mos e rrënojmë, ta mbajmë një nivel ashtu siç ka qenë. Nëse shkojmë dy hapa para dhe tre prapa, është diçka që nuk na e fal historia mandej. Ajo që ka ndodhur me Kosovën janë shumë faktorë, popullata e Kosovës është shumë e re dhe është i vetmi vend në rajon në këtë pjesë të Evropës që është ende i izoluar, si geto. Pa pasur mundësi të aplikimit në shumë fonde që ka për shembull, Serbia, Bosnja, Maqedonia. Me ato fonde shumë të vobekta, me ato koproduksione shumë të kufizuara, të mbërrijë ta bëjë një logjistikë, një infrastrukturë të kinematografisë, që nuk është ende ideale, por po shkon asaj rruge, për mua është magjepse, nuk e kam pritur fare. Ndodhi diçka me një gjeneratë që janë autorë shumë të ndryshëm në kinematografi, kanë një stil të vetin, e bukura e asaj është se ka laramani të stileve, të estetikës, kadrimit, që kur del në sipërfaqe në një vend tjetër, sikur filmi rumun një kohë që ka pasur një vulë të veten, nuk kemi pasur nevojë ta dimë gjuhën e kemi ditur se ai është një film rumun. Unë shumë besoj në potencialin e aktorëve, regjisorëve kosovarë. Frikën më të madhe e kam që për shkaqe të thashethemeve të kafeve të ndërpritet diçka që ka qenë një margaritar deri më tash.

Suksesi i kineastëve kosovarë – shtjellimi i temave me origjinalitet

KD: Megjithatë me “Quo vadis Aida?” fituat një “Oscar...” evropian, Kosova nuk ia doli aty, por megjithatë me filma pushtoi festivalet më të mëdha? Çfarë mendoni se e bën të veçantë kinematografinë e Kosovës?

Ukaj: T’i vëmë kriteret se a ia doli dikush të marrë një çmim apo nuk ia doli, nuk më duket mirë, ngase ka pasur shumë filma boshnjakë në Sundance, që ose nuk janë futur fare në konkurrencë ose janë futur, por nuk kanë mundur t’i marrin erë, tre filmat kosovarë kanë reflektuar ndryshe. Është ende herët të japim një definicion ku është suksesi i filmit kosovar. Sekreti i filmit kosovar është për momentin, dëshira për të shtjelluar tema me origjinalitet, që unë besoj se një regjisor/e që e merr dhe e shtjellon një temë është diçka që e shqetëson intimisht atë dhe mandej, ai është vetëm hapi i parë, një lloj sigurie se ajo do ta shqetësojë edhe publikun. Kinematografia sot, duke marrë parasysh edhe platformat Netflix e të tjera, po e humb sensin që e kanë pasur kinematë. Nëse nuk bëhet diçka, kinematë janë në vdekje dhe kur janë kinematë në vdekje, humbet edhe sensin për t’u bërë ajo. Nëse koncentrohemi vetëm në seriale, është një lloj si mundësi e fundit për të shpëtuar diçka. Ajo që po u ndodh autorëve të filmit kosovar është interesi i madh për të ndërtuar diçka origjinale pa pasur dëshirë të bëjnë kompromise se a i pëlqen dikujt apo nuk i pëlqen. Kjo është begatia më e madhe për momentin që e ka komuniteti artistik në Kosovë dhe është një lloj brendi që duhemi t’i japim një vëmendje të veçantë sepse nuk kemi shumë gjëra që po na funksionojnë. Kjo është një nga më të rrallat.

“Jam bindur se dua të punoj atë që mua më intereson”

KD: Ju tashmë keni depërtuar në skenën botërore. Sa është e vështirë që një aktor nga këto anë ta arrijë këtë?

Ukaj: Nuk kam menduar shumë në atë aspekt, unë e kam kryer punën time. Disa gjëra kanë ndodhur pa i dhënë shumë zor të them sinqerisht. Kohëve të fundit jam bindur se dua të punoj atë që mua më intereson. Nuk kemi ne gjithmonë mundësi të zgjedhim diçka, por kur herën e parë thua jo, pastaj disa gjëra bëhen më lehtë, bëhesh më selektiv, i filtron gjërat më ndryshe. Nuk është e lehtë, çdo gjeneratë në Akademi ka nga 8 deri 10 aktorë, ekziston nganjëherë një gjeneratë shumë e mirë, por dikush kanalizohet ndryshe, nuk është në pyetje mungesa e talentit, është afiniteti për të shpalosur atë që për momentin të jesh i afërt me atë që po të rrethon në aspektin edhe social edhe politik. Unë jam kyçur në këtë lëmi, kam qenë më aktiv ndoshta, në të drejtat e njeriut, teatrin politik. Më ka ndodhur që kur kam shkuar në Bosnjë nuk e kam njohur askënd, nuk kam pasur kurrfarë përkrahjeje, nuk kam pasur as dajë as kumbarë që më shtynë përpara, edhe kur më është ofruar puna të them të drejtën jam çuditur. Prej asaj gjenerate që jemi shokë, unë jam ai që kam marrë iniciativën për të bërë edhe një skenë të pavarur, jashtë teatrit ku jam i punësuar. Është një prej skenave të rralla të pavarura në Bosnjë, sikur këtu që e ka bërë Jeton Neziraj me Qendrën Multimedia, që ndoshta është pika më e ndritshme e teatrit në Kosovë. Unë mund të mos pajtohem me Jetonin në shumë gjëra, por më duket se ajo që po bën ai është mënyra nga duhet të ecë teatri.

KD: Kur mund t’ju presin sërish në Kosovë?

Ukaj: Në një periudhë tjetër të ardhshme, dua të vij të rri vetëm me miq dhe familje. Për momentin nuk kam në plan të punoj diçka, në fakt edhe rrallë po më bie të punoj në Kosovë, filmi “Era” i Partës, për gjithë këto 20 vjet që jam në Sarajevë, është i treti të cilin po e bëj me një produksion kosovar.