Shenjtori i shthurur

Shkrimtari është një shenjtor, shenjtor i shthurur. Ai duhet të jetë i mençur dhe i marrë njëkohësisht. Ai s’mund të bëjë një jetë të zakonshme, pastaj të shkruajë diçka të pazakonshme. Shkrimtari nuk paragjykon, as duhet të paragjykohet

Në këtë ligjëratë do të flasim për botën reale dhe botët fiksionale. Çka është bota reale? Çka janë botët fiksionale? Në cilën besojnë njerëzit më shumë? A e refuzojnë njëra-tjetrën, apo e komplementojnë? 

Kur duam ta lexojmë një libër, gjëja e parë të cilën duam ta dimë është nëse historia që trajtohet aty është reale, e trilluar, apo e përzier. Krahas kureshtjes nëse vepra është e mirë apo jo, kjo është gjithmonë ajo që na preokupon. Madje janë disa vepra që na pëlqejnë më shumë kur kuptojmë se historia e tyre është reale. Po të ishte e trilluar vepra “Zëra nga Çernobili”, zor s’e do ta lexoja. Mirëpo si tip i romanit reportazh, një reportazh polifonik i një tragjedie jashtëzakonisht të madhe, e lexon duke u tronditur dhe nuk mund ta lëshosh nga duart. Njësoj ndodh me romanin autobiografik “Natë” të Elie Wiesel, i cili flet për tragjedinë e familjes së tij dhe fatin e hebrenjve gjatë Luftës së Dytë Botërore. Në fillim ne e shohim ndarjen e tij me motrën e vogël me pallto të kuqe. Nuk e harrojmë kurrë të voglën Cipora me atë pallto të kuqe. (Duket se Spielbergu, në filmin “Schindler’s List”, ka bërë një homazh pikërisht për këtë vajzë, e rrjedhimisht për pafajësinë, e cila duhet të vdesë për shkak të marrëzisë brutale të politikës). Në rastin e këtij rrëfimi autobiografik, në bashkëndiejmë jo vetëm me personazhet, por edhe me autorin, i cili gjithashtu, natyrisht, është brenda dhe jashtë romanit. [Siç mund ta dini, ai jetoi deri më 2016, duke u angazhuar për paqe dhe kështu u bë një zë i fuqishëm në botë, aq sa, pos të tjerash, Bosnja dhe Kosova i detyrohen shumë këtij engjëlli mbrojtës. Titulli i manuskriptit të romanit të tij ishte “Dhe bota nuk bëri zë”, mirëpo botuesit ia ndërruan dhe ia hoqën mbi 700 faqe nga 862 faqe sa kishte gjithsej. Ne po flasim për botën, dhe titulli “Dhe bota nuk bëri zë”, akuzon gjithë botën, e cila, sikur të ishte në teatër, shihte një tragjedi të vërtetë dhe nuk ndërhynte. Apo siç thotë Costa Gavras në filmin “Amen”, kur po ndodhte holokausti, Evropa e krishterë, me në krye Papën, nuk ndërmerrte asgjë, thjesht bënte “Amen”. Elie Wiesel e dinte që bota rri në heshtje, indifirente si Pons Pilati, e dinte që ajo nuk bën zë, prandaj zgjodhi të mos heshtë. Falë mos-heshtjes së tij, vendi im sot është i lirë dhe unë jam këtu, kam zë dhe mund të flas me ju]. 
Mund të marr shumë shembuj që tregojnë se letërsia bëhet më e vlefshme kur flet për histori të vërteta. Por jam i sigurt që ju keni lexuar plot të tilla dhe e dini rëndësinë e vërtetësisë së një historie dhe shpesh i keni lexuar pikërisht sepse keni dashur të dini më shumë për ato histori të vërteta. Mjafton t’ju them që sot letërsia dokumentare, pra ajo që bazohet në fakte, dokumente, arkiva etj., është në fokus të interesimit global, ashtu siç janë edhe filmat biografikë dhe të tjerët që trajtojnë ngjarje reale. Kështu, ‘non-fiction’ dhe ‘autofiction’ janë duke dominuar mbi atë që quhet ‘pure fiction’. Dikur mjaftohej që letërsia të aludonte në realitetin, sot insistohet që ajo të na e paraqesë direkt realitetin. 

Pse ky interesim për faktin dhe kjo rënie interesimi për fiksionin? 

Duket që ka ndodhur një ndryshim i madh: shkrimtarët ua kanë lënë trillimin gazetarëve dhe politikanëve. Gjithsesi, gazetarisë kurrë nuk i është besuar dhe këtë më së miri e ilustron një thënie ironike e Balzakut, kur thotë: “ishte e vërtetë, megjithëse shkruante në gazetë”. Natyrisht që ka përjashtime, por këtu po flisja për rregullin. Pak më e vështirë të bëhen përjashtime te politikanët. Deri sot as nuk kam njohur, as nuk kam lexuar, që ndonjë politikan të ketë qenë i sinqertë në premtimet e tij. Dhe më e çuditshmja është se politika pothuajse gjithmonë na vjen e filtruar nëpërmjet mediave. Dhe kjo dallon nga fiksioni, sepse fiksioni edhe kur gënjen, qëllimin e ka të mirë. Si e ka thënë bukur Albert Camus, “letërsia është një gënjeshtër që e thotë të vërtetën”. Ndërsa, do të shtoja unë, politika, ashtu sikurse gazetaria, është “e vërteta” që e thotë gënjeshtrën duke insistuar që po e thotë të vërtetën, një kuazi-e-vërtetë që manipulon masën. 

Zakonisht kur më pyesin për letërsinë dhe raportin e saj me të vërtetën, ndërmend më vjen thënia e bukur e Isaac Bashevis Singer: “kur isha i vogël, më quanin gënjeshtar, kurse tash që jam rritur, më quajnë shkrimtar”. Kjo thënie, që në fillim duket argëtuese, në fakt, thotë një të vërtetë të pakundërshtueshme. Ne si fëmijë, me fantazinë tonë, krijojmë një botë tonën, me shokë imagjinarë, me kukulla me dëshira për të ardhmen. Si fëmijë jetojmë në botë paralele: në këtë ku na shohin prindërit dhe në tjetrën ku fshihemi prej tyre dhe jetojmë me ata që të rriturit nuk i shohin. Nuk jemi të çmendur, jemi thjesht fëmijë. Më vonë, për fat të keq, rritemi, dhe e kuptojmë që botën imagjinare na e ka shkatërruar mosha, kurse botën reale na e kanë shkatërruar të rriturit. Ata s’ndiheshin të rrezikuar nga ne kur ishim vetëm gënjeshtarë, kur krijonim botë, të cilat ata s’i besonin, por i toleronin. Ndërsa kur rritemi dhe bëhemi shkrimtarë, ata ndihen të rrezikuar nga botët që krijojmë. Në asnjë regjim nuk e kanë marrë në pyetje ndonjë fëmijë pse ka krijuar botë të veten, kush është ai shoku imagjinar me të cilin flet. Ndërsa, në çdo regjim, shkrimtarët merren në pyetje, burgosen, internohen, ekzekutohen, sepse botët ndryshe dhe personazhet imagjinare zgjojnë dyshime. Shkrimtarët shpesh e kanë paguar shtrenjtë çdo krijim të botës alegorike, utopike, apo distopike. 

Vetë krijimi është një akt refuzimi. Shkrimtarët s’e duan botën siç është, prandaj e modifikojnë, e përmirësojnë, e plotësojnë, ose e refuzojnë. Por ata e mbajnë gjallë imagjinatën, i ushqejnë të tjerët me imagjinatë dhe ju s’mund ta imagjinoni se sa shumë progresi i detyrohet imagjinatës. Madje edhe kur shkrimtarët shkruajnë histori të vërteta, siç po bëjnë kohëve të fundit, ata nëpërmjet imagjinatës lidhin disa të vërteta të sotme me antiket për të treguar se historitë përsëriten dhe për të sugjeruar së paku shmangien e historive tragjike në të ardhmen. Pra, më shumë se historia të cilën e tregon letërsia, është e rëndësishme filozofia që e përçon ajo. Një letërsi që s’ka filozofi brenda, s’mund të ketë kurrfarë ndikimi jashtë (te lexuesi, shoqëria, bota). Kjo është arsyeja pse i besoj Joseph Conrad-it kur thotë se “letërsia është më e vërtetë se historia”. Historia na informon me fakte të ftohta (dokumente, statistika, numra), ndërsa letërsia na emocionon, na lëviz, na shtyn të mendojmë, dhe insiston të na tregojë që ata numra ishin emra, që ata emra kishin trupa dhe shpirtra, kishin jetë, dhe jeta jetohet vetëm njëherë. 

Me histori informohemi, me letërsi bashkëndiejmë. Historinë mund ta shkruajë kushdo, letërsinë vetëm ata që nuk janë ujëpirës, ata që janë të veçantë. Për histori mjafton të kesh informacion, për letërsi duhet patjetër vokacion. Kjo është arsyeja pse në antikë besohej që shkrimtari kur shkruan është “në duar të zotit”. Në ato momente, ai përjeton një ekzaltim shpirtëror, një orgazmë, një jouissance. 

Pra, mos harroni që shkrimtari është një shenjtor, shenjtor i shthurur. A mos duket kjo si një oksimoron? Aspak. Shkrimtari duhet ta njohë jetën brenda dhe jashtë, duhet të jetë i mençur dhe i marrë njëkohësisht, apollonian dhe dionisian, gjithashtu. Ai nuk mund të rrijë vetëm në qelën e tij, si një prift duke thyer gishtat në lutje. Jo. Ai s’mund të bëjë një jetë të zakonshme si të gjithë, pastaj të shkruajë diçka të pazakonshme që do ta pëlqejnë, apo do t’i trondisë të gjithë. Shkrimtari është asket dhe anti-asket, në të njëjtën kohë. Ai duhet të shëtisë lule më lule (ju mund ta përktheni lulen në: tavernë, bar, kazino, shtëpi publike, krematorium, varrezë, qendër masazhi, shkollë, shtëpi, plazh, istikam etj.), që të mbledhë material për punën e tij. Shkrimtari nuk paragjykon, as duhet të paragjykohet. Madje edhe kur gjykohet, zakonisht gjyqi bëhet qesharak. Gjyqi që i është bërë Floberit për “Zonjën Bovari”, se gjoja me atë roman po i nxitë gratë të tradhtojnë, është ndoshta gjyqi më i ulët dhe më qesharak i zhvilluar ndonjëherë. Po ashtu, nonsens e komik është edhe gjyqi që iu bë Ginsbergut për librin poetik “Ulërima”, apo edhe botuesit “Penguin” për botimin e pacensuruar të romanit “Dashnori i zonjës Çatërlej” të D. H. Lawrence. 

Shkrimtari mund të jetojë disa orë si njerëzit e zakonshëm. Ndoshta edhe disa ditë. Por jo një muaj, jo një vit, jo një jetë. Kjo është edhe arsyeja pse shkrimtarët e mëdhenj janë bullizuar, ose kritikuar, ndonjëherë edhe akuzuar, për sjelljet e tyre “devijante”: Goethe për ‘pedofili’, Pushkini për sodomi, Gogoli për magji e besëtytni, Poe për alkool e nekrofili, Sade per sadizëm seksual, Baudelaire për sjellje të çuditshme dhe mani seksuale, D. M. Thomas për fiksim ndaj Frojdit dhe seksit, Kavafi dhe Mann për biseksualitet, dhe shumë shkrimtarë të tjerë, veprimet e të cilëve do t’i çmendnin lexuesit e tyre normalë sikur t’i dinin. Këto “devijime” kanë krijuar vepra, filozofi mbi jetën, dhe kanë shtyrë kufijtë etikë të njerëzimit. Mos të harrojmë që Volteri ishte personaliteti më i diskutuar për sjellje joetike në kohën e tij, kurse pas vdekjes u kthye në shembull etik. Kjo tregon që etika, në kuptimin francez, është diçka që s’lidhet me seksin, apo me sjelljet seksuale. Një prostitutë që nuk i ndryshon çmimet është më etike (më e moralshme) sesa një politikan që s’i mban premtimet.  

Pra, shkrimtari që krijon botë, ka nevojë ta provojë botën, ta njohë dhe ta komplementojë. Rruga e njohjes nuk është një rrugë e shtruar me lule, ajo mund të kalojë edhe nëpër istikame (si rasti Heminguej). Shkrimtari thellohet, zhytet, përlyhet në këtë botë, për ta ndërtuar sa më mirë botën e tij. Për këtë, shpesh e shohim që jo vetëm në rrëfimet autobiografike, ku është personazh kryesor, por ai shpesh fshihet edhe nëpër personazhe anësore. Përderisa një aktor vë maskën e karakterit të tij, shkrimtari është i detyruar të vërë maskën e të gjitha karaktereve të tij. Dhe kjo është pak më e thellë se aktrimi metodik, sepse një aktor me atë metodë thjesht synon të mishërohet e të identifikohet me karakterin (rolin) që e mëson, ndërsa shkrimtari mishërohet e bëhet një me secilin karakter që e krijon. Dhe sapo të dalë nga banesa e tij, ju prisni që ai të shkëputet nga të gjithë karakteret? Epo, nuk është bash e lehtë. 

Mos e harroni edhe këtë: shkrimtari është një shenjtor i shthurur që thur. Kjo thurje quhet tekst. Ky tekst është botë. Kjo botë u ofrohet lexuesve. Unë deri tash kam banuar në mijëra botë tilla, aq sa po të më shlyheshin të gjitha nga kujtesa, nuk e di se çfarë do të bëja me këtë botë të mërzitshme prej balte.  

Por a është më mirë të jetojmë në botën reale, apo fiksionale? 

Sikur ta dija cila është botë reale e cila jo, ndoshta edhe mund të përgjigjesha. 

Që nga “Libri i të Vdekurve” është besuar që bota reale (e vërtetë) është ajo tjetra ku do të shkojmë pasi të vdesim. Mandej Platoni këtë e ngriti në filozofi, duke e quajtur atë botë ideale (dhe të ideve), këtë botë materiale, kurse botën e shkrimtarëve (poetëve, artistëve) imitim të kësaj të fundit. Sikur të mund të bëhej shkrimtar, Platoni do t’i kuptonte gjërat më mirë, dhe ndoshta do ta kuptonte që botë e ideve është bota letrare, jo ajo të cilën ai s’e njihte e për të cilën spekulonte. Madje unë do të thosha se botë reale e ideve është bota letrare. 

Gjithsesi, koncepti i Platonit për botën e ideve është i përafërt me konceptin religjioz mbi botën tjetër. Përderisa nuk kemi matje statistikore mbi besimin në letërsi, ne kemi matje mbi besimet religjioze, dhe kështu mund ta shohim se më shumë njerëz i besojnë botës tjetër sesa botës sonë të përbashkët materiale. Në këtë botë që s’i besojnë, jetojnë 2.28 miliardë të krishterë, 1.9 miliardë muslimanë, 1.2 miliardë hinduistë, 520 milionë budistë, 15.7 milionë hebrenj. Pra, gjithsej, në një botë me 8 miliardë njerëz, rreth 5 miliardë janë besimtarë, që domethënë se botën tjetër e konsiderojnë si të vërtetë, jo këtë ku jetojnë. Në botë janë vetëm 500 milionë ateistë (agnostikë), prej të cilëve 200 milionë janë kinezë.

Këto statistika na thonë qartë se njerëzit më shumë besojnë në botë alternative sesa në botën ku jetojnë. Duket që kjo botë s’ofron mjaftueshëm, s’i përmbush kërkesat tona. Prandaj, pjesa më e madhe e njerëzimit kërkon strehë në botë të tjera (ku supozojnë “të jetojnë” më gjatë, në fakt, përjetësisht). Ajo që ne e quajmë bota tjetër, nuk është vetëm një: egjiptanët, grekët, hebrenjtë, të krishterët, muslimanët etj., e shihnin ndryshe nga njëri-tjetri. Ateistët dhe besimtarët “argumentojnë” qe një kohë të gjatë për këto dy botë, duke u munduar ta bindin njëri-tjetrin për vërtetësinë e njërës botë. Diskutimi për botën tjetër, me sa dimë, është zhvilluar vetëm në këtë botë. 

Po ashtu, krahas botës materiale dhe botës së përtejme, ekzistojnë edhe shumë botë të tjera letrare, që unë, së bashku, po i quaj botë e ideve. Në këtë botë të vjetër letrare (fiksionale) mund ta subordinojmë realisht edhe religjionin, madje J. L. Borges e konsideronte Zotin si figurën më të madhe të letërsisë fantastike. 

Për dallim prej kategorisë së teksteve fetare që kanë diskurs urdhërues, kushtëzues dhe frikësues, dhe synojnë të imponohen si E vërteta absolute, bota letrare ka diskurs dëftues dhe jepet si një botë potenciale, alternative. Duke qenë botë e ideve, bota letrare zgjon mospajtime dhe dyshime për botët e tjera, prandaj shkrimtarët sulmohen, persekutohen, burgosen e vriten. Vetëm për shkak që një vepër letrare kishte provokuar dyshimin në ajete kuranore, të cilat supozohet se profetit ia kishte thënë djalli, jo engjëlli, ndaj autorit të “Vargjeve Satanike” (1988) u shpall një vendim me vdekje, i cili gati se u realizua 34 vjet më vonë (2022), nga një fanatik që e theri autorin me thikë në qafë, derisa ky mbante një ligjëratë në një sallë në New York. 

Bota ‘absolute’ dhe bota materiale, janë më intolerante sesa bota letrare. E para është botë e besimtarëve, mes të cilëve edhe e shumë fanatikëve, kurse e dyta udhëhiqet nga politikanët. E treta krijohet nga shkrimtarët. Arsyeja se pse bota letrare është më tolerante, është vetvetiu e kuptueshme: është botë e mendjes. Mendoj se të gjithë e dinë që i mençuri është më tolerant sesa budallai. 
Sidoqoftë, këto tri botë janë në luftë, për shkak të natyrës së besimit dhe mosbesimit në to. Meqenëse ne jemi të botës së letërsisë, mund të supozojmë se në një të ardhme vërtet tekstet religjioze do të kategorizohen si letërsi dhe do të konservohen si mitologji. Mos të harrojmë që edhe mitet greke mbi perënditë, ishin formë besimi, religjion. 

Por le t’i kthehemi krijimit të botëve letrare. 

Çdo botë e re është njëfarë herezie. Fjala herezi rrjedh nga greqishtja (heresis) dhe do të thotë zgjedhje, alternativë. Shkrimtari nuk imponohet, ai zgjedh ta krijojë një botë dhe të lë të zgjedhësh. Gogoli nuk i ka detyruar lexuesit ta lexojnë e të besojnë në botën e tij. As Orwell, as Eco, as Roth, as Marquez, as Llosa, as Atwood, as Houellebecq, as Pamuk, për t’i përmendur vetëm disa. Asnjë nga shkrimtarët, prej Homerit deri sot, nuk e shkruan një vepër që t’i detyrojë lexuesit ta lexojnë dhe ta besojnë atë. Jo, këtë e bën religjioni, jo letërsia. Vepra letrare na vjen si një ofertë estetike, të cilën mund ta pranojmë, por edhe mund ta injorojmë. Në mesin e shumë ofertave, ne zgjedhim ato që na thonë më shumë, për arsye personale, për arsye të gjendjes momentale etj. Dikush ka thënë se letërsia është ajo që e lexojmë pa na e vënë revolën pas kokës. Pra, letërsia lexohet me qejf, jo me detyrim. Nuk e shkishërojmë dikë që papritur vendosë të mos lexojë, pra të dalë nga Urdhri i Lexuesve. 

Çdo tekst letrar krijohet nga shkronjat, por shkronjat janë të fundit që na kujtohen pas leximit. Ne kujtojmë idetë, emocionet, imazhet që na i ka dhënë ai tekst. Dhe shpesh, edhe derisa lexojmë, ne harrojmë shkronjat, dhe kalojmë tek pamjet. Derisa lexojmë “Vuajtjet e djaloshit Verter”, ne e shohim Verterin në rroba të kaltra, nuk e shohim fjalën kaltër, dhe nuk e numërojmë sa shkronja i ka ajo fjalë. Ne e shohim djaloshin Verter duke dashuruar Sharlotën, e cila është e fejuar me Albertin. Meqë autori është në anën e Verterit, ne ia mbajmë anën këtij të fundit dhe, në njëfarë mënyre, duam që ai të bashkohet me vajzën që e dashuron. Në këtë kuptim, na pengon Alberti thjesht sepse është pengesë për një lidhje të cilën ne e presim të realizohet deri në fund të romanit. Fatkeqësisht, lidhja nuk realizohet, Verteri vret veten. Ne si lexues marrim pjesë në varrimin e tij dhe mendojmë për dashurinë tonë të pafat që mund ta kemi pasur. Pra, ne dashuruam, vuajtëm dhe morëm pjesë në varrim. Kjo është një botë që ne e përjetuam. E jetuan ata, e përjetuam ne. Kjo botë, që ka ndërtuar Goethe te ky libër, ka çmendur shumë njerëz, ka çuar në valë vetëvrasjesh te të rinjtë dhe në një imitim veshjesh nga rinia anekënd botës, madje motive nga romani janë vizatuar edhe nëpër vazo e pjata kineze. Ai mund të konsiderohet romani i parë botëror, sepse pati ndikim enorm në Evropë, Azi dhe Amerikë. 
Për herë të parë atë libër e kam lexuar në shkollë fillore dhe mund të them se e dashura ime e parë ka qenë Sharlota. Herë jam ndier Verter, herë kam dashur t’i vras Verterin e Albertin, dhe t’ua marr Sharlotën. Ajo për një kohë të gjatë ka qenë obsesioni im. Edhe pse, në botën materiale, kam marrë pjesë në disa ceremoni varrimi, varrimi i Verterit pa prift, është diçka që më ka mbetur në mendje. 
Unë përmenda vetëm një vepër që në një moshë të re më ka tronditur, më ka gllabëruar. Por sa e sa botë të tjera janë ku kam jetuar dhe që ma kanë bërë jetën më interesante. Në këtë botë unë kam shijuar shumë botë dhe do të doja t’i shijoja të gjitha, por shqetësimi im më i madh është koha e limituar. “S’ka njeri të lumtur prejse u shpikën ditët”, thuhet te Epi i Gilgameshit. Prandaj, në pamundësi për të lexuar gjithçka, jemi të detyruar të përzgjedhim. Vetë përzgjedhja është reduktim. Por, duke përzgjedhur veprat më të mira, ne mund të edukohemi më mirë se duke i lexuar edhe mesataret dhe të dobëtat. Le të jetë ky njëfarë ngushëllimi për ne, së paku. 

Botët letrare, që janë botë fiksionale, e semi-fiksionale, janë botë të ideve. Ne lëvizim për shkak të ideve që duam t’i njohim, duam t’i realizojmë. Bota e letrave i jep kuptim botës së baltës. Momentet më të mira dhe ato më të këqijat e jetës, letërsia i ruan si ekzemplarë eternalë. Kështu, kur ndodh diçka e mirë apo e keqe, ne gjithmonë ia gjejmë shembullin dhe shkakun nëpërmjetë letërsisë. E kur s’ia gjejmë shkakun, ia gjejmë shembullin te letërsia e absurdit. 

Bota letrare mund të jetë si e jona, por mund të jetë edhe më e mirë, edhe më e keqe. Bota më e keqe nuk e bën veprën më të keqe. Shembull kemi gjithë ato vepra të mira distopike. Një roman është një jetë e krijuar, e konstruktuar dhe e kondensuar. Prandaj, bota letrare (e ideve) është më e mirë se bota materiale (e trupave). Ajo nuk mbledh, por përzgjedh, përpunon, krijon. 

Letërsia, qoftë edhe realiste e dokumentare, nuk merr gjithçka nga jeta, por përzgjedh. Siç thotë Çesare Paveze, “çka na kujtohet, nuk janë vitet, por çastet”. Çaste të tilla të përjetësimit kemi sa të doni në letërsi. 

Në momentin që hapim librin, poeti na merr përdore dhe na fut në një botë tjetër: “Let us go then, you and I,/ When the evening is spread out against the sky/ Like a patient etherized upon a table…”
Pra, sapo jemi futur në një botë të çuditshme. Mandej dalim në një botë tjetër. Në një natë të ftohtë dimri, kur jemi mërzitur për dikë që s’do ta shohim kurrë më, në dritare e pastaj në derë troket një korb që na e sjell të vërtetën e hidhur, që personin që kemi dashur më së shumti, s’do ta shohim kurrë më (Poe: “Korbi”). Pastaj kalojmë diku tjetër, dhe e gjejmë veten të dëshpëruar, pasi e dashura shkoi me dikë tjetër. Kështu, futemi në një dhomë, shkruajmë poezinë e fundit duke e parë drejt në sy vdekjen, e cila na shfaqet me sytë e të dashurës, dhe i japim fund jetës (Paveze: “Do të vijë vdekja dhe do t’i ketë sytë e tu”). Gjithashtu, shohim veten në një çast vetmie duke i shkruar vargjet më të trishta dhe duke u përpjekur për t’u shkëputur nga një dashuri e kaluar (Neruda: “Sonte mund t’i shkruaj vargjet më të trishta”). Mund ta gjejmë veten edhe duke e vrarë të dashurën dhe pastaj duke e mbajtur në duar gjithë jetën shallin e zi si shenjë pendimi (Pushkini: “Shalli i zi”). Do të vuajmë kur të shohim sesi marinarët tallen me albatrosin, sepse fati i atij zogu vigan na e kujton veten si poet e artist, krahët e mëdhenj të imagjinatës sonë nganjëherë na bëhen pengesë dhe kjo i jep shkak shoqërisë për të na tallur (Charles Baudelaire: “Albatrosi”). Apo kur jemi para një zgjedhjeje në jetë, e s’dimë cilën rrugë ta marrim. Duhet të matemi mirë a jemi gati të shkelim nëpër “road that not taken” (Robert Frost). Dhe gjithmonë kur dikush që e duam, është në agoni, ne na mbushen sytë me lot dhe i lutemi të rebelohet e të mos ikë: rage, rage against the dying of the light (Dylan Thomas: “Do not go gentle into that good night”). 

Poezitë më të fuqishme duket sikur janë ato që kanë dalë nga përvojat e poetëve. Por jo gjithmonë është kështu. Një nga poezitë më të bukura, “Funeral blues”, me sa kanë konstatuar studiuesit, nuk flet për asnjë humbje personale të poetit, thjesht është shkruar për një shfaqje kabare. E, megjithatë, ajo është aq prekëse, thuajse poeti ka humbur njeriun më të shtrenjtë. Si ndodh kjo? Për shkak se poeti gjithmonë di ta përvetësojë edhe dhimbjen e tjetrit, qoftë të një personazhi letrar, apo të një personi real. “Kur ndien dhimbje për veten, je gjallë; kur ndien dhimbje për tjetrin, je njeri”, thotë Tolstoj. 
Për poetin nuk ka dhimbje të huaj, ka dhimbje, që përherë është e tij. Ai dhimbjen e vet e jep si të huaj, të huajën si të veten. Pra, ai shtiret në të dy rastet, por kjo është një shtirje e çuditshme, si te poezia “Autopsikografia” e Fernando Pessoa-s:

Poeti është një shtihan
që e luan mirë rolin e vet;
ai shtiret se i dhemb 
edhe kur i dhemb vërtet.

Ne njerëzit e letërsisë banojmë poetikisht në botë. Ku dallojmë nga njerëzit e tjerë? Ata ecin për të mbërritur dikund, ne vallëzojmë, sepse tashmë kemi mbërritur. Ata ecin dhe ndjejnë vetëm motin e nxehtë ose të ftohtë rreth tyre, kurse ne e ndiejmë ecjen. Do djem, që, padrejtësisht, quheshin formalistë, e dinin që vallëzimi është ecje që ndihet. Letërsia është e folur që ndihet nga ai që e shkruan dhe ata që e lexojnë. Ne njerëzit e letërsisë (shkrimtarë dhe lexues të pasionuar) kurrë s’jemi si ata që derdhin djersën e ballit vetëm për botën e baltës. Ndoshta një ditë njerëzimi do ta kuptojë që ne jemi shumë më spiritualë sesa ata spekulantët fetarë.

Ligjëratë e mbajtur në Universitetin e Pragës, gjatë periudhës tetor-dhjetor 2024 
Botohet me leje të autorit.