Pashku: Shkrimtarët janë bastioni më i sigurt i njerëzve me ideale

Në një intervistë për KOHË-n, shkrimtari nga Tuzi, Mark Pashku (Lucgjonaj), flet jo vetëm për letërsinë, teksa shkrimtarët, sipas tij, janë bastioni më i sigurt i njerëzve me ideale. Këtë e ka dëshmuar edhe me veprat e tij dhe beson në fuqinë e artit porse, sipas tij, artisët nuk po bëjnë mjaft sepse kanë forcë e duhet ta përdorin atë. Nacionalizmin e quan strumbullar i fundit i politikanëve të korruptuar. Sipas autorit të veprës “Humbja”, me të cilën të mërkurën e kësaj jave ka marrë shpërblimin “Rexhai Surroi” për romanin më të mirë, arsimi, muzika, vallja, letërsia, piktura e shumë fije të tjera të kulturës u ringjallen falë Kosovës e përkujdesjes së saj.

Në një vend ku shqiptarët dhe kultura e tyre janë periferi e ku ata që mendojnë të jetojnë në vendlindje nuk janë të shumtë, artistët janë ata që reagojnë drejtpërdrejt. Shkrimtari Mark Pashku (Lucgjonaj) nuk ka qëndruar duarkryq përballë realitetit. Në romanin e “Humbja”, ai trajton një gjeneratë me të kaluar të vështirë e të ardhme të pasigurt. Pikërisht me këtë roman – në konkurrencë me 19 të tjerë – ia ka dalë që të marrë shpërblimin vjetor, “Rexhai Surroi” për romanin më të mirë shqiptar për këtë vit.

Në një intervistë për KOHË-n, Pashku i lindur në Tuz, Malësi e Madhe, në vitin 1986, flet jo vetëm për letërsinë. Pashku, i cili studimet për gjuhë dhe letërsi i përfundoi në Prishtinë e ato post-diplomike në Shkodër në drejtimin master shkencor, me specialitet “Letërsi me etnologji”, thotë se shkrimtarët janë bastioni më i sigurt i njerëzve me ideale. Pashku, i cili ka mbrojtur temën shkencore me titull “Demitizimi i jetës malësore, në krijimtarinë letrare të Nokë Sinishtajt”, thotë se rinisë po i ndërtohen të gjitha parakushtet që të largohet. Sipas tij, asnjë nga të rinjtë nuk është i lirë ta ushtrojë asnjë nga profesionet e veta, por është skllav në kuptimin e plotë të fjalës.

Pashku i cili për një dekadë ka punuar si mësimdhënës në Gjimnazin e Tuzit, thotë se shqiptarët në Mal të Zi janë forca determinuese pa të cilët nuk mund të formohet asnjë pushtet. Por, sipas tij, mungon uniteti dhe duhet shikuar përtej interesave personale e të vogla.

Shkrimtari, i cili për një kohë të shkurtër ka punuar edhe gazetar në revistën e vetme shqip në Mal të Zi, “Koha Javore”, thotë se shtetet ballkanike për tri dekada janë qeverisur nga të njëjtit njerëz, të cilët shtetet i kanë kthyer në biznese private. Sipas tij, kështu kanë lindur forcat që bashkojnë ekstremet e që në pak raste në politikë kanë sjellë dobi. Autori i romaneve “Fshati i heshtjes” dhe “Ligji i maskave” thotë se shqiptarët në Mal të Zi nuk janë në gjendje aspak të mirë. Për këtë përmend disa fakte. Thotë se politika e korruptuar e Gjukanoviqit ishte mjaft e rrezikshme edhe për shqiptarët. U është referuar të dhënave statistikore, duke treguar se shqiptarët ishin 9 për qind e popullsisë e në vitin në vitin 2020 ishin nën 5 për qind. Thotë se beson që në regjistrimin e ardhshëm do të jenë 4 për qind. Sipas tij, ky është treguesi më i mirë se si janë trajtuar shqiptarët nga kjo qeverisje.

Pashku. i cili është edhe autor i një përmbledhjeje me poezi. e cila është përkthyer edhe në gjuhën malaziase, “Zhurma e mendimeve”, thotë se rritja e nacionalizmit po vërehet në Ballkan, por edhe kjo e ka pse-në e vet. Sipas tij, është më se evidente se shtetet e Ballkanit, njëzetë-tridhjetë vjetët e fundit, kanë prodhuar qeveri të korruptuara. Në këtë rast ka konstatuar se strumbullari i fundit i politikanëve të korruptuar është nacionalizmi. Ashtu sikurse gjatë pranimit të shpërblimit “Rexhai Surroi”, edhe në intervistë ka pasur konsideratë të lartë për Kosovën. Ka thënë se nëpërmjet edukimit Kosova ka kontribuuar në emancipimin e shqiptarëve në Mal të Zi. Pashku thotë ta njohë mirë elitën kulturore e politike të Shqipërisë. Sipas tij, institucionet arsimore në këtë shtet janë duke shkuar dëm shkaku i korrupsionit. Sipas tij, moskujdesia e institucioneve po e degradon jetën kulturore në Shqipëri. Sa i përket letërsisë thotë se lexuesi shqiptar është i bashkuar e unik, çmon vlerat dhe këtë nuk mund ta ndalojë askush. I është kthyer preokupimit që e shqetëson fort. Me këtë ritëm, thotë se boshatisja e hapësirës shqiptare nga rinia do të ndodhë, pasi kjo shtresë është e neglizhuar institucionalisht.

KOHA: Në romanin “Humbja” flisni për një gjeneratë me të kaluar të vështirë e të ardhme të pasigurt. Cila është gjendja e kësaj gjenerate e rrethanat me të cilat përballet?

Pashku: Shoqëria jonë, ose më mirë të them, kombi ynë, ka një të kaluar tejet të vështirë. Gjeneratat e kaluara kishin një vizion të qartë dhe një destinacion për atë se ku donin ta çonin të ardhmen e fëmijëve të tyre. Por, gjenerata e sotme jeton në një presion të hatashëm, që është shumë e vështirë t’i bëjë ballë e vetme. Pak nga ta vlerësohen për atë që janë. Duke parë çdo ditë modele suksesi që vijnë nga bota e krimit e duke dashur që ta jetojnë jetën si të vënë re e jo si të anashkaluar, futen në ujëra aq të ndotura, sa që nuk dalin më. Thënë krejt hapur, ne nuk po bëjmë pothuajse asgjë për ta mbrojtur, ruajtur, nxitur e mbajtur afër rininë e bukur e të mençur shqiptare. Në fakt, po ia ndërtojmë të gjitha parakushtet që të largohet. Mjafton fakti se asnjë nga të rinjtë nuk është i lirë ta ushtrojë asnjë nga profesionet e veta, por është skllav, në kuptimin e plotë të fjalës, i dikujt që ka pushtet. Kjo do të na çojë në degradim total.

“Artistët kanë forcë e duhet ta përdorin atë”

KOHA: Letërsia mbetet një nga platformat ku mundësia e trajtimit të problemeve është e madhe. Sa e shpërfaq sot arti, e në veçanti letërsia, gjendjen me të cilët përballen njerëzit e thjeshtë?

Pashku: Kemi një rrezik të madh edhe për artistët, edhe për artin. Ndoshta është realizmi socialist ai që na ka dhënë modelin më të mirë se si nuk duhet të jetë arti ose letërsia. Thënë ndryshe, nëse artisti me krijimtarinë e vet e me profesionin që ka nuk mundet të jetojë nga paga që i jep shteti i vet, por detyrohet që të bëjë art për një parti apo për një tjetër e të vlerësohet nga njëri krah e jo nga artistikja, atëherë mendoj se edhe arti anon. Por, megjithatë mendoj se artistët janë ata që flasin më së shumti për problemet e shoqërisë, se i trajtojnë ato në shkrimet e tyre. Mendoj se shkrimtarët janë bastioni më i sigurt i njerëzve me ideale të njerëzve të thjeshtë. Por, përsëri, nuk po bëjnë mjaft sepse artistët kanë forcë e duhet ta përdorin atë.

KOHA: Nga përvoja juaj e deritashme, si qytetar që përballeni me përditshmërinë, por edhe si krijues që rrëfen e ngrit pyetje kundrejt problemeve, cila është gjendja e shqiptarëve në Mal të Zi?

Pashku: Dua të jem sa më i sinqertë që të mundem. Në librin tim të parë, që është me poezi, që vetëm poezi nuk është sepse unë nuk jam poet, akademiku malazias Pavle Goranoviq te parathënia mes të tjerash ka shkruar se unë besoj shumë te librat e te letërsia, sikur ajo do ta shpëtojë botën, çka mendoj se ashtu edhe është. E duke besuar se e vërteta na shëron, do flas shumë hapur.

Shqiptarët në Mal të Zi, ose politika shqiptare në Mal të Zi, është forca determinuese pa të cilën nuk mund të formohet asnjë pushtet. Si e tillë, ajo duhet të jetë unike e të shikojë përtej interesave personale e të vogla. Nevojitet një plan kombëtar gjithëpërfshirës për të cilin kemi potencial, por nuk kemi vullnet as kompromis. Kemi më shumë parti sesa na duhen e kjo po na dëmton. Pastaj, Ulqini, Tuzi, Tivari, Plava e Gucia, bashkë me Rozhajën, administrativisht jemi të ndarë e po ashtu edhe fizikisht, çka vështirëson bashkëpunimin. Kjo lloj politike po e dëmton rininë, e cila po emigron. Përqindja e shqiptarëve dita-ditës po bie dhe regjistrimi i ardhshëm do ta tregojë të vërtetën, ashtu siç është.

Sot kemi dy deputetë shqiptarë, por fare mirë mund të kishim tre.

Vetëqeverisja lokale në Tuz po bën punë të mirë, edhe pse e re dhe me shumë barriera të vendosura nga Podgorica, e cila assesi nuk po pranon të ndajë pasurinë me Tuzin, por vetëm me presione politike po bën hapa të vegjël për ndarjen përfundimtare ngase, siç e dini, Malësia ishte pjesë e Komunës së Podgoricës.

Mendoj se një ndër defektet më të mëdha të politikës shqiptare në Mal të Zi është bajraktarizmi. Politika është arti i të mundshmes, e sa më parë që politikanët tanë të kuptojnë këtë, aq më parë do të fillojnë të bashkëpunojnë më shumë me njëri-tjetrin në të mirën e përgjithshme. Boshnjakët në Mal të Zi, pjesa dërmuese e tyre, kanë një parti të vetme dhe, si të tillë, kanë pas dhe kanë një sukses të madh ne veprimtarinë e tyre. Kaq na duhet edhe neve, që të jemi unik. Si të tillë, kontribuojmë edhe ndaj stabilitetit shtetëror të Malit të Zi.

Nacionalizmi, strumbullari i fundit i politikanëve të korruptuar

KOHA: Kohëve të fundit, raportohet një nacionalizëm në rritje në Ballkan, përfshirë edhe në Malin e Zi. Duket sikur politika i është kthyer nxitjes së turmave nëpërmjet toneve nacionaliste. A e rrezikon ky fakt të ardhmen dhe me çfarë mund të rezultojë ky ritëm nacionalist?

Pashku: Rritja e nacionalizmit po vërehet në Ballkan, por edhe kjo e ka pse-në e vet. Është më se evidente se shtetet e Ballkanit, njëzetë-tridhjetë vjetët e fundit, kanë prodhuar qeveri të korruptuara. Strumbullari i fundit i politikanëve të korruptuar është nacionalizmi. Ne pretendojmë për t’u inkuadruar në BE, kushtet i dimë, fondet i kemi, po pse çalojmë dhe përherë raportet e organeve të BE-së janë përherë negative? Shtetet ballkanike, për nga dy, përkatësisht tri dekada, janë qeverisur nga të njëjtit njerëz, që shtetet i kanë kthyer në biznese private, e pastaj, edhe bashkëpunimi me shteteve të Ballkanit ka funksionuar në atë formë. Kështu lindin forcat që bashkojnë ekstremet e që në pak raste në politikë kanë sjellë dobi. Por, kemi të bëjmë me ndryshimin e brezave në politikën ballkanike, por për të ndodhur kjo siç duhet, dikush duhet të japë përgjegjësi për ato që janë shkaktuar këto tri dekada.

E vetmja që i konvenon kjo politikë e kjo frymë është Serbia, e cila tashmë, e vetme, po e bën politikën në Ballkan, e mos të them se po vendos për fatin e tij. Ndoshta, fati i vetëm yni është pozita gjeopolitike që kemi dhe që kemi Amerikën në krah. Sa për vizionet e qeverive të shteteve të Ballkanit, fatet tona dhe e ardhmja jonë nuk ka qenë asnjëherë e sigurt.

KOHA: Kur jemi te nacionalizmi, në Mal të Zi gjendja duhet pak më e zjarrtë edhe midis vetë shumicës malazeze sa u përket disa çështjeve. Së fundmi kishim edhe përplasjet me rastin e marrjes së detyrës nga mitropolitit të Kishës Ortodokse Serbe në Mal të Zi, Joanikije. Çfarë tregon krejt kjo për të ardhmen e një shteti si Mali i Zi?

Pashku: Nëse shihet pak më thellë, ndikimi i Bashkimit Evropian, Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe Rusisë ka qenë përcaktues përherë për Ballkanin. Kjo po ndikon mjaft. Mirëpo unë mendoj se dy janë problemet kryesore që prunë deri te kjo situatë në Mal të Zi. Së pari, politika e korruptuar e Gjukanoviqit, e cila ishte mjaft politikë e rrezikshme edhe për shqiptarët sepse dua t’ju rikujtoj se ne ishim 9 për qind, në vitin 2020 ishim nën 5 për qind e besoj që në regjistrimin e ardhshëm do të jemi 4 për qind. Ky është treguesi më i mirë se si janë trajtuar shqiptarët nga kjo qeverisje. Ndërsa elementi i dytë që lidhet me të parin është se kjo lloj politike ka bërë që një pjesë e popullsisë malazeze mos të ndihet e tillë, por të ndihet serbe. Kisha në Mal të Zi edhe për njëzet-tridhjetë vjetët e ardhshëm do të jetë serbe sepse nuk ka vullnet shoqëria që ta krijojë një kishë të vetën autoqefale.

“Vërtet jemi periferi dhe kjo nuk po ndryshohet”

KOHA: Në ambiente të tilla, ku shqiptarët janë pakicë e qeverisin me vetëm dy komuna – ku Tuzi është Komunë më vete me një vendim të Kuvendit më 2017 – cila është marrëdhënia e kulturës shqiptare me shtetin në Mal të Zi? A mund të dalë ajo nga periferia, ose, sa është e pranishme kultura shqiptare në Mal të Zi?

Pashku: Do të ishte mirë sikur edhe Ulqini të udhëhiqej nga partitë politike nacionale të shqiptarëve, mirëpo për fat të keq nuk është kështu. Vetëm Tuzi si Komunë udhëhiqet nga shqiptarët në koalicion me partinë boshnjake dhe një parti qytetare. Vërtet jemi periferi dhe kjo nuk po ndryshohet. Në institucionet që janë për pakica, kryesisht veprojnë individë që nuk duan t’ia dinë për kulturën shqiptare, ani pse edhe vetë janë të tillë, në shumicën e rasteve sepse ashtu i kërkon sistemi. Ndërsa partitë nacionale shqiptare, deri më sot, në fokus nuk kanë pasur përfaqësimin sipas përqindjes së popullsisë, por postet politike. Ndoshta tani do të ndryshojë diçka, por vërtet shumë ngadalë.

KOHA: Në fjalën tuaj, pas pranimit të shpërblimit “Rexhai Surroi”, keni thënë se Kosova është motori i Shqiptarisë dhe se ka ndikuar edhe te malësoret që të qëndrojnë në vendlindjen e tyre. Si e deshifroni këtë në aspektin kulturor?

Pashku: Gjimnazet, shkollat normale, shkollat e larta e më pas fakultetet ne i përfunduam në Kosovë. Gjeneratat e para që erdhën me diploma nga Kosova u bënë njerëzit e parë që ranë në dashuri me Kosovën, e që në fakt, Kosova i deshi aq shumë. Arsimi, muzika, vallja, letërsia, piktura e shumë fije të tjera të kulturës u ringjallen falë Kosovës e përkujdesjes së saj.

“Lexuesi shqiptar është i bashkuar e unik”

KOHA: Mendoni se Shqipëria ka mbetur prapa në këtë aspekt dhe çfarë mund të ketë ndikuar? Do të doja ta përjashtonim periudhën komuniste nga ky zbërthim, pasi dihet që ajo ka qenë e izoluar jo vetëm për të tjerët, po edhe në vetvete.

Pashku: Po! E them me bindje ngase jam në kontakt me elitën kulturore e politike të Shqipërisë. I ndjek nga afër, çdo ditë. Mbi të gjitha është korrupsioni ai që shkatërroi çdo gjë në Shqipëri. Ajo që është më kryesorja është arsimi, shkollat dhe universitetet në Shqipëri janë lënë në mëshirë të fatit. Figurat historike, monumentet kulturore, datat e rëndësishme shënohen sa për sy e faqe. Çdo gjë shikohet nga prizmi i interesit personal e shumë shumë pak nga prizmi kombëtar. Ata që vërtetë dinin dhe donin një Shqipëri të fortë e kombëtare janë detyruar që të largohen. Pra, mungesa e përkujdesjes shtetërore po e shkatërron kulturën në Shqipëri.

KOHA: Kur flasim për marrëdhëniet midis shqiptarëve... A po arrin letërsia shqipe që të bashkojë shqiptarët dhe cila është letërsia shqipe e sotshme sipas jush?

Pashku: Lexuesi shqiptar është i bashkuar e unik. Ai vlerëson atë që i pëlqen, pra vlerat dhe këtë nuk mund ta ndalojë askush. Tregu është i hapur, çka e ndihmon akoma më shumë bashkëpunimin, të cilin institucionet shtetërore shpesh mundohen ta pengojnë. Por, në letërsinë tonë kombëtare, sepse e kemi vetëm një letërsi, nëse te letërsia që shkruhet në Kosovë, e në disa raste edhe në Mal të Zi, e gjejmë Shqipërinë si botëkuptim, në letërsinë që krijohet në Shqipëri botëkuptimi i shqiptarëve jashtë saj gjendet shumë pak.

KOHA: Jeni autor i tri romaneve dhe keni zgjedhur letërsinë për të trajtuar ato që e preokupojnë qenien shqiptare apo njeriun e sotëm. Cila është fuqia e letërsisë në rrethanat në të cilat jetojmë?

Pashku: Po e ripërsëris, pa dorën e fortë të institucioneve, pa ndërhyrjen emergjente institucionale, letërsia nuk mund të japë efektin e vet sepse ne nuk bëjmë magji, por ky është proces. Në romanet e mia mund të dëgjohet hapur klithma “Duajeni Shtetin, mos vidhni se na shfarosët”.

KOHA: T’i kthehemi romanit tuaj, “Humbje”, i cili do të jetë vepra e parë e botuar nga Botimet KOHA për vitin 2022. Si e shini të ardhmen e brezit ku bëjnë pjesë personazhet tuaja?

Pashku: Ky brez është brezi më i rrezikuar që kemi pasur ndonjëherë. Ky brez është institucionalisht i braktisur, e kjo po i shkon për shtat tjetërkujt. Sa mjeku, sa inxhinieri e profile të tjera po ikin çdo ditë nga vendi jonë. Po cilët po shtohen: hajnat, kriminelët, drogaxhinjtë etj. Prandaj, e ardhmja, nëse vazhdohet kështu, flet për boshatisje të vendeve tona, na pëlqen s’na pëlqen, vetë po e lejojmë.