Mëvetësia e filozofisë së Kantit në fushën e etikës

Me rastin e 300-vjetorit të lindjes

Immanuel Kanti është njëri nga filozofët më të mëdhenj në historinë e filozofisë. Me origjinalitetin e veprave të veta filozofike, Kanti ka realizuar një kthesë të rëndësishme, e cila do të ndikojë në shekujt vijues: me mendjemprehtësinë e trajtimit të çështjeve me peshë universale, me thellësinë dhe begatinë e kërkimeve të veta ai ka hapur shtigje të reja në të menduarit filozofik mbi njohjen, etikën, estetikën, historinë dhe shtetin, artin dhe religjionin.

Njëra nga veprat madhore të filozofisë së Kantit është “Kritika e mendjes praktike” (1788),  e cila vijon pas botimit të veprës “Kritika e mendjes së pastër” (1781) dhe i paraprinë veprës “Kritika e aftësisë së të gjykuarit (1790).

Në artikullin “Ç’është Iluminizmi?”, Kanti nga njëra anë e përcakton Iluminizmin si “Ausgang”, si “dalje” apo “rrugëdalje”, e më pastaj si  aktualitet i pastër. 

Michel Foucault mendon se Kanti në fakt, kërkon dallimin që e sotmja fut në raport me të djeshmen, e në veçanti si proces i cili na bën të mundur të shkëputemi nga papjekuria apo minoriteti, si një lloj gjendjeje e vullnetit tonë që na bën ta pranojmë autoritetin e dikujt tjetër që të na drejtojë në lëmenjtë ku është mirë ta përdorim arsyen. Tre shembujt që i zë në gojë Kanti kanë të bëjnë me përshkrimin e gjendjes së papjekurisë (ose minoritetit) kur një libër e zëvendëson arsyen tonë, kur një drejtues spiritual (prifti) e zëvendëson ndërgjegjen tonë morale, dhe kur një mjek vendos për ne sa i takon regjimit të shëndetit tonë. Këta tre shembuj përkujtojnë regjistrat e tri kritikave të Kantit (mbi njohjen, etikën dhe aftësinë e të gjykuarit). Iluminizmin, Kanti e përkufizon këtu “me modifikimin e raportit paraekzistues midis vullnetit, autoritetit dhe përdorimit të arsyes”.

Autonomia e kundërt ndaj heteronomisë

Në atë masë sa Kanti e përkufizon iluminizmin si moment i historisë në të cilin njerëzimi do ta përdorë arsyen e vet, pa iu nënshtruar asnjë autoriteti, kritika, në këto tri vepra, definon kushtet në të cilat përdorimi i arsyes bëhet legjitim, sa i takon asaj se çka mund të dimë, çka duhet të bëjmë dhe se çka mund të shpresojmë. Kësisoj, autonomia e arsyes sigurohet atëherë kur përdorimi i arsyes i merr parasysh parimet e përmendura, ndërsa përdorimi jolegjitim i arsyes prodhon iluzionin, dogmatizmin dhe heteronominë.

Kanti ka parasysh se ne çdo herë veprojmë brenda konteksteve e rrethanave të veçanta (historike, sociale, ekonomike e kulturore), të një shoqërie e vendi, dhe se në veprimet tona ne orientohemi, në dallim nga kafshët që veprojnë vetëm nën shtytjen e instinkteve, me disa qëllime dhe parime. Ai bën dallimin midis maksimave si parime subjektive të veprimit të një subjekti të caktuar dhe ligjit moral i cili ka karakter të përgjithshëm ngase mund të vlejë edhe për të tjerët, mund të ngrihet në nivelin universal. Këtu qëndron edhe domethënia e termit dhe nocionit “praktike”, “mendja praktike”, ngase ka të bëjë me aftësinë e njeriut që brenda rrethanave gjithherë konkrete ta orientojë veprimin e vet me disa parime, për të zgjidhur problemet praktike me të cilat ballafaqohet. Raporti midis maksimës dhe ligjit moral mund të kuptohet si relacion midis një parimi subjektiv dhe një parimi objektiv, që ka karakter universal. Ndërkaq, “parimet praktike që supozojnë një objekt të aftësisë për të dëshiruar, si parim përcaktues i vullnetit, janë të gjithat empirike dhe nuk mund të shërbejnë si ligje praktike”. (Critique de la raison pratique). Kësisoj parimet që kanë të bëjnë me përcaktimin e vullnetit tonë nga objekte që shkaktojnë te ne kënaqësinë ose mundimin, ato parime nuk mund të ngrihen në nivelin e ligjit moral, përkatësisht të imperativit kategorik. Ato parime kanë të bëjnë me lumturinë personale dhe me dashurinë ndaj vetes. Mirëpo, meqë njerëzit e realizojnë lumturinë e tyre në mënyra të ndryshme, me qëllime e objekte të ndryshme, për Kantin, maksima e cila merret me lumturinë nuk mund të ngrihet në nivelin e një ligji universal, në imperativ kategorik, që vlen për të gjithë. 

Ky imperativ është kategorik ngase ne me mendjen tonë e përcaktojmë vullnetin tonë, me formën e ligjit moral, që ta bëjmë një veprim jo pse do të përfitojmë diçka (kënaqësi, profit ose pasuri etj.), por pse me atë ligj ne e kryejmë një veprim i cili ka një vlerë të përgjithshme, vlen si veprim i mirë edhe për të tjerët. Ndërkaq ligji themelor i mendjes së pastër praktike thotë: “Vepro në atë mënyrë që maksima e vullnetit tënd të mundet njëherazi të vlejë gjithmonë si parim i një legjislacioni universal”.

Ky imperativ nuk është “abstrakt” siç është thënë shpesh. Ai ka formën e përgjithshme, meqë synon të vlejë jo vetëm për një individ apo një grup dhe nuk përmban në vete një objekt të caktuar (lumturinë ose pasurinë, shëndetin, kënaqësinë etj.).

Dallimi midis imperativeve hipotetike dhe imperativit kategorik mund të na ndihmojë që ta sqarojmë domethënien e këtij të dytit. Vlen të përkujtohet se etika e Kantit, dallon dukshëm nga etikat tradicionale që rëndom sajojnë sisteme të vlerave, si qëllime jetësore, që hierarkizojnë trajta të ndryshme konkrete, të së Mirës më të lartë (pasuria, shëndeti ose kënaqësia, bie fjala). Ajo përcakton si absolutisht të mirë vetëm vullnetin e mirë: vullnetin i cili mund të përcaktohet nga subjekti me ligjin moral dhe i cili prodhon një veprim që ka vlerë edhe për të tjerët, ose ka vlerë universale. Ky veprim është etik ngase i bën të mundur njeriut të realizojë mundësitë e veta të mirëfillta njerëzore, duke realizuar vlera që kanë peshë të përgjithshme. Është me rëndësi të ceket, se sado që forma kategorike e imperativit duket e ashpër, urdhëruese, e zhveshur nga emocionet, ai na urdhëron nga brendia e subjektivitetit tonë ta bëjmë një veprim jo pse do të përfitojmë diçka (imperativet hipotetike), por pse me atë veprim do të realizohemi si qenie njerëzore, sepse ai është veprim i mirë në vete, me përmbajtjen që ka e jo me përfitimet që mund të dalin nga ai. Madje, edhe nëse ai mund të shkaktojë pasoja negative për ne (të na kritikojnë, gjykojnë etj.). Kësodore, realizimi i njerëzisë së njeriut përmes veprimit etik del si rezultat i zbatimit të imperativit kategorik, i cili nuk është urdhëresë e jashtme. 

Së këndejmi,  leximi i vëmendshëm i “Kritikës së mendjes praktike” nuk lë vend për interpretimet e kritikëve që e paraqesin imperativin kategorik si urdhëresë e jashtme, ndaj së cilës subjekti mendor thjesht duhet të nënshtrohet. Për Kantin, imperativi është urdhëresë të cilën një subjekt e zbulon, e prodhon, në sajë të autonomisë së vullnetit të vet që supozon lirinë si forcë vepruese e mendjes dhe vullnetit të tij. Vetëm me këtë kusht një veprim në pajtim me imperativin kategorik merr karakterin etik, gjë që për Kantin do të thotë të mirëfilltë njerëzor. Veprimi i moralshëm si veprim i lirë sendërtohet jo në një mënyrë të natyrshme e spontane por brenda tensionit midis kategorive “sein” (ajo që është, fakticiteti) –  dhe “sollen” (ajo që duhet të bëhet). Realizimi i veprimeve etike përmes aksionit të lirë supozon mundin, përpjekjen praktike (të mendjes dhe vullnetit) për t’u realizuar ato.

Kësisoj, njeriu e realizon njerëzinë e vet brenda këtij tensioni dhe harku midis asaj që është dhe asaj që duhet të bëhet, të realizohet.

Dallimet nga moralet e religjioneve

Në studimet mbi etikën e Kantit, shpesh bëhen krahasime që mëtojnë të nxjerrin në shesh dallimet e saj me pikëpamjet morale të religjioneve. Mirëpo, dallimi midis moralit të religjioneve dhe etikës filozofike bëhet më i theksuar në kohën e modernitetit. Me koncepcionin e vet transcendental Kanti pyet për mundësitë dhe kushtet e nevojshme që të ketë fare etikë, si një fushë e veçantë e aktivitetit të njeriut. Kanti ishte mendimtari i parë i cili e shtroi pyetjen radikale: në sajë të çkaje ne mund të pohojmë se njeriu është i moralshëm apo mund të jetë i moralshëm? Të gjitha teoritë morale dhe etike, religjioze ose filozofike, para Kantit, supozojnë si të vetëkuptueshëm realitetin e një morali a etike si dhe mundësinë që njeriu të jetë qenie e moralshme. (E.Weil) Ndërkaq, përmbysja që fut Kanti ka të bëjë me mundësinë që njeriu të dëshmojë veten si qenie morale sikurse edhe me mundësinë që njeriu të mund të përcaktojë me parimet e mendjes së vet vullnetin e vet, i cili bëhet kështu vullnet mendor. Këto parime etike duhet të zbulohen dhe nuk janë të dhëna as në shkrimet e shenjta e as në moralet e shoqërive e kulturave të ndryshme. Kësodore, teologjia shfaqet si sferë e heteronomisë, ngase ligji moral i imponohet njeriut nga jashtë dhe nga lartë (nga hyjnia); ajo dallon thelbësisht nga etika filozofike, në sajë të së cilës njeriu bëhet qenie etike duke zbuluar parime etike universale, që vlejnë për njeriun si të tillë, e jo për krishterin apo myslimanin, për gjermanin, apo francezin.

Së këndejmi, për etikën filozofike të Kantit, njeriu nuk është thjesht i dhënë, i krijuar nga Zoti apo nga natyra, por ai duhet të bëhet, të formësohet, me veprimet e mendimet e veta, për të qenë fare njeri.

Ai bëhet njeri pikërisht përmes fushës etike, në të cilën ai shfaqet si qenie njerëzore, nëse arrin që maksimat e veprimit të vet t’i ngritë në ligj moral universal, që vlen për njeriun si njeri, pra nëse vepron në saje të imperativit kategorik e jo atij hipotetik. Kjo do të thotë, nëse veprimi i tij nxjerr vlerën jo nga kalkulimet për përfitimin apo humbjen (imperativat hipotetike), por nga përmbajtja dhe natyra e veprimit si veprim i mirë. Ky veprim i mirë merr karakterin e vet të mirë, nëse është rezultat i përcaktimit të vullnetit tonë me parime universale e jo të veçanta, që implikojnë interesin apo kënaqësinë e individit apo të grupit të tij. Thënë ndryshe, njeriu afirmohet si qenie etike nëse vepron në saje të autonomisë së vullnetit të vet, i cili duhet të veprojë me parime racionale universale e jo interesa partikulare. Vetëm kësisoj, mendon Kanti, njeriu mund ta quaj veten qenie e lirë mendore. 

Fusha e etikës, për Kantin, është fushë ku njeriu manifestohet me veprime që dëshmojnë se ai mund të jetë qenie e lirë, nëse shkëputet nga kauzaliteti i natyrës, nga ligjshmëritë e domosdoshme të cilave u nënshtrohen të gjitha qeniet. Këtë shkëputje njeriu e realizon atëherë kur zbulon parimet universale të etikës dhe vepron sipas atyre, e jo thjesht duke zbatuar rregullat dhe normat e paracaktuara nga një shoqëri apo një religjion. Fundja, për Kantin njeriu afirmohet si qenie e lirë apo si qenie e mirëfilltë njerëzore atëherë kur arrin të veprojë me parime universale etike, te të cilat duhet të ngrihet, me një mund intelektual e moral. (V. Delbos). Dallimin midis etikës së Kantit dhe moraleve të religjioneve abrahamike mund ta saktësojmë edhe duke pasur parasysh dallimin midis imperativave hipotetike dhe imperativit kategorik. Thënë shkurtazi, të parat operojnë me imperativat hipotetike: bie fjala, që të tria pohojnë se nëse besimtarët duan të fitojnë të mirën absolute, jetën e përjetshme në parajsë, ku s’ka mundime e ndëshkime, atëherë duhet të veprojnë sipas rregullave e kërkesave të tyre që definojnë të mirën dhe dallimin nga e keqja. Ndërkaq, nëse nuk veprojnë në pajtim me këto rregulla e udhëzime, i pret e keqja më e madhe, ndëshkimi i përjetshëm, me mundime të paimagjinueshme brenda ferrit.

Kanti e formuloi autonominë e vullnetit si “parim unik i të gjitha ligjeve morale dhe detyrave që janë në pajtim me këto ligje”. Ndërkaq, heteronomia e vullnetit jo vetëm që “nuk themelon asnjë obligim por i kundërvihet parimit të obligimit dhe moralitetit të vullnetit”. Njëri nga mendimtarët bashkëkohorë i cili vuri në pah mëvetësinë e të menduarit kritik të filozofisë etike të Kantit ishte pa mëdyshje edhe Michel Foucault.

Ndikimi i Kantit u bë i hetueshëm edhe brenda bashkëkohësisë politike e juridike të Evropës së sotme. Kushtetutat e vendeve të BE-së nuk favorizojnë asnjë religjion në dëm të të tjerave. Vlen të përkujtojmë se Karta Evropiane e  të Drejtave Fondamentale, e cila u shpall në dhjetor të vitit 2000 në qytetin Nice të Francë, shënoi një etapë të re për Bashkimin Evropian. Aty, asnjeri nga religjionet nuk paraqitet si bazë e të drejtave të qytetarëve që bëjnë pjesë në Bashkimin Evropian. Kjo kartë evropiane ka parasysh  vlerat dhe të “drejtat e përbashkëta të të gjithë qytetarëve të saj”, në mbështetje të parimit të laicitetit. Ky është një qëndrim që mban edhe gjurmët e frymës kantiane e universaliste. Po kështu, të mos harrojmë se BE-ja mori çmimin “Nobel” për paqe më 10 dhjetor 2012, pasi që arriti të siguroj paqen gjatë 60 vjetëve. Kjo është aq më e rëndësishme kur dihet se në kontinentin tonë u patën zhvilluar, vetëm brenda shekullit XX, dy luftëra të mëdha botërore, që shkaktuan miliona viktima dhe shkatërrime të rënda. Vlen po kështu të theksojmë se parimin e laicitetit e kishte afirmuar në Evropë në shekullin e XVI Kardinali Richelieu (sh. XVI), i cili ishte njëherësh ministër i mbretit Luigji XIII. Ai kishte marrë pjesë në luftërat fetare midis katolikëve dhe protestantëve gjatë viteve.  Me luciditetin politik që kishte, ai u angazhua në definimin e kërkesës për ndarje të shtetit nga kisha, si kusht që të pengohen ciklet e luftërave fetare në Evropë.

© KOHA Ditore