Metoda e marrëzisë

Shkrimtari është tru, ai tru është në trup. Derisa trupi e bën si të tjerët, truri e dallon. I pjell truri, thonë në gjuhën shqipe. I pari të cilit i ka pjellë truri, literalisht, ka qenë Zeusi, i cili e lindi Athenën nga koka e tij. Prandaj ajo u bë perëndeshë e dijes

Për mua, kjo ligjëratë do të jetë më e sikletshme se të tjerat, sepse duhet të flas për veten time, pra për një subjekt që ende s’e njoh mirë dhe që ende arrin të më befasojë. Por, e bëj vetëm sa për t’iu përshtatur ftesës që më ka sjellë këtu, e në të cilën shkruan qartë se duhet të flas edhe për veten time si shkrimtar dhe për aktin fenomenologjik të krijimit.  

Mendimi

Sokrati nuk shkruante, sepse mendonte që shkrimi e tradhtonte të folurit, ashtu siç e tradhtonte të folurit mendimin. Sot Sokrati, që s’ka shkruar asnjë rresht, konsiderohet filozof i madh, kur në fakt ai është vetëm personazh i filozofisë, personazh i Platonit, i cili kishte aq shumë nevojë për mësuesin e tij. Pse? Sepse në kohën antike, greke dhe romake, që të të merrnin seriozisht, duhej të ishe i moshuar, ose të dilje dhe të flisje sipas mësimeve që t’i ka dhënë një i moshuar. Askush s’i besonte një të riu, sado i ditur qoftë ai. Për këtë arsye, në Athinë, si edhe në Romë më vonë, u praktikua ligjërimi apostrofik. Madje edhe në Mesjetë filozofët e mbyllnin çështjen duke iu referuar Aristotelit: mësuesi ka thënë (magister dixit). Me këtë apostrofim, ai të cilit i mungonte autoriteti akademik, e tërhiqte vëmendjen e publikut dhe, meqenëse ligjëratat atëherë kishin për qëllim bindjen, ai e bindte audiencën me pushtetin e të moçmit të mençëm, me urtësinë e njeriut të provuar. Pra, i riu duhej të vendoste maskën e të vjetrit, përndryshe askush s’ia vinte veshin. Ti mund të kishe mendim, por s’dukeshe i besueshëm, nëse ishe i ri. 

Sot, këtë besueshmëri njerëzit përpiqen ta fitojnë me anë të titujve shkencorë, apo edhe në mënyra të tjera, me vepra dhe punë të mëdha, me paraqitje në emisione serioze etj. Pra, përpiqen të krijojnë një integritet intelektual, fal të cilit mandej fjala e tyre të ketë peshë. Shpesh përdoret edhe sintagma integritet moral, mirëpo meqë morali te masa e paarsimuar lidhet vetëm me sjelljet seksuale, unë preferoj integritetin intelektual. Madje integriteti moral, siç kuptohet shpesh, i përket sferës private, ndërsa integriteti intelektual asaj publike (parantezë: ne jemi dëshmitarë të rasteve të shpeshta kur gazetarët përpiqen ta shkatërrojnë integritetin intelektual të një personi duke ia publikuar “çintegritetin moral”. Kjo është bërë e zakonshme për botën e kinematografisë dhe muzikës, por herë pas here mediat kanë mprehur dhëmbët edhe ndaj letërsisë, dhe këtë më së miri e ka parodizuar Philip Roth te “Exit Ghost”). 

Shkrimtari është tru, ai tru është në trup. Derisa trupi e bën si të tjerët, truri e dallon. I pjell truri (mendja, koka), thonë në gjuhën shqipe. I pari të cilit i ka pjellë truri, literalisht, ka qenë Zeusi, i cili e lindi Athenën nga koka e tij. (Prandaj Athena u bë perëndeshë e dijes). Duhet ta dallojmë trurin që pjell nga ai që mëson dhe studion. I pari buron (nga asgjë), i dyti akumulon (gjithçka që mundet, ose i nevojitet). Krijimi ex nihilo, ose krijimi në shkallën zero, është diskutuar shumë, por pavarësisht impulseve nga jashtë, derisa del nga brenda, quhet burim. Mandej ne e dimë që letërsia në shkallën e parë (kur autori nuk shpik, por imiton jetën) dhe në shkallën e dytë (kur imiton veprat), edhe pse merr shumë nga jashtë, sasinë më të madhe të tekstit e nxjerr nga brenda, prandaj quhet krijim.  
Kam kaluar nëpër këto tri shkallë me kujdesin e njëjtë ndaj secilës, dhe me ankthin sokratik për tradhtinë që ia bën gjuha mendimit. Së pari e konsideroj veten mendimtar, pastaj shkrimtar. Jo vetëm pse mendoj para se të shkruaj, por sepse kam një lidhje të pashkëputshme me filozofinë nga antika deri sot, dhe shpesh mendoj që muza ime është Sofia, meqë ajo është dashuria ime e vërtetë (Kujdes: Nuk po i referohem ndonjë gruaje me këtë emër, por po aludoj në etimologjinë e fjalës filozofi!). 
Frymëzimi, që ka një origjinë të lashtë, e ngacmon mendimin, por ka raste edhe kur një mendim të frymëzon. Një vepër me frymëzim e pa mendim, s’më duket diçka për të cilën ia vlen të ulesh e ta shkruash, madje as ta lexosh. Sa jemi te frymëzimi, letërsia nuk dallon nga religjioni. Sapo dalim te mendimi, rrugët tona ndahen. 

Meqë po flas për procesin fenomenologjik, mistikën e frymëzimit e kam provuar si asket: duke menduar pa folur, me ditë, me javë, ndonjëherë edhe me muaj (këtë mundësi e kam pasur në rezidenca letrare jashtë shtetit). Shpesh, kur jam në ngërçe frymëzimi, ik maleve, shetis me veten dhe lirohem. Më kujtohet se njëherë, i penduar për shumë lexime të librave të dobët, u ktheva në budist, rrova kokën (do të doja ta rruaja edhe nën lëkurë, për t’i hequr ca lexime që më kishin mbetur nëpër tru), dhe meditoja herë pas here, por ishte një meditim specifik: këmbëkryq lutesha në heshtje t’i harroja librat e dobët që kisha lexuar. Nuk mendoj se ia kam dal dot. Shpesh njeriu e ka më të vështirë të harrojë sesa të kujtojë. Gjithsesi, epoka ime budiste zgjati vetëm katër vjet, por nga ajo më ka mbetur shprehia e koncentrimit në botën e brendshme më shumë se në të jashtmen. 
Për të folur dhe për të ecur më kanë mësuar shqiptarët, prandaj flas ngathtë dhe ec shtrembër, kurse për të menduar më kanë mësuar filozofët grekë, prandaj mund te jem i sikletshëm për shoqërinë dhe i padurueshëm për politikanët dhe mediokrit e tjerë, ndërsa për t’u koncentruar më ka mësuar budizmi, prandaj nuk shkruaj përditë, por vetëm atëherë kur mendoj se e zotëroj plotësisht problemin për të cilin do të flas. Ata në Kosovë krejt çka mbajnë mend nga budizmi im është shtëpia botuese për të cilën kam punuar shtatë vjet dhe që e pata quajtur Om, ndoshta ndokush mban mend edhe kokën time tullace, mirëpo unë mbaj mend betejat e brendshme që po ndodhnin brenda asaj koke gjatë asaj periudhe.  

Poetët vërtet e kanë tepruar me frymëzimin, por edhe heqja dorë nga frymëzimi, është si heqje e aurës së artit. Nëse artisti zbulon gjithçka nga arti i tij, duke e shpalosur atë si një teknikë të pastër, atëherë ai bëhet si magjistari, i cili ia shpjegon trikat publikut. Arti ka nevojë për magji, hipnozë, errësirë dhe mjegull. Da Vinçi vetëm pak e mjegulloi cepin e buzës së Mona Lizës, dhe njerëzimi për më shumë se pesë shekuj përpiqet ta kuptojë se “pse buzëqesh kjo zonjë”, apo “pse buzëqesh ky burrë” (kjo pyetja e fundit bëhet nga ata që mbështesin idenë se Mona Liza është autoportret i Da Vinçit). 

Mos të harrojmë që pikërisht humbja e besimit në frymëzimin lunatik të simbolistëve, që pasuan parnasistët, e çoi Paul Valéry-në ta braktiste letërsinë për njëzet vjet, dhe të jepej pas shkencave, për t’iu kthyer pastaj fuqishëm poezisë, zhanrit më lunatik të letërsisë. Pra, nuk mjafton vetëm frymëzimi, por libri pa frymëzim është si trupi pa frymë. Nëse është vetëm frymëzim, nuk bie në sy, prandaj duhet edhe shumëçka tjetër për kuptimin dhe ndërtimin e bujtinës së frymëzimit. Unë besoj në frymëzimin që vjen nga mali i muzave, nga bota reale dhe nga biblioteka. 

Si një krijues mistik, unë s’pretendoj të jem shkrimtar i revolucioneve, por i revelacioneve. Çdo shkrim imi është një shpallje. A i shpall engjëlli, apo djalli, këtë unë s’e them dot, por ndoshta vepra ime e thotë. Secila vepër imja, krahas impulsit të inspirimit, vjen duke u formuar e informuar edhe prej leximit.

Leximi

Unë nuk kam qenë lexues parashkollor, madje as në gjashtë vitet e para të shkollës fillore s’kam lexuar letërsi. Ishte mundësia të merrje notë të mirë edhe pa lexuar libra, mjaftonte angazhimi në klasë. 
Në vitet ’90 gjendja politike në Kosovë përkeqësohej dita-ditës. Një ditë, kur isha dhjetë vjeç, babai na tha se e kishte rregulluar punën ashtu që të mund të dilnim ilegalisht në Gjermani. Autobusi na solli deri në Pragë dhe këtu na la. Nga Praga hipëm në tren për Pëlzen. Nga stacioni i Pëlzenit babai thërriste dy personat me të cilët ishte marrë vesh që kur ishim në Kosovë, të dilnin të na merrnin në kufi. Por, ata bënë sikur s’e dëgjuan telefonin dhe s’u lajmëruan. Atë natë e kaluam në stacion duke u dridhur nga të ftohtit dhe nga frika. Ilegali ka frikë nga gjithçka, edhe nga hija e tij. Për shkak që ishim tre fëmijë të vegjël, nëna nuk pranoi të dilnim maleve nëpër terr, se mund të na shqyenin qentë kufitarë, mund të binim në ndonjë lumë a përrua, apo mund të na ndodhte ndonjë e keqe tjetër e paparashikuar. Kështu që, në mëngjes, të dëshpëruar u kthyem për Kosovë: unë, dy vëllezërit e mi, nëna, babai dhe gjyshi.

Ndërkohë, shokët e ngushtë të klasës ikën për Gjermani, babai gjithashtu, ndërsa gjyshi vdiq, dhe fillova të ndihem i vetmuar. Shkova në bibliotekë të qytetit dhe mora një libër. Nuk e zgjodha unë, por bibliotekari. Libri quhej “Robinson Kruzo”. E lexova me një frymë. Pastaj mora edhe disa libra që m’i sugjeronte bibliotekari. Kujtoj që librin e parë që e kam zgjedhur (për shkak të kopertinave të bukura, sigurisht), ka qenë “Fausti” i Goethes. Nuk e harroj atë magji. Deri kur kam doktoruar, atë libër e kam lexuar çdo vit. Shumë më vonë nga “takimi i pare” e kam kuptuar që Goethe është inventor dhe ekzemplar i letërsisë botërore. 

Megjithatë, deri në moshën 18 vjeçare kam lexuar gjithçka që më dilte përpara. Qëllonte në raftin e bibliotekës kompleti i veprave të ndonjë gjeniu, unë e lexoja komplet. Qëllonte kompleti i ndonjë idioti (sepse në vendin tim edhe idiotëve ua botojnë kompletet e veprave), unë e lexoja deri në fund. Mendoja se është mëkat nëse bëja dallime në lexim. 

Në gjimnaz hoqa dorë nga leximi me rafte. U mësova t’i kaloja disa autorë shqiptarë dhe të fokusohesha te të huajt. Gjatë kohës së studimeve, u fokusova vetëm në leximin e kryeveprave. Pastaj, nga mosha 30 vjeçare, pasi mbarova doktoraturën, nisa të lexoja me hartë. Leximi me hartë më ka pasuruar më shumë se çdo lexim tjetër. Përpiqem ta njoh letërsinë e çdo kombi, dhe në mendjen time të krijoj letërsinë time botërore. Kështu, unë njoh shumë autorë nga e gjithë bota. Disa i mbaj vetëm në hartë, kurse disa edhe në zemër.  

Sivjet kur isha në Bukuresht, vizitova Muzeun e Letërsisë, ku vendin kryesor e zinte Mircea Eliade. Mësova se ky shkrimtar dhe studiues i madh kur ishte i ri, kishte rrezikuar shëndetin, duke u përpjekur të mos flinte, sepse mendonte se në ato orë që flinte, nuk ekzistonte. Dhe kështu kishte provuar të lexonte, pa fjetur as ditë, as natë. Nuk ia kishte dalë, kuptohet. 

Kjo përpjekje e tij më kujtoi veten kur isha i ri. Jam përpjekur të lexoj shumë, s’di nëse ia kam thyer rekordin, edhe pse ndonjë nate ia kem hedhur pa gjumë. Pastaj angazhimet më privuan nga këto “gara të rrezikshme”. Ka vite që më kërkojnë gjithkah nëpër promovime, prezantime dhe ligjërata, dhe e kam të pamundur ta mbaj ritmin e leximit si dikur, por prapë lexoj, dhe shpesh orët e kaluara pa lexim, i zëvendësoj me dëgjim. Kështu, në rrugë, park, aeroport, aeroplan, autobus, tren, veturë, vë kufjet dhe dëgjoj letërsi. Bëhem si një nga dëgjuesit e dikurshëm të Homerit. Por ndryshe nga aedi grek që s’kishte sy t’i shihte ata të cilëve ua tregonte historitë, unë s’e shoh atë që ma tregon historinë në vesh. E kam thënë shpesh që letërsia është një drogë që merret me sy e me vesh. Mjerisht, me hundë s’ia kam dalë, madje edhe “Parfumin” e kam nuhatur me sy. 

Borges thoshte se “derisa të tjerët mburren për ato që kanë shkruar, unë mburrem me ato që kam lexuar”. S’mund ta merrni me mend sa krenar jam për gjithë ato kryevepra që i kam ngrënë me një uri prej ujku. Seneka, romaku më i mençëm, thoshte se njeriu s’mund t’i lexojë njëqind libra gjatë gjithë jetës. Mund të ketë të drejtë për formën dhe dimensionet e librit të asaj kohe, ndërsa në kohën e sotme askush s’do të duhej të hynte në diskutime idesh pa i pasë lexuar minimum njëqind libra. 
Meqë kjo ligjëratë më obligon të flas në vetën e parë për vetën e parë, duhet t’ju them që para se të regjistrohesha në fakultet, kam pasur të lexuar mbi një mijë libra, prej të cilëve jo më shumë se dhjetë libra për fëmijë. Qindra libra për fëmijë i kam lexuar pasi kam hyrë në fakultet. Kam qenë fëmijë serioz dhe naiviteti infantil më bënte nervoz. 
Këto shifra nuk i them as për t’u krenuar, as për t’ju trenuar, por vetëm për t’ju treguar lidhjen time me librin. Kurrë s’kam ditur ta gjej çelësin e komunikimit me të gjallët përreth, ndërsa me të largtit dhe të vdekurit komunikoja shkëlqyeshëm. Për shkak se ua kam lexuar veprat dhe biografitë që janë shkruar për ta, më duket sikur kam asistuar në shkrimin e dramave të lashta; kam vizituar ilegalisht ishullin Lesbos; e kam përcjellë Senekën deri te vaska dhe i kam mbathur sandalet e tij; e kam shoqëruar Khajamin nëpër pijetore; kam qenë aty kur e vranë Marloun për një faturë; e kam informuar Shekspirin për Ilirinë; kemi qarë me Goethen për Sharlotën; kemi shëtitur nëpër varreza me Poen; kemi luajtur kumar me Dostojevskin; kemi udhëtuar me tren deri në Astapovo me Tolstojn; kemi shkuar bashkë me Hessen te Jungu për terapi; jam përpjekur ta fikë hënën, që frankistët mos ta qëllonin Lorkën; e as mos pyetni ku kemi qenë me Bodlerin. Të gjithë shkrimtarët klasikë dhe bashkëkohorë më duken si shokë të mi, me të cilët kam çaste të paharrueshme. (Pak më vështirë e kam të kujtoj çaste të tilla me të gjallët).  

I kam lexuar dhe jam miqësuar me ta. Prandaj, kur dikush e ka kritikuar ndonjë shkrimtar që unë e kam pasë mik, si për shembull Shekspirin, atëherë atij njeriu i kam rënë në qafë. Se po të dilte dikush të ma kritikonte Goethen, ai me siguri do të më mbetej në dorë. Nuk lejoja, e as sot nuk lejoj, të m’i shajnë miqtë. 

Edhe pse prej vitesh tashmë leximi, për mua, domethënë edhe interpretim, më pëlqen më shumë ta shijoj sesa ta analizoj veprën. Dhe kur e analizoj, e bëj vetëm që ta shijojë edhe dikush tjetër. Pra, kurrë analizat nuk i bëj për vete. Dhe kënaqësia e interpretimit është shumë e vogël krahasuar me lezetin e leximit. 

Në Universitetin e Prishtinës ligjëroj prej vitesh “Metodat e studimit të letërsisë”, pra interpretim mbi interpretimet. Kuptohet që s’krahasohet me leximin, por e bëj për shkak të pagës, me të cilën pastaj shkoj blej libra dhe shkrihem duke i lexuar. Nëse ju kujtohet Markus Mesneri te romani “Inati”, e dini që atij nuk i pëlqente t’i pastronte pulat ashtu sipas rregullave kosher, por ishte diçka që duhej bërë. Edhe tek unë ligjërimi është diçka që duhet bërë, s’ka rëndësi dua, apo s’dua. 

Unë ju fola për leximet e mia, me raft e me hartë. Mos mendoni se lexoj me hartë për ta zgjeruar gjeografinë time të leximit. Jo, unë lexoj, sepse dua t’i njoh të gjitha kulturat dhe ta kuptoj psikologjinë e njerëzimit. Pse jam i interesuar ta kuptoj njerëzimin? Ndoshta sepse dua ta di se cili nga ne është më i marrë.

Shkrimi

Unë jam i vetëdijshëm se, edhe po t’i lexojë krejt librat e botës, shkrimtari mbahet mend për ato që ka shkruar, jo për ato që ka lexuar. Gjithsesi, për dallim prej shumë kolegëve të mi të sotëm që janë të preokupuar me përjetësinë e tyre, unë s’çaj kokën për të. Madje edhe nëse harrojnë të më varrosin, s’më ngelet hatri. Shkrimtari s’duhet të harrojë, ndërsa kemi shembuj të mjaftueshëm që na tregojnë se shkrimtarin shpesh e harrojnë. 

Shkrimtari? Vetë fjala shkrimtar s’është shumë e saktë për ta emërtuar artistin e fjalës, sepse lidhet me shkrimin, ndërsa “shkrimtari” është përtej shkrimit. Homeri nuk shkroi, por është baba i letërsisë. Si mund ta quajmë shkrimtar atë që s’ka shkruar? (Këtu flas për Homerin e supozuar, pa hyrë në çështjen homerike, se do të na duhej ta vazhdonim diskutimin edhe në semestrin tjetër). 

Aedi grek dhe bardi keltik, janë bartës rrëfimesh, artistë të fjalës. Pra, kur themi shkrimtar, sikur e reduktojmë punën tonë, por, siç thoshin linguistët e lashtë, jemi marrë vesh që qenit t’i themi qen, edhe pse ky vendim arbitrar nuk lë shenjë tek ai; edhe po ta quanim dele, ai do të lehte, nuk do të blegërinte. Pra, le të na quajnë shkrimtarë, punë e madhe, ne vazhdojmë artin e fjalës. Ne, pasardhësit e Homerit, vazhdojmë nëpërmjet shkrimit. 

Nga shumica e biografive që kam lexuar, kam kuptuar që shkrimtarët shkruajnë paradite, disa herët në mëngjes. Unë për vete, përkundër emrit, shkruaj natën, kryesisht pas orës dhjetë, shpesh aty kah mesnata, nganjëherë deri në mëngjes. Fakt i parëndësishëm, çfarë janë shpesh faktet. Në ato çaste s’di çfarë moti bën jashtë, por brenda meje nis stuhia, ngjallen fantazmat, ribëhen mitet. Bësomëni, pavarësisht mendimeve dhe leximeve, faqja e bardhë ma rrëqeth trupin! Më duket më e frikshme se qefini. Nuk më tmerron gjithçka që vlon brenda meje, por asgjëja që shtrihet përpara. Para saj kam vetëm një qëllim: ta heq hiçin e bardhë dhe prej tij të nxjerrë kuptimin e botës së gjallë.  

Po t’i shkruaja përvojat e mia me shkrimin, do të dilte një libër i madh si “Lufta dhe paqja”. Natyrisht, s’e kam në plan ta bëj, se është sikur t’ia heq magjinë artit, por mund të them vetëm kaq: nuk shkruaj në paqe, por në luftë. Është një luftë epike me shkrimin, me personazhet, me veten, me rrethin, me tjetrin, me botën. Krijuesi është Zeus që pjell. Kur Athena doli nga koka e tij, nuk ishte fëmijë, por një grua e rritur dhe e veshur me parzmore. Kështu edhe vepra letrare kur lind, nuk mund të thuash se sivjet është ende e dobët, por pas njëzet vjetësh rritet e bëhet kryevepër. Jo. Libri dhe Athena lindin të rritur dhe të armatosur. Dhe as nuk plaken, as nuk vdesin. Fausti është profesor, Hamleti student, Dollgoruki adoleshent, Lolita e mitur. Mirëpo veprat ku banojnë ata janë vepra të rritura për të rritur. Në atë moshë që kanë lindur, edhe kanë mbetur. Është fati i Athenës që i ndjek të gjitha lindjet e kokës. 

Me sa më kujtohet, unë s’kam asnjë fëmijë, pos atij brenda meje që refuzon të rritet, dhe atyre që kanë lindur nga koka ime, dhe që kanë po ashtu moshën që kishin kur lindën. Natyrisht, këta fëmijë të mi nuk figurojnë te listat demografike. Megjithatë, i kam sjellë në jetë, duke pasur besim të thellë jo te jeta, por te letërsia. Ju mund ta shihni, por s’duhet ta shihni, letërsinë si diçka komplementare, jo esenciale. Nëse s’më besoni mua, po ju them se mësuesi Ezra Pound ka thënë: “Një qytetërim është themeluar mbi Homerin, qytetërim e jo vetëm një perandori e fryrë”. 

Unë kam besuar dhe vazhdoj të besoj se s’ka gjë më të shtrenjtë sesa letërsia. Ajo ma ka mundësuar t’i kaloj kufijtë jo vetëm mes shteteve, por edhe mes botëve. Para disa vitesh isha në ferr, pastaj kalova nëpër purgator dhe në fund i mbusha mushkëritë me ajrin e parajsës, dhe u ktheva. Letërsia është kjo botë që e njohim dhe tjetra që e përfytyrojmë. Universi letrar është univers unik, më i madh se ai të cilin përpiqet ta njohë shkenca. 

Unë ju fola për metodën time letrare (mendimin, leximin dhe shkrimin). Ju mund të mendoni për mua ashtu siç mendonin të gjithë për princin Hamlet, kur ai kishte vënë maskën e të marrit, por bëni mirë nëse dyshoni njëjtë si Polloni, i cili, pasi i pa marrëzitë e princit, tha: Though this be madness, yet there is method in it (Edhe pse duket marrëzi, prapëseprapë ka një hile në të).  

Ligjëratë e mbajtur në Universitetin e Pragës, gjatë periudhës tetor-dhjetor 2024. Fusnotat i hoqi Redaksia. Botohet me leje të autorit.