Kujtesa e njerëzores së lashtë dhe ëndrra e njeriut të së ardhmes

Ashejtë janë “mbijetojë” që duhet të ruhen nga gjithë njerëzimi, jo vetëm nga paraguajasit. Ashejtë dhe kultura e tyre janë kujtesa e njerëzores së njerëzimit. Njerëzimi duhet “me i ra gurit e drunit” që ta ruajë të gjallë këtë kujtesë. Por, s’duhet harruar se secila kulturë moderne ka “kulturën asheje” brenda saj, që është duke ia vu lakun në fyt. Andaj, kur mendojmë për t’i ruajtur kulturat indigjene të viseve të tjera, nuk duhen harruar as viset tona të afërta. Sepse shpesh shqetësohemi për diversitetin kulturor, por harrojmë se pjesë e këtij diversiteti kulturor është edhe identiteti specifik kulturor

Fisi indigjen ashe (aché në gjuhën angleze) i Paraguajit të sotëm po shkon drejt zhdukjes. Po shuhet gjuha e tyre, po venitet kultura e tyre e gjahut. Deri para disa dekadave ashejtë kanë jetuar si gjahtarë-mbledhës me hark e shigjetë. Jeta e tyre ka qenë e varur nga gjahu i majmunëve të vegjël, derrave të egër e kafshëve të tjera në pyjet e tyre. Kanë mbledhur fruta e kanë shtegtuar gjerë e gjatë, çdo ditë, në kërkim të ushqimit. Mali ka qenë sofra e tyre; gjahu puna e tyre.

Në dekadat e fundit, ashejtë janë detyruar t’i nënshtrohen skemës së “zbutjes” që kanë nisur paraguajasit. Ata kanë filluar të lënë pyjet e tyre, të fillojnë bujqësinë dhe të brumbullakosen nëpër vendbanime të reja, në fshatra të reja të ndërtuara për ta. Kjo, për arsye të shpyllëzimit të madh që ka filluar shteti i Paraguajit. Ashejtë janë vrarë e janë shitur në treg si skllav deri në vitet ‘70.

Ashejtë bartin një kulturë të veçantë poetike të jetës si gjahtarë e mbledhës, të lirë në lugjet e tyre të verdha. Në dokumentarët e realizuar për ta, ashejtë e moshuar tregojnë rrëfime të trishta për përjetimet që kanë pasur kur kanë dëgjuar zhurmën e sëpatave të hekurit, motorsharrave dhe më vonë buldozerëve në pyjet e tyre.

Pësimi në emër të prosperitetit

Ashejt që jetojnë në Paraguaj të Amerikës Jugore kanë qenë një ndër popujt e fundit gjahtarë-mbledhës të vrojtuar nga antropologët. Ata njihen nga veprat e antropologëve si Pierre Clastres, Kristen Hawkes, Kim Hill, Hillard Kaplan e disa të tjerëve, që kanë studiuar që nga vitet ‘70 e këndej, por ka përshkrime edhe më të hershmeve për ta, qysh nga shekulli XVII, të cilat janë gjetur në arkivat jezuite. Këto përshkrime i gjejmë si referenca edhe në veprat e historisë së Paraguajit dhe historisë së kolonizimit të kontinentit të Amerikës Jugore. Si duket, kur merr këto masa, shteti i Paraguajit arsyetohet me zhvillimin ekonomik dhe hapjen e mundësive të vendeve të punës.

Pa dyshim, se idetë e sotme moderniste, të cilave u kanë prirë dhe ende u prijnë edhe idetë raciste për zhdukjen e popujve aborigjenë të Amerikës, nuk janë të panjohura. Historia e gjithë kontinentit është e tillë. Dhe, jo vetëm e atij kontinenti. Në emër të përparimit e superioritetit, popujt e vegjël kanë pësuar shumë, e ndaj tyre ka pasur dhunë deri në gjenocid. Nuk duhet shkuar larg për ta ditur këtë, sepse një gjë të tillë e kanë përjetuar edhe shqiptarët e Kosovë, madje në vigjilje të shekullit XXII.

Falë etnologëve a antropologëve gjermanë e britanikë, e që kanë nisur të interesohen për kulturën e popujve të tjerë qysh në shekullin XVII e XIX, bota ka trashëguar një dije dhe një vetëdije për “tjetrin”. Antropologët, ndonëse i quanin “primitivë”, duke krahasuar shpikjet teknologjike të popujve dhe gjendjen e tyre politike, sociale e ekonomike me popujt e civilizuar perëndimorë, prapëseprapë ata krijuan atlasin kulturor botëror, duke futur edhe popuj e fise të tilla në atë atlas. Ngadalë, por pati efektet e veta dhe në sajë edhe të gazetarisë, udhëpërshkrimeve, letërsisë e arteve në përgjithësi, shtetet moderne krijuan një etikë njohëse e ruajtëse për popujt e vegjël, dhe për fiset e tilla të një kategorie krejt të ndryshme nga ta.

Pse antropologët bënë këto gjëra? Pa dyshim një arsye është edhe nevoja për t’i njohur dhe shfrytëzuar këto njohje. Arsyeja e dytë është kureshtja për ta njohur njeriun në të gjitha moshat, gjendjet, botëkuptimet e mundshme. Por, ekziston edhe një arsye e thellë që mund të konsiderohet filozofike e estetike: kundrimi i kulturës njerëzore si variant i ndryshëm nga kultura jote. Një ndjenjë ekzotike i paraprin kësaj ndjenje, por ndjenja e kundrimit dhe observimit të kulturës së tjerëve është imanente te qeniet njerëzore, sidomos pas zhvillimit të shkrimit, ndonëse ka ekzistuar edhe më parë në kontekst të rrëfimit.

Të kthehemi tek ashejtë. Kush qenkan ata? Çfarë i shquan? Çfarë i ka bërë temë e vrojtimit antropologjik? Kim Hill dhe Magdalena Hurtado, antropologe që kanë studiuar ashejtë prej së afërmi theksojnë se ashejtë janë popull gjahtarë-mbledhës që po shuhet në mënyrë drastike. Libri i tyre “Ache Life Story: The Ecology and Demography of a Foraging People” (1996) është një prej librave më të mirë antropologjikë, jo vetëm për ashejtë, por për të gjithë popujt aborigjenë gjahtarë-mbledhës, që s’kanë zhvilluar bujqësinë. Çetimi i ashejve ka qenë esencial edhe për tezën e origjinës njerëzore. Në reflektimin e tij mbi origjinën e sjelljes njerëzore, primatologu e antropologu amerikan, Craig Stanfordi, thekson gjahun dhe shpërndarjen e mishit si premisa të sjelljes njerëzore, si asaj vetjake, ashtu edhe asaj altruiste, sepse ato burojnë nga e njëjta farë evolutive. Dyluftimet, duelet e ndeshjet e mëdha ku përleshen burrat e fortë janë teatrot kryesore të shfaqjes së realitetit të tyre. Hill na tregon për ashejtë se kur ka ndeshje të gjithë mblidhen për t’i parë, pra bëhen një ndër ceremonitë më të mëdha të ashejve. Po ashtu, theksohet se pas kontaktit paqësor, që kanë pasur me të jashtmit, ashejt kanë vdekur me të madhe, nga sëmundjet e frymëmarrjes, sepse janë infektuar me viruse ndaj të cilave nuk kanë pasur imunitet.

Racionalizmi shkencor i njeriut modern

Grupe të tilla të fiseve ka edhe sot në ishuj e pyje të ndryshme të Azisë dhe Amerikës, siç janë edhe andamanët në Oqeanin Indian. Shtrohet pyetja: a duhet të ruhen si të tillë? Të ishulluar krejtësisht nga kontakti? Apo duhet të mësohen me imunitet, por bashkë me imunitetin vjen edhe akulturimi, edhe zhdukja e botëkuptimit e sjelljes e jetës së tyre. Racionalizmi shkencor i njeriut modern, njeriut që ka nisur udhën e shkencës dhe racionalizmit, synon të uniformizojë moralitetin tonë jetësor. Kur dëgjon e sheh shkatërrimin që u bëhet botëve të tilla kulturore, duket se bota jonë moderne, e krijimit dhe konsumit uniform, është ngopur nga dokumentimi i varianteve kulturore, nga interpretimi i moralitetit arkaik, ka përfituar mjaft shumë nga kjo dhe nuk paska nevojë më të ruajë në gjendjen e vet organike një popullatë në ambientin e saj, që të frymojë kulturalisht.

Sot ata kanë filluar të hyjnë në arë. Asheu ka qenë gjahtar, ka vrapuar pyjeve të tij duke ndjekur prenë e tij, mishin e së cilës e ka sjellë pranë kampit të tij dhe ua ka shpërndarë të gjithëve. Gjahtar që është shpërblyer jo me më shumë mish që ka siguruar vetë, por me famë e me seks me gratë e fisit. Gjahtari i mirë ka gjetur gjithmonë shtrat të ngrohtë në fshat! Ai ka qenë heroi i ditës. Por, alas e medet! Ky hero gjahtar është shndërruar në bujk; lavdia e tij si gjahtar tashmë ekziston më shumë në kujtesë.

Mbijetesa si mesazh evolucionar

Fëmijët i mbron ideja e “atësisë së pjesshme”, sepse konsiderohet se nëse një grua bën seks me shumë burra, atëherë fëmja është kompozitë e gjeneve të të gjithë burrave që kanë pasur seks me gruan në fjalë. Kjo pastaj rrit shansin e fëmijës për mbijetesë nga dhuna, sepse dhuna familjare, kryesisht nga burrat mund të jetë vdekjeprurëse për fëmijën. Prandaj, gruaja luan lojën e tradhtares për të mundësuar një mesazh evolucionar: atë të mbijetesës së fëmijës së saj. Se prej nga ka ardhur kjo trajtë kulturore, nuk mund të thuhet me siguri, por fakti se edhe te majmunët antropoidë, si shimpanzeja e bonobo, ekziston e njëjta logjikë, siç na thotë Crag Stanford-i te vepra e tij “Majmunët gjahtarë: mishngrënia dhe origjina e sjelljes njerëzore” (2020), atëherë duhet të jetë një trajtë evolucionare që tregon shumë për raportin mes seksit, mishit dhe mbijetesës. Pa dyshim se ky mit ashejan është edhe realitet shkencor, sepse njihet se ekziston edhe superfekondimi apo polispermia. Kur një grua gjatë ovulimit bën seks me dy partnerë, brenda një kohe të shkurtër, mund të ndodhë që dy vezore të saj fekondohen nga dy sperma të ndryshme dhe ajo mbetet shtatëzanë. Ky fenomen është i rrallë, por ka ndodhur. Madje si besim konsiderohet të ketë ekzistuar edhe në Evropën e lashtë.

Kur antropologia Kim Hill i kishte pyetur ashejtë për baballarët e tyre, nga mbi 300 persona të pyetur kishin dalë mbi 600 baballarë, që tregon se secili mendonte se kishte të paktën 2 baballarë biologjikë. Madje ashejtë kanë zhvilluar edhe gjuhë specifike për të emëruar stratigrafinë e baballarëve që krijojnë fetusin. “Miare” është “ata që e fusin”, “peroare” janë “ata që e përziejnë”, “bykuare” janë “ata që japin esencën”, e me radhë. Burri i gruas është baba social, sepse secili fëmijë ka nga disa baballarë dhe ai që i jep gruas mish gjatë shtatzënisë konsiderohet si babai që “i ka dhënë esencën”. Foshnja që konsiderohet se ka vetëm një baba, ka mundësi të vdesë nëse vdes babai i saj, sepse nuk merr ushqimin e duhur. Prandaj, ideja e “atësisë së pjesshme” mund të ketë qenë mekanizëm mbijetese për ashejtë, por s’do mend se antropologët e kanë shqyrtuar edhe si teori të origjinës dhe evolucionit njerëzor, si në aspektin e seksit, ashtu edhe në atë të mishit.

Burrat që gjuajnë dhe sjellin mish në shtëpi, gjahtarët më të mirë, janë dashnorët më të kërkuar dhe konsiderohen si baballarë të shumë fëmijëve. Por, bashkë me kënaqësinë e marrëdhënies që ata kanë me gra të shumta, shkojnë edhe obligimet për të siguruar mish. Kjo si duket i mban në majë të gishtave në aventurën e tyre sociale e kulturore: gjahtari i mirë nuk mund të ndalë gjahun deri në vdekje. Ata jetojnë në çeta prej 15 deri në 70 veta dhe gjuajnë nëpër pyjet e tyre. Mishi i majmunëve kapuçinë dhe mjalti janë pjesët kryesore të dietës së tyre, ndonëse gjuajnë edhe kafshë të tjera dhe mbledhin edhe bimë. Burrat gjuajnë për 7 orë në ditë së paku, ndërsa gratë kujdesen kryesisht për fëmijët dhe mbledhin fruta e larvë, rreth 2 orë në ditë.

Në arkeologji kemi rezervatet arkeologjike, që janë vende që konsiderohet se ka evidenca të shumta arkeologjike, por që ruhen për t’u hulumtuar e studiuar më vonë, megjithatë ruhet nga gërmimet dhe çdo ndërhyrje në to, d.m.th. gërmuese. Në SHBA dhe Amerikë Latine, ekzistojnë rezervatet e fiseve të ndryshme indogjene atje. Sikurse indianët e Amerikës Veriore, që sot jetojnë në rezervate, apo në “toka të vendësve”, siç quhen tani, ashtu edhe në Amerikën Latine, ekzistojnë rezervate të shumta, ndër to edhe rezervatet specifike si finca 470 në Paraguaji, ku ashejt kanë të drejtat e tyre specifike për gjah dhe mbledhje të ushqimit brenda atyre territoreve. Këto të drejta kanë fillur tek në ’90, sepse deri në atë kohë nuk ka pasur sensibilizim të mjaftueshëm për këtë lloj mbrojtjeje. Por, alas, çdo ditë e më shpejt, po u ngushtohet laku në fyt!

Kultura shqiptare më 2000?

Ashejtë janë “mbijetojë” që duhet të ruhen nga gjithë njerëzimi, jo vetëm nga paraguajasit. Ashejtë dhe kultura e tyre janë kujtesa e njerëzores së njerëzimit. Njerëzimi duhet “me i ra gurit e drunit” që ta ruajë të gjallë këtë kujtesë. Por, s’duhet harruar se secila kulturë moderne ka “kulturën asheje” brenda saj, që është duke ia vu lakun në fyt. Andaj, kur mendojmë për t’i ruajtur kulturat indigjene të viseve të tjera, nuk duhet harruar as viset tona të afërta. Sepse shpesh shqetësohemi për diversitetin kulturor, por harrojmë se pjesë e këtij diversiteti kulturor është edhe identiteti specifik kulturor. Jo vetëm ai që mbizotëron në një vend, por edhe identiteti minor apo edhe “subkulturor” që pasuron diversitetin e atij vendi.

Ndoshta modeli i rezervatit s’do të aplikohet. Qoftë larg! Por, çfarë po ndodh me kulturën shqiptare? Si do të duket ajo në 2200, pas këtyre transformimeve të mëdha? Nuk dimë, por ndryshimet janë të mëdha. Po transformohet shpejt gjuha, sjellja specifike mikpritësore dhe raporti botëkuptimor me natyrën. Jo nga dhuna, sa nga heqja dorë, nga migrimi, nga akulturimi, nga shkatërrimi ekologjik e mimetika kulturore apo babëzia e “sijashtjes” (fjalë që vjen nga “si jashtë”) që kemi përqafuar së fundi.

Në anën tjetër, ndoshta rezervatet do të jenë model për gjithë njerëzimin, për ata që mbeten në tokë. Ndoshta bota do të mbetet si një muze i madh kulturor/ekologjik, për vizitorët e kolonive të reja të njerëzimit, që do të ngrihen përtej botë sonë në tokë. Ndoshta, të gjitha kulturat do të kthehen në gur, për t’u bërë mur e urë, që të bëhen kulturë. Por, popujt e vjetër ia ruajnë ëndrrën njerëzimit; ia kanë ruajtur ëndrrën njeriut të lavrës, njëriut të shkrimit, njeriut të makinës, e do t’ia ruajnë ëndrrën edhe njeriut të së ardhmes, atij të digjitales/virtuales. Pa popujt e vjetër s’mund të prodhohen ëndrrat e komuniteteve të reja në botë të reja. Ata ruhen veç kur jetojnë aty ku janë, sepse edhe kur ndryshojnë, gurët e vendit të tyre të vjetër ua kujtojnë se kush kanë qenë dhe kush janë.