Kosovës i duhet një identitet i ri

Për skulptorin Luan Mulliqi, Kosova ende nuk ia ka prezantuar botës identitetin e vet. Kjo sepse nuk e ka krijuar atë. “Kosova është shtet i ri dhe më së shumti ka nevojë të krijojë identitet të ri, pra të një shteti të ri. Me këtë identitet, nëpërmjet të cilit bota na njeh, më shumë na njeh me trashëgiminë ortodokse të mesjetës”, kishte thënë Luan Mulliqi në intervistën e botuar në Shtojcën për kulturë të “Kohës Ditore” më 22 tetor të vitit 2016, e cila ribotohet e plotë dhe pa ndërhyrje

Prishtinë, 21 tetor 2016 – Krijimtaria e tij ndahet në tri etapa. Për secilën prej tyre skulptori Luan Mulliqi jep shpjegimet konceptuale. Ndërlidhja dhe dallimet bëjnë që skulpturat e tij të shpërfaqin kohët kur janë punuar. Këtë javë ka hapur ekspozitën “Hasjania”, e cila vjen me 40 skulptura të formateve e materialeve të ndryshme. Anëtari korrespondent i Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës ka thënë se veshja karakteristike e zonës së Hasit kaherë ia ka tërhequr vëmendjen. Për të, veçantia e hasjanëve është unike në botë dhe Kosova duhet ta prezantojë atë si vlerë të traditës e të artit. Në një intervistë për “Kohën Ditore”, Mulliqi flet për fillet e tij prej artisti e rrugën që ka përshkuar deri më sot. Skulptori zbërthen idenë e krijimit të një identiteti të ri të Kosovës nëpërmjet artit, i cili duhet të lidhet me traditën unike që ka ky vend. Në këtë intervistë ai shpjegon gabimet që janë bërë në rrugën e Kosovës drejt UNESCO-s. Flet edhe për shtatoret e pasluftës, që i takojnë realizmit socialist. Kritikon institucionet dhe jep shembuj se si janë përmbysur disa perandori në mungesë të përdorimit të ideve të intelektualëve e të artistëve. Flet edhe për atë që e quan si dashurinë e tij të parë me artin, në Manastirin e Deçanit.

KD: Keni punuar figura që paraqesin dramacitet, balerina e skulptura monumentale. Tash keni dalë te veshja e Hasit. Prej nga “Hasjania”?

Mulliqi: Balerinat dhe hasjanet kanë ndërlidhje. “Balerinat” ishte një cikël i pasluftës. Ka simbolizuar më tepër figurën e një gruaje më të hareshme. Derisa para luftës kam pasur figura më dramatike që kanë simbolizuar okupimin, pas luftës kemi një figurë, e cila ka një lëvizje jashtëzakonisht të gjallë dhe energjike, por në të njëjtën kohë është shtatzënë. Dihet që ne pas luftës fituam lirinë, por jo pavarësinë. Dihet që një grua shtatzënë pret lindjen, e kjo simbolizon edhe lirinë. Meqenëse kjo fazë përfundoi, tash tjetra ishte të kthehesha te rrënjët e këtij shteti. Kosova është shtet i ri dhe më së shumti ka nevojë të krijojë identitet të ri, pra të një shteti të ri. Me këtë identitet nëpërmjet të cilit bota na njeh, më shumë na njeh me trashëgiminë ortodokse të mesjetës. Ndoshta këtu ka qenë gabimi edhe kur aplikuam për anëtarësim në UNESCO. Aplikuam me një identitet të vjetër, duke mos i treguar botës një identitet të ri, të cilin jemi duke e krijuar dhe që e kemi. Përveç kishave e manastireve ortodokse kemi edhe një kulturë tjetër, e cila ka specifika unike në botë. Pra rasti më i mirë janë hasjanet, të cilat ne as që i përmendëm. Janet Reiner ka qenë një eksperte amerikane, e cila qysh në vitet ’90 kishte thënë se hasjanet janë unike në botë. Por edhe ekspertët vendorë janë të mendimit se diçka të tillë në botë nuk ka, pikërisht për shkak të kostumografisë që kanë. Por ja që në UNESCO, herën e fundit harruam edhe t’i përmendim.

KD: Kjo madje është edhe trashëgimi materiale, e prekshme dhe e cila si veshje punohet edhe sot e kësaj dite. A mendoni ju se kjo ia shton vlerën?

Mulliqi: Po është edhe materiale dhe është edhe sot. Pra është e gjallë. Të huajt kanë bërë shumë fotografi dhe kanë shkruar për to. Mirëpo ne nuk i shfrytëzuam. Tash në botë në këtë kohën e artit global, shumë artistë u janë kthyer rrënjëve të veta në mënyrë që aty ku paraqiten me ekspozita apo me punime, përmes artit të tyre ta tregojnë edhe hapësirën prej nga vijnë. Në shumë ekspozita po shohim se nëpërmjet këtij artit me shije globale, pothuajse është shumë e vështirë ta vërejmë se cili artist i takon ta zëmë Gjermanisë apo ndonjë vendi tjetër. Pra kush nga cili vend vjen, pasi është krijuar një shije globale me probleme globale. Natyrisht unë nuk kam asgjë kundër kësaj. Por një artist shumë më tepër ka peshë kur një temë lokale e kthen në një temë universale siç është rasti i Kadaresë. Kur e shohim historinë e artit gjithmonë këta artistë kanë pasur më tepër sukses. Pra ata që kanë ndjekur këtë vijë. Ne themi e kanë çuar një tym të ri.

E kaluara nëpërmjet modernes

KD: Ku qëndroni ju në raport me këtë?

Mulliqi: Unë jam përpjekur shumë të hulumtoj nga e kaluara në mënyrë që nëpërmjet shprehjes moderne ta kthej në të tashmen. Pra të bëj një ndërlidhje me të tashmen. Për mua hasjania ka qenë diçka si më e pastër si trashëgimi materiale. E kam vërejtur se kam mundësi ta kthej edhe në një formë moderne ku nëpërmjet kreativitetit është eliminuar pjesa e ngjyrave që po ashtu janë të pasura, por janë më shumë për pikturë. Unë jam marrë me formën. Nuk ka qenë e lehtë, meqenëse në shprehjet tjera të artit mund të krijosh ekspozitë edhe brenda disa viteve, por skulptura merr dhjetë vite. Për këtë ekspozitat e skulpturës janë të rralla. Nuk është lehtë që një koncept të realizohet në 40 variante të ndryshme. Është rrezik përsëritja. Unë kam zgjedhur nëse mund të them një trill kreativ ku punimet, i kam shpërndarë nëpër materiale të ndryshme. Kam përdorur mermerin, drurin, bronzin e xhamin dhe të gjitha këto kanë krijuar freski në ekspozitë. Prej nja 55 apo 56 punimesh, kam seleksionuar nja 40 për ekspozitë. Kjo ekspozitë më duket shumë e qëlluar posaçërisht në këtë kohën kur Kosova është në kërkim të identitetit të ri.

KD: Pra qëllimi është që nëpërmjet traditës, të krijohet identiteti i ri?

Mulliqi: Ne e humbëm një betejë drejt UNESCO-s. E humbëm për shkak të një gabimi thelbësor apo thënë më mirë taktik. E humbëm për shkak të mungesës së prezantimit të specifikave të veçanta të identitetit tonë. Te trashëgimia, hasjania nuk ka qenë askund e specifikuar. Pra ishte një gabim taktik. Më shumë ishim të koncentruar te lobimi diplomatik e jo tek ana artistike. Ishte menduar që kalohet me lobim diplomatik. Harruam se duhet bërë prezantime të artit të gjallë. Është dashur t’i tregojmë botës se çfarë kemi ne. A kemi film, a kemi teatër, pikturë, skulpturë e muzikë. Duhen fakte. E kemi Majlinda Kelmendin. Ne kërkuam të marrim pjesë në Lojëra Olimpike dhe Majlinda na e zbardhi fytyrën. Tregoi se kemi pasur arsye të marrim pjesë. Njëjtë duhet edhe në kulturë. Në Kombet e Bashkuara kemi pasur dy mauna të materialeve e monografi të ndryshme që i shpërndau Serbia. E asokohe ministri ynë i jashtëm, Hashim Thaçi, kishte shpërndarë disa katalogë të thjeshtë. Nuk e kam të qartë se si do të konkurrojmë prapë për UNESCO, kur nuk e kemi asnjë monografi për trashëgiminë tonë kulturore. Asnjë. Me katalogë modestë të bëhet kjo punë? Duhet një skemë ku prezantohet arti dhe të ftohen ambasadorët, të cilët nëse mund të them do të bombardoheshin me materiale, dhe do t’u tregohej se pos kulturës së mesjetës kemi edhe trashëgimi e art të gjallë. Nuk bëhet kjo punë: “Hajde burra po konkurrojmë në UNESCO”. Duhet një plan konkret e normalisht edhe lobim diplomatik. Por jo lobim nëpër hotele e salla, por aty ku prezantohen kultura e arti kosovar.

KD: Ekspozita do të lëvizë...

Mulliqi: Jemi në negociata me dy galeri në Paris që ekspozita të shkojë atje në shtator e tetor të vitit të ardhshëm. Jam i sigurt se do të bëhet kjo.

Nga dramatikja te figurat e hareshme

KD: Le të kthehemi te krijimtaria juaj. E përmendët që para luftës keni paraqitur figura më dramatike në raport me ato që keni punuar pas luftës, duke u nisur nga balerinat. I jeni përshtatur kohës në të cilën keni jetuar?

Mulliqi: Këto të pasluftës janë më energjike e shumë më të lëvizshme. Kemi artistë që merren me artin kontemporan dhe trajtojnë tema më globale, duke mos u interesuar hapësira në të cilën jetojnë, pasi ashtu mendojnë se do të jenë më interesantë për botën. Unë jam një tjetër artist. Nëse nuk kam diçka nga hapësira ku kam lindur dhe jetoj, atëherë ai për mua nuk është art. Gjithmonë mundohem që ato krijime apo punime që i bëj të jenë sa më moderne dhe të kenë një porosi sa më universale. Por gjithsesi duhet të jenë nga treva. Për ata ngjarjet e paraluftës dhe okupimi kanë lënë një mbresë të veçantë. Kam figura shumë më dramatike. E pastaj në bazë të ndryshimit të situatës kam balerinat, të cilat janë shumë më të gëzueshme, sepse e festojnë lirinë, e hyjnë në një kohë të re, pasi e kanë kaluar një kohë dramatike dhe kanë një perspektivë. Në fazën e tretë janë hasjanet, të cilat janë punuar pak si me nguti, edhe pse më kanë marrë tri vite e gjysmë. Por punimin e parë e kam bërë më 1982. Pra qysh atëherë ma kanë tërhequr vëmendjen. Pra ajo ka evoluar me kohë. Tash e kam parë momentin që jam i pjekur për t’i hyrë këtij cikli dhe i kam realizuar punimet. Tash në këtë fazë e kam një cikël, i cili ka të bëjë me integrimin evropian të Kosovës. I quaj “Porta”. Dihet se kur kalohet një portë ndryshohet hapësira ose koha. Ai ndoshta do të jetë cikli im i fundit. Ky cikël ka filluar para hasjaneve, por të them të drejtën kjo çështja e identitetit ka qenë për mua një preokupim shumë i madh. Si mund ta krijoj një formë apo një figurë, e cila tregon një pjesë të pasurisë së identitetit tonë kulturor që e kemi dhe natyrisht që e kam nxjerrë nga rrënjët dhe e kam kthyer në formë moderne. Kemi piktore që i kanë pasur kullat. Edhe ajo është pjesë e identitetit. Ndër të tjera artistët kanë edhe atë obligim: që të nxjerrin vetitë themelore nga rrënjët e veta, t’i japin një shprehje moderne dhe të krijojnë një formë të identitetit.

KD: Jeni i lindur në Gjakovë. Na e përshkruani pak fëmijërinë dhe atë se çfarë ka mundur të ndikojë qyteti juaj në formimin e asaj që jeni sot?

Mulliqi: Së pari dua të them se në atë kohë kam qenë i befasuar kur i kam parë hasjanet në kishë, meqenëse ne në Gjakovë myslimanë e katolikë shkojmë në kishë. Objektet e kultit i kemi të përziera. Nuk i shikojmë shumë në kuptimin e asaj se ku duhet të shkohet. Kam qenë i befasuar si fëmijë kur i kam parë hasjanet. Nuk kanë qenë të rëndomta. Bile-bile një kohë më janë dukur si indiane, pasi i kanë flokët e lëshuara dhe mbajnë një shall. Kam qenë edhe më i befasuar më vonë, pra pas shumë vitesh, kur i kam parë edhe në teqe. Për mua ka qenë çudi se si shkojnë herë në kishë e herë në teqe. Por befasinë më të madhe e kam pasur pas luftës kur kam dëgjuar se ato në të vërtetë nuk kanë religjion fare. Ajo veshje nuk ka të bëjë me religjion, por me një hapësirë kulturore. E dyta, skulptura më ka mbetur nga Manastiri i Deçanit. Ne gjakovarët e kemi ditur se çdo 28 gusht quhej Dita e Gospogjinit. Me këtë datë kemi shkuar dhe kemi fjetur në Manastirin e Deçanit. E di që ka pasur qindra gjakovarë e pejanë që flinim aty dhe ishte rituali i rakisë. Disa herë kam qenë me gjyshen time. Ajo ka qenë e para që më ka dërguar aty. Aty më kanë pasionuar freskat e shkëlqyeshme, por ka edhe skulptura. E di që aty kam mbetur në orë të tëra duke shikuar. Manastirin e Deçanit, nëse mund të them, e kam si një dashuri të parë. Është diçka shumë unike në botë. E treta, axhë e kam pasur Muslim Mulliqin. Ai ishte një piktor i madh. E kësisoj nuk e kam pasur të vështirë të orientohem në skulpturë. Ka edhe gjëra tjera që nuk i kam vërejtur, por këto tria janë më të rëndësishmet. E tash kur kthehem te “Hasjania”, më 1982 e kam punuar një skulpturë dhe e kam lënë. Duket se nuk ishte kristalizuar ajo dashuria ndaj asaj rrënjës së të kaluarës. Për çudi më e para më duket se do të dalë më e mira. Atë do ta vendos në katalog. Është më e ngjeshur, shumë e shkurtër, derisa tash u kam dhënë një kohë më moderne, një elegancë. Ato e mbajnë këtë veshje, por kur i sheh, kanë një bel të ngushtë e njëfarë shtrëngimi. Tash nuk është më e shtresuar si përpara me halle e derte. Tash janë si manekine e balerina. Edhe këto disa janë shtatzëna. Pra i kam lidhur me balerinat. Mirëpo gjithë kjo elegancë e tregon vitalitetin e një populli. Por edhe krejt bota po na nderon për shkak të femrave, kushtimisht po them të kultivuara. Pra e mbajnë veten dhe janë të zgjuara. E për ne artistët forma ka shumë domethënie. Kadareja thotë se “vetëm ti ke mundur ta gjesh emancipimin e shqiptarëve nëpërmjet një lëvizjeje kaq të bukur”.

Imponimi i realizmit socialist

KD: Kur jemi tek format, jeni autor i shumë shtatoreve. E fundit është ajo e Ismail Qemalit në Prishtinë. Është bërë një debat për shkak të formës se si e keni paraqitur ju. Kemi edhe shtatore tjera në kryeqytet. Ta zëmë atë të Zahir Pajazitit, që paraqitet më shumë në formën që punoheshin shtatoret gjatë realizmit socialist. Shtatoret tuaja vijnë më bashkëkohore dhe nuk keni shumë detaje. Përse kësisoj?

Mulliqi: Pothuajse për çdo shtatore ka ndonjë debat. E kam fjalën për çdo shtatore që është jashtë realizmit socialist. Sa i përket realizmit socialist ne i kemi çuar duart të gjithë, sepse është bërë në një kohë të betejës së shesheve dhe në një kohë kur nuk janë pyetur aspak artistët profesionalë. Kryesisht është bërë një formë e çuditshme e përzgjedhjeve nëpërmjet të ashtuquajturve tenderë. Është anakronike, sepse importimi, nëse mund të them, i realizmit socialist tek ne është bërë pikërisht në kohën kur Tirana e kishte dëbuar realizmin socialist. Mirëpo ja që e kemi nivelin e disa njerëzve që kanë vendosur e të cilët e kanë një logjikë të nacionalizmit folklorik. Duke mos marrë vesh në këto gjëra ata na kanë sjellë në një situatë kur i kemi sheshet e mbushura me realizëm socialist. Kemi rastin te shtatorja e presidentit Rugova. Ai ka qenë ndër të parët që e ka kritikuar realizmin socialist, kurse pikërisht shtatorja e tij është bërë me shumë elemente të realizmit socialist. Pra, është diçka shumë anakronike. Unë kam pasur fatin që kam studiuar edhe jashtë Kosovës, në Beograd e Zagreb. E posaçërisht Zagrebi ka qenë shumë i njohur me skulpturën monumentale. Aty kam mësuar disa fillesa dhe nuk mund të lëshohem në detaje, sepse detajet nuk e krijojnë një vepër monumentale apo publike. Bile edhe nuk lejohen. E kam mësuar edhe të ashtuquajturën formë gravitive, ku një skulpturë duhet të qëndrojë. Kjo ka ndodhur kur është formuar Fakulteti ynë i Arteve para 43 viteve. Edhe pse i kemi diku rreth 400 skulptorë të diplomuar, fatkeqësisht për shkak të kushteve specifike që i kërkon skulptura nuk mund të merren me të. Pikërisht në këtë fakultet nuk mësohet skulptura monumentale. Ne kemi ardhur në një situatë që na është imponuar forma e realizmit socialist. Ka mendime të artistëve kontemporanë, megjithëse nuk kanë lidhje me këtë punë, megjithëse kanë bërë disa vepra publike, tash marrin guximin dhe thonë: “nuk duam më shtatore të bronzit”. Edhe mua të them të drejtën nuk më pëlqejnë shumë shtatoret e bronzit. Kam dëshirë t’i punoj në ndonjë material tjetër. Mirëpo ata nuk e kuptojnë që arti publik kërkon edhe mirëmbajtje. Ne nuk po mundemi t’i mirëmbajmë këto të bronzit. E lëre më të hyjmë në materiale tjera. Pra polemikat janë edhe sot. Është mirë të kemi materiale tjera nëse mundemi. Polemikat vijnë prej artistëve të rinj që mendojnë se arti publik dhe ai i galerisë janë të njëjtë. Por në galeri ka kushte tjera, pra kushte të brendshme. Tek shtatoret ndriçimi është i pari që prishet. Atë ditë që vendoset dhe më nuk e shikon askush atë punë.

KD: A mund të luajë rol arti monumental në krijimin e identitetit të ri për të cilin po flisni?

Mulliqi: Për krijimin e identitetit të ri të Kosovës kemi nevojë për monumente më të mëdha, të cilat na identifikojnë si shtet. Siç është për shembull monumenti i lirisë, i pavarësisë e ai i NATO-s që na ka ndihmuar. Mirëpo ato duhet të jenë të një vlere kapitale. Nuk mund të bëhen ato me pak mjete. Ne e kemi një monument të të zhdukurve që është para Kuvendit. Njëfarë guri që nuk e ka parë askush. Ne e kemi bërë atë që t’i nderojmë të zhdukurit, por në të vërtetë i kemi ofenduar, sepse u kemi thënë për ne ju kaq vleni. Nja 10 mijë apo 15 mijë euro ka kushtuar ai gur dhe e hoqëm dertin, e bëmë monumentin e të zhdukurve. A vërtet i kemi ofenduar. Kur të bëhen këto monumente duhet të kemi kujdes. Është bërë Car Lazari në Mitrovicë në tetë metra. Ne nuk kemi asnjë monument me atë lartësi. E monumenti te Komuna e Prishtinës (Trekëndëshi v.j.) po mbetet më i madhi edhe në krijimin e një identiteti të ri. Duhet menduar për disa gjëra pak më të mëdha. Kur punohen ato duhet të jenë monumente të kohës, por edhe serioze. Kemi me qindra shtatore të dëshmorëve. Jemi munduar t’i nderojmë. Por nga pikëvështrimi i artistëve, i kemi ofenduar. Një dëshmori apo personaliteti i ngrihet shtatorja për ta nderuar për kontributin e dhënë. Ato duhet të jenë të punuara mirë dhe të mirëmbajtura. Shtatore që japin porosinë e kohës. Zahir Pajazitin kurrë nuk e ka parë kush me kallashnikov me vete. Ai e ka kryer aksionin e vet dhe askush nuk e ka parë me kallashnikov e revole. Pra është në kundërshtim me personalitetin e pikërisht Zahir Pajazitit. Në kohën kur ne nëpër kafe nuk guxonim ta përmendnim apo të na shkonte mendja të ngrihemi kundër një polici serb, ai kryente aksione. Dihet se si ka punuar ai. Pra shtatorja është në kundërshtim me personalitetin e tij. Ai ka qenë pionier i UÇK-së, e ata që e kanë punuar e kanë kthyer në luftëtar të rëndomte të UÇK-së. Pra e kanë zhveshur nga ajo që ka qenë. Do të thotë as e vërteta nuk është paraqitur si duhet, pa u futur ende tek arti. Pikërisht kjo është pika ku mendoj se është i ofenduar Zahir Pajaziti. Ka pasur shumë debate e edhe kërcënime, por ne jemi profesionistë dhe duhet ta themi të vërtetën.

KD: Sipas jush cili është roli i një artisti në rrethanat tona?

Mulliqi: Shpesh kur rrinim me Ali Podrimjen e Kadarenë talleshim duke thënë se ne jemi rojat e atdheut. Artistët janë më sensitivë sesa të tjerët. Janë prej njerëzve të cilët krijojnë një art apo shprehje. Dihet që arti është pasqyrë e një realiteti që na rrethon. Si profesionistë, janë ata që i vërejnë gjërat më të parëndomta. Është ana tjetër, se si artisti duhet t’i paraqesë ato emocione e ato ndjenja që i vëren. Kjo është pjesë më e vështirë. Është edhe pjesa e institucioneve shtetërore. Ato i përkrahin qëllimet më të rëndësishme për zhvillimin e integrimin e një shteti. Për atë kemi krijuar edhe Ministrinë e Kulturës e ministritë tjera, të cilat, dorën në zemër, as nuk e çajnë kokën. Nganjëherë ke përshtypjen që Ministria është formuar që ne artistët të shkojmë atje e bëjmë lutje. Pra nëse përkrahja që është gjithkund në botë, këtu mungon, atëherë kot i kemi artistët që krijojnë. Kot i jep zor pasi atyre nuk ua rrok. E mjerë ajo qeveri apo ato institucione që nuk i konsumojnë idetë e intelektualëve apo të artistëve në këtë rast. Të gjitha perandoritë kanë rënë për shkak të mungesës së konsumimit të ideve. Prej Babilonisë, Egjiptit, Perandorisë Romake e asaj Osmane kanë rënë për shkak të mungesës së konsumimit të ideve të intelektualëve. Nuk kanë qenë të kohës dhe kanë rënë. Koha i ka shkelur. Ne kemi artistë shumë të mirë, të cilët përpëliten apo gjenden në mënyra të ndryshme për t’u prezantuar në botë pa ndihmën institucionale apo me ndihmë minimale. Ministria e Kulturës kurrë nuk hap konkurs për një monument, ta zëmë të integrimeve evropiane. Integrimet janë një strategji. Këtu e kanë gabimin e parë. Ne i kemi 17 vjet që kemi bërë Ministri të Kulturës. Keni dëgjuar që jepet ndonjë çmim për artin pamor, ndonjë piktori apo skulptori? U jepen muzikantëve, skenografëve e të tjerëve. Për artistë të artit pamor nuk ka.