Gjatë punës sime si gazetare, kam raportuar për shumë momente të lumtura kur ushtarët amerikanë ktheheshin në shtëpi. Tani, njëzet vjet pas, zaptimi i Afganistanit nga talebanët më sjell kujtime të dhimbshme dhe panik.
Në një mëngjes të ftohtë më 1999, qëndroja diku në një rrugë në qendër të Kabulit. Qyteti ishte pa asnjë njeri, i zbrazur nga lufta dhe frika. Herë pas here, ndonjë kamion i vogël vinte me shpejtësi, duke bartur burra me armë të cilët u bërtisnin atyre që vonoheshin për lutjet e mesditës. Përndryshe, zërat e vetëm që mund të dëgjoheshin ishin zhurmat e biçikletave dhe qerreve me kuaj që bartnin perime apo materiale të letrës.
Nëpër lagje gjysmë të zbrazura, çimento e vjetër dhe mure me qerpiç ishin shumë të dëmtuara nga plumbat e pasojat e luftës. Familje të rreckosura që kishin gjetur strehë nëpër shtëpi të shkatërruara varnin batanije në vend të dyerve. Fëmijët shikonin fshehurazi e pastaj fshiheshin menjëherë. Jashtë, nuk kishte asnjë grua.
Si gazetare dhe “mysafire” e huaj e talebanëve, unë shoqërohesha nga ta kur shkoja nëpër zyre apo vende historike. Në një zyrë të lagësht të një ministrie, zyrtari i vetëm qëndronte i ulur këmbëkryq e këmbëzbathur. Te Pallati Kombëtar, kokat e peshqve të mermertë ishin shkatërruar sikur edhe fazanët nëpër tapiceri për shkak se talebanët besojnë se portretizimi i gjallesave është blasfemi. Kjo pamje të trishtonte.
Ndërsa tash...
Para disa javësh, gjeta veten në të njëjtën rrugë në Kabul. Kësaj radhe kisha ngecur në trafik, diçka që ndodh çdo ditë në qytetin e zhurmshëm e të mbushur nga më shumë se pesë milionë banorë. Mbi kokat tona, ekrane të mëdha reklamonin telefona të mençur dhe shiheshin shumë vinça afër ndërtesave të papërfunduara. Nëpër trotuare, gratë shtyheshin për çmime me shitës të perimeve e sallonet e bukurisë mbanin fotografi të femrave të bukura.
Kishte edhe mure të rrënuara nëpër qytet dhe kontrollet e policisë ishin rritur si rezultat i sulmeve me bombë nga talebanët dhe Shteti Islamik. Mirëpo, dy dekada pas sulmeve të 11 shtatorit, që shtynë SHBA-në të pushtonte Afganistanin dhe t’i rrëzonin talebanët nga pushteti, Kabuli dukej si çdo qytet tjetër në botën në zhvillim, duke u rritur në shekullin 21.
Andaj, u shokova shumë kur në mes të gushtit (të vitit 2021 v.j.) pashë në lajme pamjet e tmerrshme të kaosit që kishte përfshirë Afganistanin. Pas një lëvizjeje të shpejtë si rrufe, të planifikuar në mënyrë që të përkojë me tërheqjen e trupave të fundit nga Afganistani, talebanët morën pushtetin përsëri. Me mijëra njerëz të kapur nga paniku mundoheshin që me çdo kusht të arrinin aeroportin, nga i cili unë vetë kisha fluturuar qindra herë. Për ata që mbetën në Kabul, një mbulesë e frikës po u binte përmbi.
Mendja më shkoi menjëherë te miqtë afganë të cilët me arsye i frikësoheshin tërbimit të talebanëve – Nader Nadery, një aktivist i kamotshëm i të drejtave të njeriut që e kisha takuar pak kohë pas rënies së talebanëve më 2001; Davood Moradian, një akademik liberal, instituti i të cilit ndodhej në një kala historike mbi qytet; Haroun Mir, një studiues i shkencave politike dhe këshilltar i zëvendëspresidentit Amurllah Saleh.
“Nuk mora asgjë përveç rrobave që kisha veshur dhe ika”, tregon Mir nga një vendstrehim në Francë, ende i shokuar. Ai kujtonte kohën kur pinim çaj dhe bisedonim për politikën në Afganistan. Pastaj pushoi dhe më tha: “Ne ishim shumë me fat, të paktën arritëm të largoheshim si familje”.
Pranvera pas rënies së talebanëve
Për shumë kohë gjatë dy dekadave të fundit, Kabuli u bë shtëpia ime e dytë. Qyteti ishte i lodhur dhe rrënuar nga lufta, mirëpo më ofronte një ulëse në rendin e parë për të shikuar momente historike: mundin ambicioz për të ndërtuar një shoqëri demokratike mbi themelet e shkatërruara nga sovjetikët, lufta civile dhe shtypja fetare, si dhe mundin për të formuar një shtet modern në një shoqëri të varfër me tradita fisnore të tronditur nga konflikte me dekada.
Në fillim, të qëndruarit në Afganistan ishte një aventurë e madhe, me tregime në çdo qosh. Ekspertë të huaj dhe politikanë të shpërngulur erdhën nga Evropa; refugjatë që ishin strehuar në Pakistan grumbulluan plaçkat e tyre dhe u kthyen në shtëpitë e tyre përtej kufirit.
Të çliruar nga rregullat strikte të talebanëve, burrat filluan të rruheshin për herë të parë pas shumë viteve, e gratë ishin të lira t’i hiqnin burkat. Më kujtohet si shikoja e habitur familje të tëra me sëpata e vegla të tjera duke u munduar të hapnin rrugën në një tunel të bllokuar që ishte rruga e vetme që lidhte Kabulin me pjesën veriore.
Shumë shpejt, ndërmarrës afganë hapën shkolla të gjuhës angleze, sallone bukurie e kompani ndërtimi. Paratë vinin nga jashtë. Një kushtetutë e re u shkrua; zgjedhjet u mbajtën; shumë autoudhë dhe sisteme të ujitjes u riparuan. Disa ambasada organizonin takime; NATO-ja vendosi zyrat qendrore në një pallat të vjetër, e agjencitë e OKB-së u përhapën në çdo lagje.
Në atë kohë, ishte e lehtë të udhëtoje në rajonet e tjera. Afganistani ishte i sigurt pas largimit të talebanëve. Bashkë me kolegët e mi udhëtonim me një “Landcruiser” për në jug të Afganistanit ku intervistonim fermerë të opiumit, e pastaj për në veri për t’i vizituar statujat 500-vjeçare të Budës në Bamyan, një vend gati i shkatërruar nga talebanët sepse konsiderohej “jo-islamik”. Gjithandej, fshatarët na mirëprisnin e fëmijët thirrnin “Haraji, Haraji!” për të lajmëruar të tjerët se të huajt kishin ardhur në fshat.
Nëse kishim fat, ndonjë karvan udhëtarësh shfaqej diku në largësi. Në ato raste, i ndalnim veturat për të dëgjuar kambanat e deveve dhe shikonim tufat e kafshëve dhe barinjtë teksa ecnin pa nxitim, duke vazhduar rrugën për t’u zhdukur ngadalë në mjegullën e shkretëtirës.
Zhgënjim
Mirëpritja e ngrohtë (në shumicën e rasteve) që afganët kishin për amerikanët, filloi të zbehej kur ShBA-ja pushtoi Irakun më 2003. Në ndërkohë, talebanët, që për një kohë kishin qëndruar në zona të paarritshme dhe në Pakistan, filluan të shfaqen përsëri. Për herë të parë ndjeva praninë e talebanëve në pranverën e vitit 2006, kur një Humvee amerikan goditi një kalimtar në Kabul e pastaj një turmë e tërbuar njerëzish vërshuan qytetin në kërkim të veturave me targa të huaja e më vonë shkaktuan rrëmujë në zyrat e CARE International. Disa protestues të armatosur morën veturën e shoferit tim, e një prej tyre kishte vërejtur një kuti me libra që po ia dërgoja një arsimtari në një shkollë të mesme. Pasi që kishte parë adresën në gjuhën angleze, ai person goditi kutinë me një bajonetë.
Pas kësaj ndodhie, disa nga raportet më shpresëdhënëse që kisha shkruar mu dukën të pavërteta. Shumë liderë të aftë afganë dolën se ishin të korruptuar e të tjerë të cilëve u besoja ose më pëlqenin, u vranë.
Njëri nga ta ishte Ghulam Haider Hamidi, një emigrant i sjellshëm rreth të 60-ve që kishte jetuar e punuar në Virginia për disa vite. Më 2007, ai u kthye në atdhe për të pranuar postin e kryetarit të Kandaharit, qytetit të dytë më të madh në Afganistan.
Unë shkova në Kandahar për t’u takuar me të. Hamidi fliste me shumë entuziazëm për planet e tij për të përmirësuar qytetin e vjetër, për të mbjellë dru në hapësirat e zbrazëta, e për të rrënuar objektet pa leje. Mirëpo, gjatë këtij rrugëtimi, ai bëri shumë armiq. Një ditë, më 2011, teksa po shkonte në një mbledhje të qytetarëve, ai u vra nga një sulmues vetëvrasës me bombë.
Tre vjet më vonë, humba shokun tim, Kamel Hamade, pronarin e një lokali libanez në Kabul ku shkoja shpesh me shoqëri për darkë. Lufta ishte bërë e pamëshirshme, e “Taverna du Liban” na ofronte qetësi për disa orë. Kamel ishte nikoqir gjenial që na shërbente verë në gota çaji, si dhe një person që i donte kafshët e nuk më lejonte të paguaja për ushqim pasi që, sipas tij, duhej t’i ruaja paratë për t’i ushqyer qentë dhe macet e rrugës.
Një ditë në vitin 2014 isha në Washington, kur mora një mesazh ogurzi në telefon që thoshte se dikush kishte sulmuar tavernën. Talebanët kishin bombarduar hyrjen e tavernës e pastaj dy burra të armatosur kishin hyrë në sallën e ushqimit. Brenda 2 orëve, lajmet u konfirmuan. Kameli ishte qëlluar për vdekje, bashkë me 21 mysafirë të tjerë në tavernë. Pas kësaj, asnjëherë nuk u ndjeva e sigurt në Kabul.
Vdekje të tjera pasuan; disa që nuk u llogaritën si viktima të luftës, por si pasoja të kaosit që lufta kishte shkaktuar. Një herë kalova një javë duke përcjellë disa fëmijë të lagjes që kërkonin shishe e kënaçe nëpër kontejnerë.
Ishte dimër, mirëpo asnjëri nuk mbante kapela ose dorëza, e disa nga ta nuk kishin as çorape. Ata shkonin në shkollë për disa orë në ditë dhe “të hyrat” e pakta nga grumbullimi i shisheve dhe kënaçeve ishin krejt çka kishin familjet e tyre, shumë prej të cilave ishin shpërngulur me dhunë nga fshatrat e tyre.
Një djalë i vogël 11-vjeçar i quajtur Hamid gjithmonë më priste jashtë shitores së lagjes në mbrëmje, duke shpresuar të merrte diçka nga unë. Shpesh i jepja sheqerka, të cilat i hante bashkë me vëllain e tij të vogël. Një natë, pasi u ktheva nga një udhëtim disajavor, e vërejta që Hamidi mungonte. Më vonë mora vesh që ai ishte vrarë nga një veturë teksa po ecte një mbrëmje.
Ditën që pasoi, shkova te shtëpia e tij. Aty pashë 27 njerëz brenda, të mbledhur rreth një shporeti të druve. Babai i Hamidit, Mohammedi, më tregoi se ata kishin ikur nga fshati i tyre gjatë pushtimit të Afganistanit nga sovjetikët, dhe se më vonë atij ia kishin amputuar këmbën pas një sulmi me bombë. Prej 9 fëmijëve të tij, Hamidi kishte qenë më punëtori. “Ai dëshironte të mësonte, mirëpo neve na duhej që ai të punonte”, më tha Mohammedi. “Nuk e di çka do të bëjmë tash pa të”.
Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë
Marrë nga “National Geographic”. Përktheu: Lundrim Sadiku
