E vërteta, besimi dhe pasevërteta

Rreziku më i madh i epokës post-truth buron nga “e vërteta personale”, një koncept që e ka zëvendësuar të vërtetën universale. Në këtë epokë, e vërteta nuk është më objekt debati apo verifikimi, pasi rëndësia e saj është zbehur. Tani ekziston vetëm ajo që dikush zgjedh të besojë. Rrjedhimisht, Ralph Keyes kishte të drejtë kur shkruante: 'Nuk ka rëndësi çfarë është e vërtetë, por çfarë duket më e besueshme'. Kjo nuk është më vetëm qasje teorike – është realiteti që e përjetojmë çdo ditë. Është e vërteta që ka marrë konotacion religjioz. Secili i beson diçkaje që beson se është varianti më i përafërt me idenë e të dëshiruarës, apo më të pranueshmes duke përjashtuar çdo pikëpyetje apo analizë racionale

Banania

Në dhjetor të vitit 2019, një banane e zakonshme, e ngjitur në mur me shirit ngjitës gri, tronditi botën e artit. Vepra, e titulluar “Comedian”, u shit për 120,000 dollarë në “Art Basel Miami”. Në nëntor të vitit 2024, ajo arriti një vlerë marramendëse prej 6.2 milionë dollarësh. Artisti italian Maurizio Cattelan, i njohur për satirën dhe provokimet e tij, përdori këtë objekt të përditshëm për të komentuar mbi absurditetin e tregut të artit bashkëkohor.

Justin Sun, sipërmarrës i kriptovalutave, e bleu këtë banane dhe më pas e konsumoi publikisht në një konferencë shtypi për “t’u bërë pjesë e historisë”, siç raporton BBC. Por ironia nuk mbaron këtu: banania, e blerë nga asistenti i Cattelan-it për vetëm 35 centë në një tezgë frutash në Manhattan, sot është kthyer në një simbol të komercializimit ekstrem dhe të kulturës së viralitetit sipas “New York Times”. Një banane që, në një kontekst tjetër, do të ishte një produkt përqeshës, në duart e një artisti të njohur shndërrohet në një vepër arti që gjeneron miliona.

Por, nëse ideja e Cattelan-it, ishte të provokonte reflektim mbi artin konceptual, ajo ka mbetur në hije nga selfiet, viraliteti dhe rrjetet sociale që e kthejnë çdo gjë në spektakël. Në vend të një debati të thellë mbi artin, skena e një turme njerëzish që nxitojnë për të bërë fotografi me bananen e kapur në mur, në sfond, na tregon shumë obsesionin e shoqërisë moderne me pamjen dhe statusin virtual. Çdo gjë duket se ka një qëllim të vetëm: të gjenerojë pëlqime, klikime dhe ta rrisë vlerën e perceptuar, pa marrë parasysh përmbajtjen reale apo mesazhin që bart.

Epoka e pastëvërtetës

Kjo dukuri nuk kufizohet vetëm në botën e artit, por është bërë thelbi i epokës së pastëvërtetës. Sot, suksesi matet më shumë me pamjen dhe shkëlqimin sipërfaqësor, sesa me përmbajtjen apo cilësinë. Instagrami, X, Threads apo TikToku, e kanë kthyer artin, politikën dhe kulturën në produkte të konsumit të shpejtë, të kuruara për të qenë fotogjenike dhe me prirje për të gjeneruar sa më shumë klikime. Është e lehtë të bësh art viral sot; është shumë më e vështirë të bësh art që mbetet, art që flet dhe i reziston kohës dhe që nuk i nënshtrohet presionit për të qenë i pëlqyeshëm.

Kjo epidemi e viralitetit është përhapur më tej në politikë, ku imazhi ka zëvendësuar përmbajtjen, ku poza e shpifur ka zëvendësuar realen. Në rrjetet sociale, politikanët shfaqen gjithmonë të buzëqeshur, të rrethuar nga audienca dhe ngjarje të kuruara deri në detaje. Në këtë realitet virtual, fotografitë dhe postimet bëjnë më shumë punë sesa angazhimi konkret në terren. Politikanët tanë, të mbështetur nga e-armata, kanë arritur ta instalojnë një iluzion të përkryer të suksesit. Imazhi i përsosur i punës së tyre bartet nga Facebooku apo platforma të tjera sociale në televizion dhe bëhet “e vërteta”, e përditshme që konsumojmë.

Klikolatria

Në këtë mjedis të ndërtuar nga pëlqimet dhe komentet, edhe media është kthyer në një produkt viral. Gazetaria, në shumë raste, ka humbur shpirtin e saj kritik, duke u bërë një profesion që vuan për klikime dhe për tituj sensacionalë, sikurse titulli i vendosur këtu. Në vend të raportimeve të thelluara dhe të verifikuara, sot kemi lajme, të cilat krijohen për të shpërndarë emocion, frikë apo indinjatë. Kjo fanitje pas like-ve gradualisht po e konstituon atë që do ta quaja klikolatri. Pra, pëlqim deri në admirim të asaj që u pëlqen ta dëgjojnë apo shohin njerëzit, porse jo të asaj që është në të vërtetë.

Respektivisht, jo të vërtetën, mision për të cilin ekzistojnë mediat. Artikujt e ndërtuar me ngut përforcojnë polarizimin shoqëror, pasi shpesh shërbehen në formë të tillë që i përforcojnë bindjet e lexuesit, duke përjashtuar çdo pikëpamje të kundërt.

Në këtë epokë, të pavërtetat e dizajnuara me mjeshtëri maskohen si të vërteta, duke realizuar profecinë e Orwell-it: “Gënjeshtrat e hijshme shndërrohen lehtësisht në të vërteta të pranueshme”.
Algoritmet dhe etja për sensacionalizëm ushqejnë këtë realitet çdo ditë, duke e bërë gjithnjë më të vështirë dallimin mes substancës dhe fasadës.

Edhe ngjarjet kulturore, që dikur ishin frymëzim për shoqërinë dhe identitetin kombëtar, sot shpesh trajtohen nga media si subjekte për tituj sensacionalë. Një shembull i tillë është festivali i famshëm “Sunny Hill”, në Prishtinë, i cili sjell vazhdimisht emra të mëdhenj të muzikës ndërkombëtare dhe shërben si dritare për promovim të kulturës dhe imazhit të Kosovës.

Gjatë edicioneve të mëparshme të “Sunny Hill”, një pjesë e mirë e raportimeve mediatike u përqendruan në polemikat rreth vendmbajtjes  së festivalit, konfliktet apo aspektet organizative e administrative. Shpërndaheshin artikuj me tituj sensacionalë: “Pozita dhe opozita në Komunën e Prishtinës përplasen për “Sunny Hill”, etj. Derisa këto raportime mund të kenë edhe vlerë informative, ato shpesh anashkalojnë aspektet përmbajtjesore të ngjarjes siç janë: vlera/diplomacia kulturore, rritja e turizmit, promovimi i artistëve vendës dhe krijimi i një platforme për dialog kulturor.

Echo chambers apo hapësirat e mbyllura

Një nga pasojat më të dukshme të klikolatrisë janë “echo chambers” – hapësira të mbyllura ku informacioni që konsumojmë është i përzgjedhur për t’i përforcuar bindjet tona ekzistuese.

Algoritmet e rrjeteve sociale krijojnë një rreth vicioz ku vetëm përmbajtja, e cila është në pajtueshmëri me pikëpamjet tona arrin te ne. Pra, rrjetet sociale, në vend që të jenë platforma të hapura për debat dhe reflektim, janë kthyer në hapësira të mbyllura. Kësisoj, shpërndarja e vazhdueshme e përmbajtjeve që vetëm përforcojnë bindjet ekzistuese krijon një mjedis informativ të mbyllur, ku e vërteta nuk ka më vend. Ky fenomen ka polarizuar skajshmërisht shoqërinë e Kosovës. I nxitur nga rrjetet sociale dhe algoritmet që thellojnë ndarjet dhe sforcojnë animozitetin, ka bërë që polarizimi politik dhe i çfarëdoshëm, të arrijë nivele alarmante.

Mbështetësit e partive politike, veçanërisht ata të Lëvizjes Vetëvendosje, shpesh e gjejnë veten peng të “echo chambers”, në mediat sociale. Në këto hapësira, çdo lajm, video ose koment i shpërndarë, tenton t’i përforcojë bindjet e tyre ekzistuese duke portretizuar kundërshtarët politikë në sfond negativ. Kjo nga fakti se mbështetësit e VV-së, janë ndër përdoruesit më aktivë të mediave sociale për qëllime propagandistike.

Përmbajtjet që qarkullojnë në këto rrethe virtuale portretojnë opozitën si të korruptuar dhe të lidhur me interesa klanore që kanë dëmtuar vendin. Nga ana tjetër, simpatizantët e PDK-së, LDK-së dhe AAK-së, mbështesin narracione që portretizojnë qeverinë aktuale si autoritare dhe të paaftë, duke theksuar dështimet ekonomike, politike dhe ndërkombëtare të saj.

Për pasojë, kontaminimi i shkaktuar në media sociale shkakton polarizimin politik, i cili shndërrohet në një ndarje të rrezikshme shoqërore, duke mbytur qasjen konstruktive, shpresën dhe duke shuar dritën në fund të tunelit.
Dialogu në mes grupeve bëhet pothuajse i pamundur, pasi secili kamp e percepton tjetrin si armik të drejtpërdrejtë, duke e zhvilluar debatin publik në terren armiqësor, gjuhë urrejtjeje dhe sulme personale.

Nga ana tjetër problemet strukturore, si papunësia, emigracioni i të rinjve dhe mungesa e investimeve, mbeten në hije përballë përplasjeve politike që e dominojnë diskursin publik. Më e rëndësishmja, ky polarizim i bën të papërfillshme dhe të pamundshme përpjekjet për bashkëpunim apo  konsensus eventual shoqëror, jetik për një shtet të vogël si Kosova.

Brain Rot: Fjala e vitit

Jo rastësisht, fjala e vitit 2024 nga Oxford është shpallur “brain rot”, një term që personifikon kalbjen intelektuale të trurit, të shkaktuar nga mbikonsumimi i përmbajtjeve të thjeshtuara dhe të pavlera.

Presidenti i “Oxford Languages”, Casper Grathwohl, tha se kjo fjalë reflekton shqetësimet e vazhdueshme të shoqërisë për ndikimin e kulturës së internetit në jetët tona dhe në mënyrën se si flasim. Sipas tij, fjala fituese e vitit të kaluar ‘rizz’, tregoi se si gjuha po krijohet dhe përhapet brenda komunitetit online, ndërsa ‘brain rot’, përfaqëson një tjetër anë të medaljes – pasojat e jetës virtuale dhe mënyrës se si po e shpenzojmë kohën tonë. Sipas tij, kjo fjalë i shtohet debatit kulturor mbi marrëdhënien midis njerëzimit dhe teknologjisë, duke theksuar rreziqet që vijnë me të. Prandaj “Brain rot” nuk është thjesht një term – është një alarm i fuqishëm për degradimin e vlerave intelektuale dhe zhdukjen e të vërtetave universale nga ndërgjegjja jonë kolektive.

Edukimi përtej iluzionit

Në një mjedis ku gjithkush është i bindur për “të drejtën” e tij absolute, bashkëjetesa shoqërore dhe politika konstruktive bëhen viktimat e para të kësaj ndarjeje. Prandaj, këtu qëndron rreziku më i madh i epokës post-truth: e vërteta nuk ka më vend për debat apo verifikim, pasi nuk është më e rëndësishme. Ka vetëm një të vërtetë –  ajo në të cilën dikush beson. Rrjedhimisht, Ralph Keyes kishte të drejtë kur shkruante se në këtë epokë: “nuk ka rëndësi çfarë është e vërtetë, por çfarë duket më e besueshme”. Kjo nuk është më vetëm qasje teorike – është realiteti që e përjetojmë çdo ditë. Është e vërteta që ka marrë konotacion religjioz. Secili i beson diçkaje që beson se është varianti më i përafërt me idenë e të dëshiruarës, apo më të pranueshmes.

Kësisoj, “banania” e Cattelan-it, bëhet një metaforë e fuqishme për këtë realitet absurd. Një banane që mund të blihet për 35 centë në pazar, shitet për miliona, jo sepse ka vlerë të jashtëzakonshme nutricioniste, por sepse pretendohet, sepse prezantohet si diçka me vlerë. Në mënyrë tipike, siç shkruante Eduardo Galeano: Jetojmë në një botë ku varrimi ka më shumë peshë se i ndjeri, dasma më shumë rëndësi se dashuria dhe fiziku më shumë se intelekti. Ky është realiteti që përjetojmë çdo ditë. Kultura, gazetaria dhe politika janë shndërruar në shirita ngjitës, sikurse banania e Cattelan-it. Kur gjithçka është spektakël, kush mban përgjegjësinë për të kërkuar të vërtetën? Ne.

Vetëm duke refuzuar magjepsjen boshe pas sipërfaqësores mund ta ndërtojmë një shoqëri, në të cilën vlerësohet mendimi kritik. Ky është një mision që duhet të nisë nga rrënjët: përfshirja e edukimit mediatik në kurrikulat shkollore, siç ka bërë Finlanda me sukses, duke pajisur brezat e ardhshëm me aftësinë për ta bërë dallimin ndërmjet realitetit dhe iluzionit. Nëse nuk veprojmë tani, spektakli do ta shtypë të vërtetën dhe do ta zhysë shoqërinë tonë në një iluzion të përjetshëm, ku mendimi kritik dhe realiteti do të zhduken përgjithmonë.

© KOHA Ditore