Një copë nga Kafka, shkrimtari që refuzonte të përvetësohej

Njëqind vjet prej vdekjes së Franc Kafkës (3 korrik 1883 – 3 qershor 1924) njerëz dhe kombe të ndryshme ende ndeshen për trashëgiminë e tij. Me tërë mprehtësinë e tij të mahnitshme për mizorinë jopersonale të shtetit burokratik dhe tjetërsimin e thellë të jetës bashkëkohore, Kafka nuk mund të parashikonte se sa admirues do t’i lexonin dhe keq-lexonin trillimet e tij enigmatike pas vdekjes së tij, as sa trashëgimtarë të mundshëm do të kërkonin t’i përvetësonin ato

Në romanin e tij “The Prague Orgy”, Philip Roth citon një shkrimtar çek: “Kur studiova Kafkën, fati i librave të tij në duart e kafkologëve më dukej se ishte më grotesk se fati i Josef K.”. Ashtu si edhe proza e Franz Kafkës njëkohësisht kërkon dhe shmang interpretimin, diçka në lidhje me trashëgiminë e tij ka kërkuar dhe rezistuar gjithnjë ndaj pretendimeve të pronësisë.

Me tërë mprehtësinë e tij të mahnitshme për mizorinë jopersonale të shtetit burokratik dhe tjetërsimin e thellë të jetës bashkëkohore, Kafka nuk mund të parashikonte se sa admirues do të lexonin dhe keq-lexonin trillimet e tij enigmatike pas vdekjes së tij, as sa trashëgimtarë të mundshëm do të kërkonin t’i përvetësonin ato.

Pretendimet konkurruese filluan të vërtiteshin pothuajse sapo Kafka vdiq nga tuberkulozi, njëqind vjet më parë, një muaj para ditëlindjes së tij të 41-të. Max Brod – mik i ngushtë, tradhtar i udhëzimit të fundit të Kafkës për të djegur dorëshkrimet e tij, redaktor i ashpër i ditarëve dhe romaneve të tij të papërfunduara dhe autor i biografisë së parë të Kafkës – e përshkroi atë si një “shenjtor” të ditëve moderne, tregimet dhe shëmbëlltyrat e të cilit “janë ndër dokumentet më tipike hebraike të kohës sonë”.

Midis lexuesve të tjerë fetarë të romaneve të botuara nga Brod (“Procesi” më 1925, “Kështjella” më 1926 dhe “Amerika” më 1927), përkthyesit e parë anglezë të Kafkës, Edwin dhe Willa Muir, e paraqitën atë si një alegorist të hirit të krishterë. (Në gjermanisht, “Die Verwandlung”, titulli i përrallës së Kafkës për metamorfozën e Gregor Samsas në një insekt, gjithashtu nënkupton “shndërrim”).

Qysh në vitin 1947, Edmund Wilson paralajmëroi se i gjithë ky hyjnizim kërcënonte të “ngarkonte dhe trulloste” lexuesit e Kafkës. Megjithatë, çmenduria e Kafkës vazhdoi të fryhej. Në vitet ’60, ekzistencialistët e interpretuan Kafkën si një pararendës plot ankth, i cili nguli sytë në humnerën e absurditetit dhe pyeti – siç bën Josef K. në paragrafin e parafundit të “Procesit” – “Ku ishte gjyqtari që ai nuk e kishte parë kurrë?” Simone de Beauvoir kishte thënë se Kafka “na zbuloi problemet tona, të përballura me një botë pa zot dhe ku megjithatë shpëtimi ynë ishte në rrezik”.

Psikoanalistët pretendonin se autori i tregimeve si “Në koloninë ndëshkimore” dhe “Artisti i urisë” është një lajmëtar neurotik i të çuditshmes ose një “poet i turpit dhe i fajit” i vetëtorturuar (siç e thotë nëntitulli i biografisë së Saul Friedländer). Modernistët e adoptuan Kafkën jo si një pacient për t’u diagnostikuar, por si shkrimtarin që e perceptoi në mënyrë më të mprehtë ndarjen hutuese të ideve të pranuara në shoqërinë tonë. “Duhet të përmendet një artist që është më afër të ketë të njëjtin lloj lidhjeje me epokën tonë që Dante, Shakespeare dhe Goethe kishin me të tyren”. W.H. Auden kishte thënë: “Kafka është i pari që do ta mendonte kushdo”.

Të tjerët e tërhoqën Kafkën në këtë apo atë kauzë politike, më e çuditshmja ngjau kur ai u shndërrua në një armë të Luftës së Ftohtë. Në një fjalim në Moskë në vitin 1962, Jean-Paul Sartre paralajmëroi kundër “militarizimit” të kulturës, duke e krahasuar Kafkën me një “granatë në bibliotekë” ose një karrocë dinamiti të zhvendosur midis Lindjes dhe Perëndimit. “Një garë e vërtetë kulturore”, kishte thënë Sartre, “ngre sfidën e mëposhtme pacifiste: Kujt, neve apo juve, i përket Kafka; domethënë, kush e kupton atë më mirë?”.

Kritikët sovjetikë e regjistruan Kafkën si një aleat të individit dinjitoz që u përplas me guxim me sistemin kapitalist, ndërsa disidentët antikomunistë e kthyen atë në një kundërshtar të terrorit burokratik të praktikuar nga regjimet autoritare. Në vitin 1954, shumë kohë përpara se emri i shkrimtarit të bëhej një klishe mbiemërore e përhapur kudo, Arthur Koestler përçmoi gjyqet në Moskë si “kafkiane”. Dy vjet më vonë, ndërsa tanket sovjetike shtypën kryengritjen hungareze, kritiku letrar marksist György Lukács u arrestua në Budapest, u mbajt në një kështjellë rumune dhe iu hoq e drejta për të ditur akuzat, aq më pak për t’i hedhur poshtë ato. “Pra, në fund të fundit Kafka ishte realist!”, deklaroi ai.

Një kapitull më i fundit në historinë e jetës së përtejme të diskutueshme të Kafkës përfshin ata që u përpoqën të lidhnin një “ne” kombëtare me emrin e tij. Duke filluar nga viti 2007, në gjykatat izraelite u zhvillua një betejë nëntëvjeçare për pronësinë mbi dorëshkrimet e Kafkës që Brod i kishte shpëtuar nga pushtimi nazist i Pragës. Rasti mund të lexohet si një koment për një pyetje të vetme: a i përket ky shkrimtar – një anëtar i një pakice hebre brenda një pakice gjermanofolëse brenda një pakice çeke, brenda një Perandorie heterogjene Austro-Hungareze – letërsisë gjermane apo shtetit që e konsideron veten si përfaqësues të hebrenjve kudo?

Në njërën anë ishte Biblioteka Kombëtare e Izraelit, e cila rekrutoi Kafkën si shkrimtar hebre, pavarësisht ambivalencës së tij ndaj cionizmit. Izraeli e shihte veten si shtëpia e duhur e produkteve kulturore të diasporës, vendi i duhur për një histori të nisur diku tjetër. Nga ana tjetër, avokatët e Arkivit të Letërsisë Gjermane në Marbach argumentuan se dorëshkrimet e Kafkës i përkisnin Gjermanisë sepse gjuha e tij ishte gjermanisht – “proza më e pastër gjermane e shekullit”, e kishte quajtur Hannah Arendt.

Kur mora pjesë në seancën e Gjykatës së Lartë izraelite për rastin në fjalë, verën e vitit 2016, një gjë dukej qartë: pretendimi i Gjermanisë për një shkrimtar, familja e të cilit u shkatërrua në Shoah, ishte ngatërruar me përpjekjen e vendit për të kapërcyer turpin e vet. Ndoshta disa gjermanë shpresonin se akti i përvetësimit të Kafkës – si një rojtar hebre i prozës gjermane dhe si një hebre me fat që të vdiste para se të bëhej viktimë e nazistëve – do t’i shërbente këtij tejkalimi. Këtu qëndronte një ironi e fortë: Shkrimtari që ngriti vetëdënimin në një art do të përdorej si një instrument i vetëshfajësimit, i fshirjes dhe mospërballjes me të kaluarën. (Gjykata e Lartë kishte vendosur në favor të Bibliotekës Kombëtare.)

Studentët palestinezë me të cilët kemi lexuar Kafkën nuk ishin të preokupuar me çështjet e përkatësisë kulturore. Kur lexuam “Procesin” në një kurs që jepja në një program të Kolegjit Bard në Jerusalemin Lindor, studentët u ndikuan qysh nga rreshti i parë: “Dikush duhet të ketë shpifur Josef K., në një mëngjes, pa bërë asgjë të keqe, ai u arrestua”.

Një student e krahasoi librin me “The Shell” të Mustafa Khalifas, i bazuar në burgimin 13-vjeçar të autorit në Siri. Një tjetër gjeti në kërkimin e kotë të drejtësisë së Josef K. një fjalor të ri me të cilin shprehte përpjekjet ligjore prej dekadash të familjes së saj për të shmangur dëbimin nga shtëpia ku ata kishin jetuar që nga fillimi i viteve 1950, një apartament me dy dhoma gjumi në lagjen e myslimaneve në Jerusalem. Meqenëse prona i përkiste një shoqate bamirësie hebraike përpara krijimit të Izraelit në vitin 1948, shteti argumentoi se pronësia duhet t'u kthehej administratorëve të kësaj shoqate bamirëse.

Ashtu si gjyqi për dorëshkrimet e Kafkës, ankesat e familjes përfundimisht do të dëgjoheshin nga Gjykata e Lartë. “Në ‘Proces’”, tha studenti im, “nuk mund të marrësh kurrë pafajësinë. Kështu edhe me ne: Mund të shpresojmë vetëm të shtyjmë dëbimin nga shtëpitë tona, të shtyjmë, të shtyjmë, të shtyjmë atë”. Për këta lexues të rinj, Kafka ngjallte një botë jo sureale, por superreale.

Atëherë më bëri përshtypje se lexuesit që i afrohen më shumë thelbit të vizionit të Kafkës janë ata që e njohin ironinë e mbajtjes së një qëndrimi përvetësimi ndaj një shkrimtari kaq besnik ndaj mospërkatësisë së tij dhe aq të kujdesshëm për të vendosur personazhet e tij – antagonistë kundër autoriteteve hyjnore dhe politike – në kohë apo vend të pacaktuar. Në një letër drejtuar të fejuarës së tij Felice Bauer, Kafka shkruan për “dëshirën e tij të pafundme për pavarësi dhe liri në të gjitha gjërat”. Megjithëse ndjenjën e tij të thellë për teatrin hebraik dhe për gjuhën hebraike, ai mall e largoi atë nga çdo lloj përkatësie kolektive dhe e shkëputi imagjinatën e tij për të lundruar përtej çdo kanuni kombëtar, “i bindur”, sipas fjalëve të tij, “për ligjet e veta të lëvizjes”.

Ne vetëm mund ta pyesim veten nëse spektakli i luftës së një shekulli mbi trashëgiminë e tij artistike do ta kishte argëtuar këtë shkrimtar. “Gjithçka që posedoj është e drejtuar kundër meje” i rrëfeu Kafka Brodit, “dhe ajo që drejtohet kundër meje nuk është më në zotërimin tim”.

Marrë nga “The New York Times”. Përktheu: Enis Bytyqi