Kujtime të tmerrshme: 20 mars 1999 – 20 mars 2015, e premte

Duket sikur të jemi në këtë lloj udhëtimi prej vitesh. Ndalohemi vetëm nga një patrullë policore në dalje të Gjilanit. Ndalimi tjetër ndodh në hyrje të Prishtinës. Policët kërkojnë dokumentet, ndërsa shqiptarët kthehen nga ne dhe u shpjegojnë se pasagjerët janë nga Beogradi. Nëna-police, për herë të parë, shkopsit pallton që të bëhet më e vlefshme, dhe, për ta përshpejtuar disi kontrollin e ngadaltë në hyrje të Prishtinës, u nxjerr nga dritarja dokumentin e policisë. Kam përshtypjen se shqiptarët po shohin njëri-tjetrin

E gjithë dita më shkoi me dhimbje koke. Jashtë ka mbërritur një mot pranvere me diell. Kur ta kem përfunduar punën me tekstin do ta filloj edhe zyrtarisht sezonin e ri. Gjashtëmbëdhjetë vjet më parë, kjo lloj ndjenje e ndryshimit kalendarik do të ishte diçka plotësisht e pakuptimtë. Të themi, asgjë që i ngjan muzikës së Vivaldit. Prej shumë kohësh e ndiej mirë se dua të përballem me shënimet dhe kujtesën time. Një pjesë e këtij teksti u shkrua menjëherë pas kthimit nga Kosova, ku qëndrova prej datës 20 deri më 22 marsin e vitit 1999. Mund të ndodhë ndoshta që ndonjë ditë edhe të më ngatërrohet apo të më përzihet diku ndër kujtime, por kurrsesi jo ato tri ditë. Në ato tri ditë ndodhën aq shumë gjëra 

Telashet e përditshme, bash ato që lidhen me paratë, familjen, shëndetin, punën, ua lënë vendin rëndom atyre që të presin nesër, e të cilat përbëjnë një lloj gjendje të vazhdueshme ankthi dhe pritjeje... të gjitha këto përbëjnë një qerthull të mbushur me çmenduri të pakuptimtë, primitive dhe të egër. (Në një nga mbrëmjet e shkuara po ngutesha kah një djalosh që nxitonte përpjetë Bulevardit, aty në Cvetko (1), e që ulërinte gjithë kohën: Jua shkërdhefsha nonat, ju do t’ma ndreqni jetën, ju do t’më fusni hundët edhe ... Vinte i kuq nga fytyra, sikur pas çdo here që klithte bllokohej, kurse damarët sa s’po i shpërthenin nga qafa. Ai shpejtonte, kurse të gjithë i shmangeshin duke bërë me kujdes mënjanë. Atë çast, askush s’do të kishte arritur ta ndalte me ndonjë lloj fjale apo gjesti apo të paktën të arrinte ta qetësonte. Ndieja trishtimin dhe pafuqinë. Nuk isha i sigurt edhe nëse ai ishte apo jo në rregull. Ashtu si nuk kuptohej mirë nëse ishte i dehur apo i droguar; kaq shumë zemërim dhe energji mbartte! Ndoshta nuk është koha më të përsiatësh kur rreth vetes kemi këtë gjënë tjetër. Dhe sërish them, kush e di se kur apo nëse do të vijë ndonjëherë koha e duhur për të shkruar kujtime të këndshme. Nuk ka më lumturi në këtë histori kalbjeje. Kjo historia jonë e kalbjes u përshpejtua kaq shpejt, e ndodhi prej vitesh me radhë. Vetëm tani, me sa duket, kemi filluar të bëhemi të vetëdijshëm për të kaluarën edhe si histori. 

Kjo ka mbetur si gjithnjë fare afër. Dhe, kjo, nuk vlen vetëm për periudhën më traumatike, atë që kaluam gjatë kohës së bombardimeve, por edhe me atë që po ndodhte në përgjithësi në fillim të viteve nëntëdhjetë. Si gjithnjë nuk di nëse mund t’i sjell këtu ashtu si duhet ndjenjat, si do të mund ta bënte, të themi lehtësisht, dikush tjetër, dhe jo unë, që kam qenë i pranishëm. Nuk e mbaj mend mënyrën se si arrita t’ia mbath, por as edhe nuk e sjell ndërmend se si ndodhi në të vërtetë. Nga kjo lloj largësie kohore (jemi në maj 2008), e gjithë ajo që ndodhi asokohe duket gati joreale. Në këtë vështrim, megjithatë, edhe kjo që po ndodh tani, çfarë po jetojmë sot, në njëfarë mënyre duket po ashtu si joreale. Për tre muaj do të jem gjashtëdhjetë vjeç. Në mënyrë të pashmangshme, tashmë gjithçka bëhet pa rrugëdalje. Gëzimi i vetëm i jetës është kujdesi për nipërit. Zemërimi, që më ka shoqëruar prej kohësh, tashmë duket shterp e është urtuar, kurse dëshpërimi, shënjestra e të cilit nuk ishin vetëm njerëzit – e kontrollon të gjithë sistemin, i cili u ndërtua për dekada të tëra dhe është vërtet pjesë e një programi të vetëm ideologjik, kulturor dhe kombëtar. Çdo gjë nga e cila kur isha djalë i ri tmerrohesha, frikësohesha apo miklohesha, pa e ditur se për çfarë ishte në fakt fjala, tani merr një kuptim krejtësisht të qartë. Në historinë e popullit tim shikoj pretendime gjithnjë e më pak fisnike e bamirëse dhe gjithnjë e më shumë po shoh një sistem, të stërvitur dhe të përpunuar prej shekujsh, që arrin ta bëjë poshtërimin të duket si masiv dhe individual. Në krye të piramidës ndodhet kulti i disa sunduesve serbë, të cilët përfaqësojnë garancinë e të gjitha sukseseve dhe shpresës. Nga kjo më vjen një si e përzier e rëndë që shoqërohet edhe me të dridhura.

15 mars 1999 

Diku rreth mesditës bie telefoni. Dëgjohet zëri i Ivanit: “Jam në Prishtinë”. - Mos u tall! – Mora sa për të të lajmëruar se na transportuan me tren në një kazermë, kurse tani po na përcjellin me kamionë drejt Gjakovës. – “Do të vij”, - arrij t’i them. Ivani, ndërkohë, e ka ndërprerë lidhjen telefonike.
Ata janë transferuar nga kazerma e Petrovaradin (2) më 14 mars drejt stacionit hekurudhor të Topçiderit (3), të shoqëruar nga policia ushtarake. I kanë ngjitur në vagonë, që i kanë vulosur me plumb nga jashtë dhe pastaj i kanë shoqëruar me ushtarë drejt Kosovës. Një rekrut u përpoq të hidhej nga dritarja. Ivani e dëgjoi vetë se si ai u vra. Nëpër mesoret e vagonëve bënin pandërprerë ecejake policët. Ivani ishte bërë gati të mbronte diplomën për mjekësi (i kishte marrë të gjitha provimet), e ndërkohë nuk pati mundësinë për tre vjet të merrte pasaportën. E gjurmuan këmba-këmbës për ta marrë e futur në kazerma në këto vitet e fundit, dhe tani ai më në fund është aty.

Rrugëtim dhe zemërim

Fillon: 20 mars në vitin 1999.

Autobusi niset tamam në kohë në orën 5:50. Natën e shkuar i mblodha gjërat te valixhja e vjetër, me të cilën kam “vizituar” botën. Shkruaj “gjërat”, por në fakt fjala është për pak rroba civile të Ivanit, disa konserva, dy shishe uji mineral, shami dore, letër higjienike, aspirina, vitamina të ndryshme... Këto gjëra janë thjesht për të mbijetuar. Ende nuk kam as edhe më të voglin plan se si do ta heq atë nga ushtria. Në çantën e shpinës kam vënë pak ato gjërat që janë më të domosdoshmet (shampo, shkumë rroje, brisqe, vitamina, letra të lagura... një libër... një çokollatë të madhe ...) Në fund, kam arritur të mbështjell e marr me vete edhe një sandviç.

Problemi është të arrij autobusin për në Prishtinë, e prej atje të kap më vonë lidhjen me Gjakovën.
Dremitje, tension, të dridhurat e zakonshme të mëngjesit.

Në Nish fatorinoja krejt i shkujdesur thotë: Rruga është e mbyllur, ndërkohë që unë jam i vetmi udhëtar për në Prishtinë.

Në Kurshumli (4) frika realizohet. Rruga para Podujevës është krejt e mbyllur. Duhet të dal nga Merdari. Por pastaj çfarë do të bëj? Të eci në këmbë përmes zonës ushtarake operative?

Po sa kohë vallë duhet përshkruar me këmbë? Këtë askush nuk e di. Mbase rreth 11 orë!? (Kështu shkruhet në fletoren e shënimeve. Nuk e di nëse këtu bëhet fjalë për ndërprerjen e përgjithshme të trafikut që zgjat njëmbëdhjetë orë apo flitet për orën e saktë të Kurshumlisë).

Ndërkohë në Prokuplje hyn një burrë i moshuar, i cili do që të shkojë edhe ai në Prishtinë. (Kushdo që dëshiron të shkojë në Kosovë, duhet ta bëjë publik qëllimin qysh më parë.)

Gjysmë ore pasi e kalojmë Nishin, edhe telefoni celular nuk ka më valë.

Ulem dhe pi kafe me bashkudhëtarin që do të shkojë në Prishtinë në tavernën e zhveshur të autobusëve në Kurshumli. Në mes të hapësirës gjendet një tavolinë bilardoje me pesë figurina druri, dy sfera të bardha dhe një të kuqe. Një fëmijë luan pandërprerë, duke ndryshuar partnerët. Nuk e kuptoj se çfarë po luajnë tamam, thjesht kush të fitojë apo me para. Në tavernën e akullt gjendet edhe një grumbull rezervistësh. Pinë birrë, kafe dhe raki.

Pas gjysmë ore, bashkudhëtari im i rastit i drejtohet një zyre postare aty pranë, për t’u lidhur me familjen. I kërkoj të njoftojë Sashën (5).

Me bashkudhëtarin tregojmë atë të njëjtën histori. Herë pas here ndiej se mjedisi përreth na dëgjon me kujdes.

Kafeja kushton 4 dinarë.

Rruga nuk mund të hapet. Unë drejtohem për te shoferët e taksisë për t’i pyetur nëse do të mund të më merrnin. Duket se nuk ka as edhe një mundësi të vetme.

I bëj një telefon familjes sime nga posta.

Kur kthehem në tavernë e kuptoj se ka ende disa njerëz që, për të njëjtën arsye, duan të futen në Kosovë. I njëjti rrëfim, por tashmë me zë të lartë.

Vendos të kthehem sërish në Nish. Me mua udhëtojnë një nënë dhe një djalë i ri, i cili po shkon në Prishtinë për të tërhequr vëllanë e tij më të vogël që është student.

Arrij të rrasem në autobusin e Nishit. Me të parë e me të bërë. Me vete nuk kam as edhe një hartë. Veçse të gjitha i kam të regjistruara mirë në kokë. Vendet dhe distancat. Më parë nuk e kisha menduar kurrë se të gjitha këto i dija kaq mirë. Nga Kurshumlia deri në Nish udha zgjat rreth dy orë. Në Nish arrij rreth orës 14:00. Në stacionin e autobusëve ngrihet një si tollovi e madhe. Ia dal të marr biletën për autobusin që shkon nga ana e Bujanocit dhe vazhdon pastaj për në Shkup. Me mua është edhe ajo nëna që dëshiron të vizitojë të birin, i cili është ushtar në Prishtinë. Ajo ka veshur një pallto të trashë, të ndritshme (me ngjyrë të kafenjtë të zbardhur) që nuk e shoh ta shkopsisë qoftë edhe një herë të vetme gjatë udhëtimit. Qëndrojmë së bashku në ndenjëset e pasme në një autobus të ngrohtë mbushur plot me njerëz. Bashkudhëtarja fillon të më tregojë se si duhet me patjetër sot ose nesër ta takojë të birin, pasi të hënën i duhet të rikthehet që të mos mungojë në punë. Më hapet në intimitet dhe më sqaron se punon në Rajonin e Policisë dhe se e ka të ndaluar të mungojë ose të ikë edhe një moment të vetëm nga qyteti.

Arrijmë në Bujanoc. Në kokë më hapet ideja e një drejtimi të ri: Gjilan. Në stacionin e autobusëve të Bujanocit gjej lehtë një shofer taksie, i cili është gati të na hedhë për në Gjilan. Çdo gjë këtu paguhet vetëm me marka gjermane. Nëna-police vjen me mua. Sa u përket parave ajo ka vetëm çeqe! Ngadalë fillon të bjerë muzgu. Unë jam ulur në krah të shoferit dhe përpiqem ta bind të na çojë direkt e në Prishtinë. Ai tregohet shumë i dashur, por me këmbëngulje e hedh poshtë idenë. Nuk thotë se ka frikë. Por as që nuk ka. Pas çdo gardhi, druri, hijeje, kudo rëndon një lloj tmerri nga rojat. Ma merr mendja se kufijtë ndërmjet qyteteve dhe zonave duhet të jenë të ndara me saktësi. Hyjmë në Gjilan, kur ka pllakosur errësira. Taksisti na çon në qendër të qytetit, ku zakonisht qëndrojnë taksitë dhe fillon të pyesë përreth nëse dikush nga kolegët e tij do të ishte i gatshëm të na hidhte në Prishtinë. Përpjekja që ai bën për t’ua mbushur mendjen kolegëve zgjat vërtet shumë. I kam premtuar se mund të paguaja njëqind marka për ato shtatëdhjetë kilometra të mbetura dhe shpresoj t’ia dal. Zgjidhja tjetër është që ta kaloj natën në Gjilan. Por kam problem nënën-police, e cila pa dyshim nuk ka para dhe s’ka as edhe ndonjë ide se si mund të na ndihmojë të arrijmë në Prishtinë. Më në fund negociatat ia dalin. Taksia jonë është një “Mercedes” i errët, i rrëgjuar, me një ekuipazh prej dy shqiptarësh. Fakti që në taksinë tonë janë dy, në vend të një shoferi të zakonshëm, të lë të kuptosh qartë frikën dhe pasigurinë e përgjithshme. Kam filluar të ndiej edhe vetë siklet, paçka se nuk kam ndonjë frikë të vërtetë – e jam ende në shokun e lajmit që Ivani është në Kosovë.

Në rrugën drejt Prishtinës, përmes tunelit pa ndriçim, ku të gjithë jemi të zhytur në hallin vetjak flitet shumë pak. As ne që qëndrojmë pas dhe as ata, që janë para, nuk shkëmbejmë fjalë me njëri-tjetrin. Vetëm në fillim të rrugës ndodh, si zakonisht, prezantimi i rastit dhe ankimet se si më parë ishte aq mirë dhe se si djalli arriti të hynte ndër shpirtrat e njerëzve. Në fakt, djalli është i ulur mes nesh në çdo kohë dhe shkrihet gazit me marrëzinë tonë. Pastaj sundon heshtja, të cilën nuk dua ta ndërpres. Kuptohet se kjo gjendje zgjat gjatë dhe është e gjitha normale. Duket sikur të jemi në këtë lloj udhëtimi prej vitesh. Ndalohemi vetëm nga një patrullë policore në dalje të Gjilanit. Ndalimi tjetër ndodh në hyrje të Prishtinës. Policët kërkojnë dokumentet, ndërsa shqiptarët kthehen nga ne dhe u shpjegojnë se pasagjerët janë nga Beogradi. Nëna-police, për herë të parë, shkopsit pallton që të bëhet më e vlefshme, dhe, për ta përshpejtuar disi kontrollin e ngadaltë në hyrje të Prishtinës, u nxjerr nga dritarja dokumentin e policisë. Kam përshtypjen se shqiptarët po shohin njëri-tjetrin. Pastaj rrugën e mbetur e bëjmë me një heshtje edhe më të madhe, teksa rruga në qytet duket se po zgjatet pafund. Në këto çaste mendoj se në qoftë se shqiptarët duan të na likuidojnë, ky është tamam momenti i duhur. Jam i zemëruar me nënën-police që bëri një marrëzi të tillë. Hyjmë në zonën e ndriçuar, e para që duket nën një mbikalim dhe, shpejt kalojmë nën një tjetër, ku gjendet një rrethrrotullim, dhe pastaj menjëherë pas tij makina frenon papritur dhe gjendemi mu përballë hyrjes në kazermën kryesore të Prishtinës. Është diku pas orës dhjetë të natës. Gjëja e parë që më zënë sytë është një Jugo (6) e kuqe e parkuar, mbi bagazhin e së cilës qëndrojnë pushkë automatike dhe municion. Nuk ka as edhe një lloj fshehtësie apo konfuzioni. Tytat e pushkëve i rrinë plotësisht me elegancë natës. Nëna-police pa thënë asnjë fjalë përshëndetëse fluturon nga makina dhe niset drejt portës. Me vete nuk ka asnjë valixhe, vetëm një çantë të zakonshme. Do të ishte mirë dhe e nevojshme mbase që taksia të kthehet te rrethrrotullimi me mua nga e njëjta rrugë deri në qendër të qytetit, që kështu të bëj me të edhe disa kilometra. Por, shoferi dhe shoku i tij, as që duan të dëgjojnë. – Ne nuk mund të kthehemi, do të bëheshim menjëherë të dyshuar. Ndihet që shoferët janë jashtëzakonisht të frikësuar, pasi skena përpara kazermave papritmas i ka bërë esëll.
Marr çantën e shpinës dhe valixhen dhe ngadalë nisem të lëviz me këmbë mbrapa. Nuk kam as edhe një lloj ideje se ku mund të gjendem në atë moment. Kaloj nën mbikalim dhe eci më tej duke përfytyruar disa linja imagjinare që duhet të më çojnë drejt qendrës së njohur – Hotel Grandit (7), për shembull. Askund nuk duket qoftë edhe një njeri i vetëm në horizont. Në distancë, vezullojnë dritat e disa pallateve. Sa janë vallë ata? Pesë, apo ndoshta gjashtë. Gjatë gjithë kohës eci me të shpejtë. Pastaj, një moment, gjendem nën disa shtylla metalike me ndriçues dhe aty ndalem. Më ka kapluar një ndjenjë e tillë përhumbjeje dhe pafuqie saqë mendoj sakaq të shtrihem aty ku jam në tokë dhe të lëshohem. Në atë moment më bie zilja e telefonit celular.

Është N-ja, një mik i cili e dinte se do të vija këtu.
- Ku je?
- As nuk ia kam idenë. Poshtë një parulle, tek rrethrrotullimi në rrugën drejt disa pallateve.
- Erdha, jam aty për pesë minuta.
Ai tregohet i përpiktë. Kurrë nuk e kuptova se cili ishte simboli i duhur në përgjigjen time, me të cilin ai e zbuloi saktë se ku gjendesha. Pallatet, mbase rrethrrotullimi?
- Dhe tani, më thotë miku, duhet të hamë darkë! Do të të çoj në një vend ku hahet peshku më i mirë në Prishtinë.
Unë përpiqem ta bind se nuk jam fare i uritur, por tmerrësisht i lodhur dhe mezi po pres të dergjem diku, por ai nuk po më dëgjon. Në restorant na pret një mikeshë e tij e vjetër. Ata sapo kishin mbaruar darkën, kur ne folëm me njëri-tjetrin në telefon. Restoranti, për kushtet e Prishtinës, është bajagi i madh, jo luksoz, por i pastër dhe i rehatshëm. Në të po darkojnë pesë apo gjashtë klientë.
- E shikon atë me mustaqe – më thotë në mënyrë konfidenciale Njaziu, ky është njeriu kryesor i UÇK-së në Prishtinë.
- Po si nuk e burgosin, e pyes me naivitet.
- Nuk janë aq të trashë sa ta bëjnë një gjë të tillë, aq më tepër kur këta punojnë edhe për DB-në (8).
Në një kohë rekord, më sjellin një troftë. Kuptoj se ishin duke më pritur vetëm mua për të ngrënë darkën e për ta mbyllur fill restorantin. Ora është rreth njëmbëdhjetë. Mezi po mbaroj troftën kur jashtë dëgjohen britma, ulërima dhe të shtëna. Ka rënë errësirë,  teksa perdet e trasha mbulojnë dritaret. E vetmja gjë që arrij të kuptoj është se disa serbë po godisnin një shqiptar në errësirën e rrugës.
- Çfarë po ndodh, pyes, me zërin që më ngrihet dhe fillon të kumbojë në restorantin bosh.
- Po rrahin një qyqar të pafat që shet djathë, thotë N. pak i shqetësuar
Pastaj drejt tavolinës sonë afrohet një nga kamerierët dhe që i kumton N. diçka në gjuhën shqipe. Ai tund kokën me seriozitet.
Pastaj kthehet nga unë dhe më thotë se atyre u duhet ta mbyllnin lokalin, por më pyet nëse është e mundur që unë të dal më përpara, përmes parkingut, në rast se vijnë aty paramilitarët.
- Nuk ka problem, i them, dal unë përpara dhe bëhem gati të ngrihem.
- Prit, prit, të shtie edhe pak verë - më thotë N. Kërkonte me çdo kusht të ma bëjë ikjen nga lokali sa më të lehtë.

Pas disa minutash, megjithatë ngrihemi e dalim nga lokali. Bëj përpara i mbushur me një si zemërim dhe vendosmëri, teksa në kokë më ziejnë mallkime dhe fyerje “të gatshme” për këdo që do të guxojë të na presë rrugën. Në gjysmerrësirën ku hyjmë pasi dalim nga restoranti përmes një dere të ngushtë, ndiej se si më tërheq një dorë – me një lloj lutjeje që të mos ngutem, por nga kjo e prekur vërtet më futet frika në palcë. Në parking, megjithatë, nuk ka as edhe një njeri. Heshtje shurdhuese. Njerëzit nga restoranti, në mesin e tyre edhe kreu i UÇK-së për Prishtinën, shpërndahen pa u përshëndetur, kurse N. më merr me makinën e tij në shtëpi, e cila ndodhet mu në qendër.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë 

Përktheu nga origjinali: Ben Andoni. Botohet me leje të autorit. Titulli u vendos në bashkëpunim me autorin

Velimir Ćurgus (1948, Novi-Sad – 11 nëntor 2018, Beograd). Gazetar dhe personalitet i njohur i publicistikës serbe. Drejtor i “Ebart Consulting”, që nga viti 2002. Ishte redaktor i kolonës kulturore në gazetën “Politika” nga viti 1988 deri në 1996. Para kësaj, punoi si redaktor dhe botues për tetë vjet në Qendrën Kërkimore dhe Botuese të Rinisë serbe në Beograd. Ai është një nga themeluesit e Shoqatës së Pavarur të Gazetarëve të Serbisë dhe autori i rreth dhjetë librave me prozë dhe ese me temën e kulturës dhe politikës kulturore. Esetë dhe librat e tij janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, spanjisht, polonisht, japonisht dhe disa gjuhë të tjera më të vogla. Ai është autor i disa librave mbi marrëdhëniet me median, politikën dhe kulturën dhe po ashtu hartues i disa projekteve në fushën e kërkimit të mediave dhe kulturës. Velimir Ćurgus ka marrë Çmimin Ndërkombëtar për Ese në “Lettre International” në Weimar në vitin 2000. Ishte anëtar i Qendrës serbe – PEN prej vitit 1987. Por, Ćurgus ishte gjithashtu piktor, veçanërisht në llojin e teknikës së kombinuar në letër. Me emrin e tij janë të lidhura pesë ekspozita. Ai ishte edhe autori i dy skenarëve të filmave të shkurtër.
 

Fusnotat

(1)    Pijaca “Cvetko” është një hapësirë e gjelbër dhe një lagje urbane e Beogradit, që njihet thjesht dhe si Cvetko, pranë bulevardit “Aleksandër”.
(2)    Bëhet fjalë për kazermën ushtarake “Janko Čmelik”, e cila ishte aktive dhe e njohur që në kohën e Titos. Pranë ndodhet Kështjella e Petrovaradin me nofkën “Gjibraltari mbi / në Danub” në qytetin me të njëjtin emër.
(3)    Topčider, është stacioni i vjetër hekurudhor, ndërtuar në shekullin XIX, me vlerë historike për qytetin dhe ndodhet në parkun e madh me të njëjtin emër. I shkatërruar në dy Luftërat e Mëdha Botërore, ai më pas ka shërbyer vetëm si vend parkimi i të njohurit “Treni Blu” i Josif Broz Titos për të rifilluar punën sërish pas vitit 2018. Në kohën e luftës ka qenë vend kazermimi i ushtrisë.
(4)    Kuršumlija (serbisht) është një qytet dhe komunë që ndodhet në jug të Serbisë në kufi me Kosovën.
(5)    E shoqja e autorit
(6)    “Yugo” – e shqiptuar në serbisht: “Jugo” ose e njohur në marketim edhe si “Zastava Koral” ishte një makinë e vogël në kohën e ish-Federatës Jugosllave, që prodhohej nga kompania vendase “Zastava”. Për shumë subjekte, “Yugo” është simboli vizual i vetë Federatës jugosllave
(7)     “Grand Hotel” Prishtina është një hotel i vendosur sot në bulevardin “Nënë Tereza” në qendër të kryeqytetit të Kosovës. Para Luftës së Kosovës të vitit 1999, hoteli ishte në pronësi të autoriteteve federative jugosllave
(8)    SDB ose RDB ose thjesht Sigurimi i Shtetit (serbisht: Serbian: Државна безбедност, romanizuar: Državna bezbednost; abbr. DB / DB), ishte Agjencia e Sigurisë në Ministrinë e Brendshme të Republikës Federale të Jugosllavisë që synonte të mbronte vendin nga kërcënimet e brendshme.