Vepra 700-vjeçare kur arti perëndimor mori jetë

Ekspozita epokale “Siena: The Rise of Painting”, e hapur në Galerinë Kombëtare të Londrës, është e mbushur me vepra kaq intime dhe ekspresive, saqë piktorët e një qyteti mesjetar italian 700 vjet më parë duken papritur afër nesh

Shtatë shekuj më parë, një poet shkroi përmbledhjen më magjepsëse të artit që është shkruar ndonjëherë. Francesco Petrarca, i njohur si Petrarch, i kishte kërkuar artistit sienez, Simone Martini, të pikturonte një portret të së dashurës së tij, Lauras. Rezultati ishte aq i mrekullueshëm, shkruante ai, saqë nëse të gjithë artistët e famshëm të Greqisë Antike “do të garonin për një mijë vjet, nuk do të shihnin asnjë copëz të bukurisë” që ua ka pushtuar zemrën.

Përshkrimi i Petrarcas është i saktë. Pushtimi i zemrës është ajo që Martini dhe piktorët e tjerë të shekullit XIV nga Siena, bëjnë në ekspozitën epokale dhe jashtëzakonisht të saktë, të hapur në Galerinë Kombëtare të Londrës, e cila tregon momentin kur arti perëndimor mori jetë. Piktura Lauras e realizuar nga Simone ka humbur, por mund të shihni pse ai ishte artisti i duhur për këtë punë. Ai është kaq ekspresiv, delikat dhe i butë, duke shpartalluar çdo ide për artin mesjetar si të largët.

Ekziston një intimitet që shkrin në fytyrat e buta dhe të zbehta, të cilat shfaqen si një rresht portretesh në altar, në afreskun e tij me titull “Maestà del Palazzo Pubblico di Siena”. Shën Anselmi është një kalorës ëndërrimtar me një flamur në dorë. Shën Luka, me librin e tij të skicave, ndërsa e shikon me pasion Shën Marinë, mund të jetë një autoportret. Vajza e Shën Marisë është e magjepsur ndërsa shikon ose në mënyrë mistike kalon përtej nesh. Edhe Jezusi si foshnjë në krahët e saj, është mbërthyer nga mendime sublime që i mbulojnë fytyrën nën flokët e tij të artë.

A nuk është menduar që një portret kaq i ndjeshëm të ketë hyrë në artin evropian shumë më vonë, në epokën e Botticellit, Petrus Christus dhe Leonardo da Vincit? Kjo ekspozitë tregon që Renesanca ekzistonte aty në mikrokozmosin e shpërthimit krijues që ndodhi në një qytet të vogël, në majë të një kodre, 700 vjet më parë. Siena e kësaj ekspozite nuk ka të bëjë aspak me qytetin e sotëm turistik i njohur për garën e kuajve, “Palio di Siena”. Në vend të kësaj, vizitorët futen në një hapësirë të errët ku pikturat e zbukuruara me ar dalin në pah nga ndriçimi intensiv, dhe papritmas zhyten në një botë të brendshme ndjenjash.

Dashuria midis nënës dhe fëmijës largon cinizmin në një panel të vogël, që hap zemrën dhe është gjëja e parë që bie në sy – një pikturë e vogël nga Duccio di Buoninsegna, e realizuar diku mes vitit 1290 dhe 1300. Rreth saj janë shembuj të asaj që një besimtar, në një kishë italiane, do të kishte parë zakonisht në këtë periudhë kohore – imazhe të ngrira të Shën Marisë nga artistët bizantinë dhe pasuesit e tyre. Piktura “Madonna and Child” e Duccios shpërthen nga ato konventa. Në vend që të qëndrojë ngurtë në krahët e nënës së tij, Jezusi, i veshur si një i rritur, por me duar dhe këmbë të një foshnje, zgjat duart për të prekur vellon e nënës së tij, duke e tërhequr mënjanë për të zbuluar fytyrën e saj.

Duccio ka një sy prekës dhe të vërtetë për mënyrën si një fëmijë mund të prekë fytyrën e së ëmës. Ky është fillimi i një udhëtimi intim, ndërsa tre breza artistësh nga Siena konkurrojnë për të qenë akoma më të gjallë për amësinë, duke kulmuar me veprën “Madonna del Latte” nga Ambrogio Lorenzetti, në të cilën një foshnjë me përmasa reale të shikon intensivisht me sytë e mëdhenj, duke shfaqur gëzim teksa thith nga gjiri i zhveshur i Marisë, të cilin e mban me dorën e tij të vogël sikur dëshiron të na e bëjë të ditur se qumështi i gjirit të saj, është vetëm për të.

Megjithëkëtë, Simone Martini edhe një herë e bën një kthesë gjeniale. Piktura e tij “Christ Discovered in the Temple” (Krishti i zbuluar në Tempull), e huazuar nga Galeria e Artit “Walker” në Liverpool, sjell psikologji të thellë në një histori të tensioneve familjare. Krishti adoleshent ka humbur në Tempull, duke merakosur prindërit e tij. Jozefi e gjen dhe e sjell atë përsëri. Jezusi duket i mërzitur dhe konfrontues. Maria është ulur qetësisht, por fjalët e saj, të shkruara në latinisht në librin që ka në prehër, mund të përkthehen përafërsisht si: “Bir, pse na trajton në këtë mënyrë?”

E gjithë kjo fuqi emocionale vjen nga një zotërim i përkryer i hapësirës. Perspektiva u shpik në Firence gjatë Renesancës, apo jo? Jo plotësisht. Artistët e Sienës të fillimit të shekullit XIV ende nuk e kuptonin perspektivën sistematike, “me një pikë”, që Leonardo do ta përdorte. Në vend të kësaj, ata luajnë me efektet e pjesshme të perspektivës për të krijuar pamje përrallore të qyteteve të rrethuara me mure, anijeve tregtare dhe brendësive të larta të katedraleve gotike.

Kjo hartë lozonjare është më magjike në kryeveprën që është në qendër të kësaj ekspozite. “Maestà” e Duccios ishte një altar masiv i shkatërruar në shekullin e XVIII. Galeria Kombëtare zotëron tri panele nga një shtresë skenash narrative në pjesën e poshtme, të njohura si “predela”. Ajo ka huazuar panele shoqëruese për të ringjallur këtë mrekulli artistike.

Shikuesi e ndjek rendin e pikturave si një shirit komik – Jezusi e mund djallin, shëron një të verbër, ringjall Lazarin nga të vdekurit. Megjithatë, ajo që të rrëmben më shumë është krijimi hapësinor i Duccios. Ndërsa djalli e tundon Krishtin të hidhet nga pika më e lartë e një tempulli, shohim një ndërtesë jashtëzakonisht të fortë, poligonale, që mbush panelin prej druri. Krishti përballet me djallin në një ballkon mermeri të realizuar në thellësi që mashtron syrin. Mund të shikohet brenda, ku harqet gotike dhe një trotuar shumëngjyrësh tërhiqen me realitetin hipnotizues. Nuk është thjesht mashtrim vizual. Hapësira krijon emocion. Fortësia e objekteve të vërteta nënkupton se kur djalli e sfidon Krishtin të hidhet, ekziston rreziku.

Përsëri, poezia është kyçe. Duccio ishte bashkëkohës i Dantes, i cili te “Komedia hyjnore”, vizualizon ferrin, purgatorin dhe parajsën si vende reale me të njëjtën saktësi hapësinore që e bën veprën “Maestà” aq mahnitëse. Ashtu si Dante, vizitorët do të drejtohen nëpër botë të tjera nga kjo ekspozitë.

Ekspozita “Siena: The Rise of Painting 1300-1350” qëndron e hapur në Galerinë Kombëtare nga 8 marsi deri më 22 qershor.