Shëtitje me Kadarenë

Ndodhesha në Durrës. Ishte e hënë, 18 korrik 2011. Dielli përvëlonte. Mora një taksi dhe u nisa për takimin që kisha lënë në 18 e 30, te Mali i Robit. Shoferi më pyeti se ku shkoja, ia thashë emrin. M’u duk se nuk i bëri përshypje, ngaqë tha vetëm: “Mirë, do pyesim dikë dhe do ta gjejmë”. Pas nja pesë minutash, m’u drejtua prapë:

- “He, çuni, si quhej ai miku yt?”

- “Cili mik?”, thashë duke frenuar mendimet.

- “Ai miku ku do shkosh.”

Ia thashë emrin prapë. Ai më shikoi paksa i habitur dhe tha:

- “Çuni, Ismail Kadare quhet ai shkrimtari”, bëri si për të më siguruar mua që isha gabuar.

- “Po de”, i thashë me siguri të plotë.

Ai ngiste makinën dhe herë pas here më shikonte. Më bënte nervoz që më drejtohej me “çuni”, kur unë, edhe pse isha në shorce e këmishë krahëshkurtër, kisha lëshuar mjekër dhe nuk mendoja se dukesha aq i ri.

- “Eh, mor çuni, ka 50 vjet që jetoj në Durrës e s’e paskam ditur që Ai jeton këtu”.

Vazhduam rrugën. Një shigjetë në të djathtë tregonte Malin e Robit. Lakuam andej, por pas dy minutash dolëm prapë në rrugën kryesore, meqë kishim hyrë gabim, për t’u futur mbas ndoshta njëqind metrash në të djathtë, pastaj, ec pak e pyet, e gjetëm. Te porta na ndaloi portieri. Shoferi i tha me mburrje:

- “Do ta takojmë Kadarenë! Na e hap udhën!”

- “Kadareja është sëmurë, nuk ju lejoj dot”, - tha me një vendosmëri për të mos na e hapur derën. Por pas tre sekondash shtoi: “Vetëm nëse keni lënë takim me të, atëherë…”

- “Po, po, kemi lënë takim”, - nxitoi shoferi.

Portieri e hapi portën, taksia parkoi skaj rruge, ndërsa unë, pasi i thashë shoferit të më priste gjysmë ore, ose e shumta një orë, hyra në oborr, ku ndodheshin disa vila private. Shkova në fund të oborrit, sipas udhëzimit të portierit, dera ishte e hapur dhe po më priste. Ngjita ato pak shkallë dhe kërkova zilen, por s’e gjeta. Përtej një paradhome dhe një salloni librash, në ballkon dukej çifti Kadare, me fytyrat kthyer kah deti që shtrihej tutje kopshtit. Trokita në derë, nuk më dëgjuan. T’u shkoja ashtu pas shpine, mund t’i trembja. Ktheva dhe shkova nëpër kopësht rreth shtëpisë dhe u dola përpara. Ismail Kadare, që më vërejti i pari, tha: “Po pse nuk hyre këndej? Ne ta kishim lënë derën hapur”, - dhe më uruan mirëseardhje.

Pasi u përshëndetëm, u ulëm rreth tavolinës. Pas “introduktave” rreth shkuarjes time atje, për çka ata ishin në dijeni pjesërisht, zonja Kadare shkoi dhe na solli një tepsi bostan, ndërkohë erdhi botuesi i “Onufrit” me të shoqen dhe i solli disa ftesa të televizioneve të ndryshme, të cilat zoti Kadare i refuzoi kategorikisht. Pas pak, botuesi nxori nga çanta dorëshkrimin voluminoz të librit me kujtime të zonjës Kadare, ku ajo fliste për “kohën e pamjaftueshme” përkrah burrit të saj. Kohë më vonë, kur do ta lexoja, do të bindesha që ai ishte libri më i bukur dokumentar (non-fiction) që kisha lexuar.

Mandej, zonja Kadare me mysafirët u nisën për në qytet dhe unë mbeta vetëm me shkrimtarin, një nga romanet e të cilit e kisha temë doktorate. Ai filloi të hajë bostan dhe të flasë për gjëra nga më të ndryshmet, për injorancën, gjenialitetin dhe marrëzinë, duke vënë theksin te kjo e fundit si frymëzuese e madhe e letërsisë. “Në Paris letërsinë nuk e bëjnë vetëm shkrimtarët. Atë e bëjnë edhe pijanecët, prostitutat, endacakët dhe njerëzit e tjerë të çuditshëm”,- theksoi Kadare. Mandej biseda na çoi te Homeri, Eskili, Dante, Servantesi, Shekspiri, Gogoli, Kafka, Konradi, Xhejmsi, Heminguej, për t’i rënë shkarazi letërsisë shqipe të kohës së diktaturës. “Mbi poezinë dhe kinematografinë shqiptare rëndojnë mëkatet e socrealizmit”, tha me pezmë, ndërsa letërsinë e Kosovës që krijohej në atë kohë e cilësoi si shumë hermetike.

Derisa fliste, pos asaj çfarë thoshte, më bënte përshtypje edhe mënyra se si i thoshte. Si një mbret i letërsisë që e kishte marrë fronin në fillim të viteve ‘60 me një roman që kritika e sotme do ta cilësonte si “romanin e parë modern shqiptar”, ai kishte një diskurs, që as digresionet e gjata të herëpashershme nuk arrinin ta zbehnin. Kur fliste, të dukej sikur para teje është hapur një libër magjik që të frymëzonte, të mësonte, të argëtonte dhe të impononte dashurinë ndaj letërsisë. Biseda me të më largoi nga vapa e korrikut drejt një bote ku “ishte terren i vështirë dhe vazhdimisht bënte mot i keq”. Prandaj pyetja ime e parë ishte “atmosferike”: “Po kaloni pushimet në Durrës, edhe pse keni shprehur një refuzim të hapur ndaj pranisë së plazhit dhe motit të nxehtë në letërsi. Në veprat tuaja dominon shiu dhe moti i zymtë, që u japin veprave tuaja ngjyrë pesimiste. Si shpjegohet ky pesimizëm te një shkrimtar i rritur dhe i formuar në kohën e optimizmit ideologjik?” Kjo pyetje që mund të konsiderohej e rëndë, pasi i referohej një paradoksi të përhershëm në veprën e Kadaresë, ishte bërë me një lehtësi që i kishte bërë përshtypje të intervistuarit, i cili u përgjigj kështu: “Kjo pyetje që ju ma drejtoni natyrshëm e me kaq lehtësi, ka qenë një ndër më të bezdisshmet, gjatë shumë viteve, qyshse libri im i parë, plot me shi e mjegull, u botua në Perëndim. Ishte zakonisht pyetja e parë e gazetarëve të huaj. Çdo herë përpara një interviste e prisja këtë pyetje, por nuk besoj se kam dhënë ndonjëherë përgjigjje të besueshme. Mendoj se gazetarët kishin dy shtysa për të: e para, e dinin se letërsia e vendeve komuniste ishte zakonisht e qeshur, madje fjala ‘diell’ shpesh ngutej të dilte që në titull të veprës. E dyta, se Shqipëria si vend mesdhetar, nuk shquhej për zymti stinore. Ata nuk e përmendnin zakonisht shtysën e parë, kurse të dytën gjithmonë. Nuk e fshihnin se mendja iu shkonte në ndonjë rezervë, për të mos përmendur fjalën e madhe ‘disidencë meteorologjike’. Në të vërtetë, isha pothuajse i bindur se sa më pranverore të ishte atmosfera në veprat e letërsisë të socrealizmit, aq më të mërzitshme dhe pa vlera ishin ato”.

Përveç intervistës, që u botua po atë vit në revistën “Jeta e Re”, biseda mes nesh vazhdoi, me shumë heshtje ndërmjet, sepse ai, për dallim nga shqiptarët e Shqipërisë, nuk fliste as shumë, as shpejt, ndërsa unë për vete jam më shumë regjistrues sesa “ligjërues”. Prej Kadaresë po regjistroja gjithçka: gjestet, mimikën, zërin, heshtjen. Nga mënyra sesi rrëfente, edhe pse ishte ditë, më dukej se isha futur në një natë të ankthshme, makbethiane; edhe pse ishte verë, e ndjeja praninë e një dimri të madh. Bora, shiu, terri, vrasjet, trokitjet, intrigat, djajtë, shpirtrat e zhbënë verën time, më humbi dhe ndjenja e kohës dhe vetëm kur u kthye zonja Kadare, atëherë u ktheva dhe unë nga ajo botë, nga ajo mbretní kadareane, pasi kishin kaluar pothuajse dy orë, që vlenin më shumë se dy fakultetet e mia. Vetëm kur i tregova që taksia po më priste jashtë, shkrimtari më dha leje të çohem. Ai më priti dhe më përcolli ashtu si mund të të presë dhe të të përcjellë vetëm ai që e njeh Kanunin me rrënjë, pra vetëm autori i “Prillit të thyer”.

Jashtë takova taksistin, i cili jo vetëm që nuk ishte bërë nervoz që isha vonuar, por ishte gëzuar që e kishte parë Ismail Kadarenë “nga afër”, nëse “afër” mund të quhej bregu i detit që shtrihej para kopshtit të vilës. “Njeri i madh, ta njeh bota!”, më tha taksisti, i cili sapo nisi të fliste për të, ma kujtoi fotozhurnalistin që i flet Willardit për Kurtzin, në filmin “Apocalypse Now”. Nuk i thashë asgjë nga ato që fola me Kadarenë, sepse pata frikë se mund të më thoshte: “Me të nuk flitet, ai dëgjohet”.

Teksa po ktheheshim, taksisti po më fliste pa pushuar, po më tregonte sesi në Shqipëri herë pas here gazetat hidhnin baltë kundër shkrimtarit, sesi shqiptarët i mbanin inat që la atdheun, sesi politikanët mundoheshin ta përvetësonin.

“Tmerr! Tmerr!”, do të thoshte Kurtzi.

***

Herën e dytë Ismail Kadarenë e takova në “Sky Tower”, në Tiranë, dimrin e po atij viti, për t’ia dhënë një kopje të revistës që e kishim përgatitur si numër special me rastin e 75-vjetorit të lindjes së tij. Duke qenë i mësuar të vlerësohet më shumë nga të huajt sesa nga shqiptarët, Kadare në fillim pati hezituar, kur i pata kërkuar intervistë dhe kur i pata treguar idenë për një numër special që do t’i kushtohej atij. Madje pati shprehur dyshimin sesi do të mund të gjenim aq shumë shkrime për ta mbushur një revistë voluminoze. Thjesht ideja për realizimin e një numri ekskluziv për të, i ngjante i rraskapitës, i vështirë, për të mos thënë i pamundshëm. Dhe vërtet ne mezi arritëm ta bënim atë numër. Jo për shkak të mungesës se shkrimeve për të, por për mungesë kohe për të selektuar nga ato mijëra shkrime në 40 gjuhë që janë shkruar për të.  Prandaj, vendosëm që ai numër të ishte sa më heterogjen, duke shpresuar në një mirëkuptim nga disa autorë që për arsye të ndryshme nuk kishim arritur t’i botonim. Shumë shkrime na ishte dashur t’i linim jashtë që të mos prezantoheshin vetëm mendimet e të tjerëve për Kadarenë, por që ta kishim brenda revistës edhe vetë Kadarenë me prozë, me poezi, me dramë dhe me intervistë, në mënyrë që të evitonim uniformitetin dhe ta jepnim sa më të plotë profilin e shkrimtarit tonë, që sa është i yni po aq është edhe i botës. Përveç shkrimeve të autorëve të njohur amerikanë dhe europianë, si: John Updike, Alain Bosquet, Eric Faye, Richard Eder, James Wood etj., në atë numër botuam edhe shumë shkrime kritike nga shkrimtarë e kritikë të njohur shqiptarë, si: Martin Camaj, Arshi Pipa, Rexhep Qosja, Ramiz Kelmendi, Ibrahim Rugova, Sabri Hamiti etj., duke u munduar ta shihnim veprën e Kadaresë nga perspektiva të ndryshme dhe duke u munduar t’i zhbënim ndarjet në klane e qarqe, sepse, siç mund të shihet në atë numër, edhe ikona e akëcilit qark kishte ikonë të veten Ismail Kadarenë. Kritiku Richard Eder ka thënë: “Bota e Ismail Kadaresë është një lloj anti-materie. Ajo mund ta shkatërrojë tonën. Vetëm se ndryshe nga ç’ndodh me grimcat elementare në fizikë, bota e tij plotëson tonën duke lënë gjurmë të jashtëzakonshme”. Këtë botë nuk qe e mundur ta fusnim në një numër reviste, prandaj ai duhet parë thjesht si një dritare e re nga e cila mund ta kundronim universin kadarean.

Derisa drekonim dhe bisedonim me Ismail Kadarenë, me Helenën dhe me botuesin e tij, në restoranin prej ku mund të shihej Tirana si në shuplakë të dorës, e kuptova që për çdo takim me të ia vlente të shkruhej, sepse njeriu mund të mësonte prej tij shumë më tepër se ç’mund të mësohet nëpër katedra letërsie. Derisa fliste, mendoja se sikur të mos ishte ky shkrimtar, letërsia shqipe ende mund të konsiderohej letërsi e palindur, në kuptimin që do të kishte ngelur vetëm brenda gjeografisë shqiptare.

Pas atij takimi, me Kadarenë jam takuar edhe disa herë. Në vilën e tij në Durrës, në apartamentin e tij në Tiranë, në restoranin “Juvenilja”, në panaire librash. Prej çdo takimi me të, ruaj kujtime të bukura, të çuditshme. Për shembull, një herë më pati thënë se kishte dëshirë ta rishkruante romanin “Shpirtra të vdekur”, pasi, sipas tij, Gogoli nuk e kishte përfillur krejtësisht sugjerimin e Pushkinit për të shkruar një vepër si një përzierje mes ferrit dantesk dhe “Don Kishotit”. Pastaj bëri me gjeste, duke ngrehur duart lart sikur po më tregonte librin me emrin e tij dhe titullin e Gogolit: Ismail Kadare – sipër, kurse poshtë – Shpirtra të vdekur. Unë vetëm buzëqesha dhe m’u kujtua një detaj nga takimi i Kadaresë me Lasgushin, kur këtij të fundit i ishte fiksuar se ishte autor i një pikture të huaj. Pastaj, një herë tjetër, në panair derisa u futa në radhë për të pritur të ma nënshkruante librin “Mëngjeset në Kafe Rostand”, më pa dhe më tha, si për ta dëgjuar kolona që priste: “Ag, e di që je kritik i madh, por duhet të presësh në radhë”. Ia ktheva qetë: “Atë po bëj”. Ai buzëqeshi dhe vazhdoi të nënshkruante. Një herë tjetër, i rashë ziles së apartamentit të tij dhe pas pak doli e ma hapi derën. Unë sapo hyra, u përkula për t’i hequr këpucët, ndërsa ai më qortoi: “Mos i hiq! Çka është ky zakon turk?” Unë e shikova dhe u futa me gjithë këpucë, duke shpresuar që nuk do të lija baltë në qilim. Sapo u ulëm përballë televizorit, në ekran u shfaq fytyra e një politikani kosovar. “Ky është idiot”, më tha. “Çuditem si e keni zgjedhur”. Meqë, unë në atë dhomë duket se përfaqësoja Kosovën, si duke i kërkuar falje, i thashë: “Eh, koha është e idiotëve”. Doli pastaj një politikan tjetër. Ia futi një të sharë edhe atij, ndërsa unë mundohesha ta përmbaja të qeshurën, duke besuar që ai atë ditë ishte zgjuar në krah të majtë.

Kadarenë më pëlqen ta takoj edhe kur nuk është në hënë të mirë. Shumë personazhe dhe shumë vepra të tij kam arritur t’i zbërthej pikërisht nga njohja e karakterit të tij. Në portretin e Ismail Kadaresë shihet vepra e tij, shihet letërsia shqipe, shihet letërsia evropiane nga antikiteti deri sot.