Tri dekadat e luftërave të shekullit të “shkurtër” 20 – prej viteve 1912-1922, 1939-1949 dhe 1991-1999 – u karakterizuan me spastrime etnike në përmasa të jashtëzakonshme. Ndonëse qysh prej Marrëveshjes së Kostandinopojës më 1913 midis bullgarëve dhe osmanëve e deri thellë në Luftën e Ftohtë, shpërnguljet e popullsive ishin miratuar nga bashkësia ndërkombëtare dhe opinioni botëror si një mjet efikas i politikave shtetërore, në dekadën e luftës postjugosllave u prezantua një ndërrim i paradigmës në favor të ndalimit të dëbimit dhe së drejtës për kthimin e refugjatëve. Ajo çfarë ishte miratuar në Marrëveshjen e Paqes së Daytonit më 1995, për Bosnjë-Hercegovinën, më 1999 në Konferencën e Rambouilletit, u bë parim themelor i veprimit të bashkësisë ndërkombëtare – në formën e luftës ajrore kundër Jugosllavisë së mbetur të Slobodan Milosheviqit dhe politikës së tij të dëbimit në Kosovë.
Ajo çfarë ishte miratuar në Marrëveshjen e Paqes së Daytonit më 1995, për Bosnje-Hercegovinën, më 1999 në Konferencën e Rambouilletit u bë parim themelor i veprimit të bashkësisë ndërkombëtare – në formën e luftës ajrore kundër Jugosllavisë së mbetur të Slobodan Milosheviqit dhe politikës së tij të dëbimit në Kosovë
Sipas ekspertit të së drejtës ndërkombëtare, Hans-Joachim Heintze, nga “e drejta për kthimin e të zhvendosurve të Ballkanit preken, jo vetëm të drejtat e njeriut, por thelbi i së drejtës ndërkombëtare”, dhe historianit për Evropën Juglindore, Holm Sundhaussen diagnostifikon, një ndryshim të vërtetë të “ndryshimit të paradigmës për zgjidhjen e konflikteve etno-nacionale”. Demografi Rainer Münz përkitazi me “shekullin e zhvendosjeve” thekson: “Në rastin e Bosnjës dhe të Kosovës duket i qartë ndryshimi i standardeve tona. Çfarë demokracitë perëndimore dhe vendet e tjera të Evropës në periudhën 1918 dhe 1945 e konsideronin si zgjidhje më të qëndrueshme të konflikteve etnike – krijimin e shteteve mundësisht etnikisht homogjene dhe territore të kolonive, në rast nevoje përmes zhvendosjeve masive – për ne konsiderohet aktualisht si një shkelje e rëndë e së drejtës ndërkombëtare dhe të drejtave të njeriut. Spastrimet etnike në shkallë të madhe, të cilat në vitet 1945-50 janë ndërmarrë ose të paktën janë toleruar nga fituesit e Luftës së Dytë Botërore, sot i vlerësojmë si shkas për intervenim ushtarak kundër dëbuesve”.
Në shekullin e kaluar ka ndodhur një ndryshim thelbësor me perceptimin juridik të evropianëve sa u përket shpërnguljeve të dhunshme, të motivuara etnopolitikisht dhe të iniciuara nga shteti, që formën konkrete e mori për herë të parë gjatë luftërave në ish-Jugosllavi. Që këtej e tutje spastrimet etnike u cilësuan si në kundërshtim me të drejtat universale njerëzore dhe për këtë arsye duheshin anuluar. Të përndjekurve iu njoh e drejta individuale, si dhe ajo kolektive për t’u kthyer sërish në atdheun e tyre, që njëkohësisht do të duhej të realizohej me ndihmën e bashkësisë ndërkombëtare?
Çfarë ndikimi ka pasur që të dëbuarve t’u njihet e drejta individuale dhe kolektive e kthimit, e cila gjithashtu duhet të zbatohet në mënyrë aktive? Dhe si duket ky ndryshim i paradigmës në kontekst të luftës gjeorgjiane-ruse në gusht të 2008-s për Osetinë Jugore?
Status quo ante
Më parë, të paktën deri në rregulloren e përkohshme greko-turke mbi çështjen e Qipros, e arritur kjo nën patronazhin e OKB-së në formën e një marrëveshjeje për shkëmbimin e popullsive më 1975, vlente në thelb principi i Paqes së Augsburgut të 1555: “Cuius regio, eius religio” (feja i takon atij që sundon), pra përfytyrimi, se pushteti i lartë, respektivisht shteti, kishte të drejtën të “përzgjedhë“ dhe të “modelojë“ nënshtetasit ose qytetarët e tij në mënyrë të tillë, që këta të fundit ose të mund t’i përshtateshin shtetit ose të braktisnin territorin e tij. Edhe në shekullin 19, postulati ngadhënjimtar në rrafshin kombëtar mbi sovranitetin e popullit, përfshirë parimin e nacionalitetit dhe të drejtës së vetëvendosjes së popujve në rrafsh ndërkombëtar, nuk ndryshoi asgjë në këtë drejtim. Tani çdo “popull” sipas mundësive do të duhej të kishte shtetin e tij vet, por secili nga këto shtete duhej të paraqiste një “popull” të vetëm dhe të njësuar etnikisht. Në këtë perspektivë multietniciteti u konsiderua si reminishencë e një epoke të kaluar imperiale, si tipar i prapambetjes që duhej mënjanuar. Paralajmërimet vizionare si ato të marksistit austriak dhe presidentit të mëvonshëm federal Karl Renner më 1902-ën u shpërfillën me fjalët: “S’ është çudi se shtetet synojnë t’ i copëtojnë kombet, por edhe kombet t’i copëtojnë shtetet”.
Luftërat e dekadës së 1912-1922 dhe në rrjedhat e tyre të spastrimit etnik që shoqëruan lindjen e njësive të vogla shtetërore në Evropën Lindore-Qendrore dhe atë Juglindore, në mënyrë frapante i kanë dhënë të drejtë Karl Rennerit.
Edhe historiani amerikan i historisë gjermane, Eric D. Weitz, ka konstatuar së fundmi një kalim nga “Sistemi i Vjenës” më 1815, me theksin tek territori si burim kryesor i sovranitetit shtetëror, tek “Sistemi i Parisit” 1919, me theksin tek popullsitë – si shumica ashtu dhe pakica – kapërcim ky që pati njëherazi një komponentë pozitive, siç ishin të drejtat dhe mbrojta e minoriteteve, por edhe një komponentë negative, siç ishte shpërngulja e detyruar deri në gjenocid.
Hannah Arendt tashmë ka vënë në dukje se ishte e re çështja e legjislacionit për mbrojtjen e pakicave, që për qeveritë autoritare në Evropën Qendrore dhe atë Lindore e bëri shumë atraktiv opsionin e dëbimit në vitet 1930. Dhe historiani e diplomati zviceran Paul Widmer në lidhje me këtë në vitin 1991 vuri në dukje se Evropa përfundimisht ka arritur t’i tejkalojë pasojat e Luftës së Dytë Botërore, por ato të parat vazhdojë së debatuari.
Shkëmbimi dhe transferimi i popullsisë
Heqja e pluralizmit etnokulturor të supozuar si i dalë mode, filloi të zbatohej në Evropën e fundshekullit të 19-të dhe 20-të kryesisht në katër mënyra të ndryshme: Së pari, spastrimet etnike të shkallës së gjerë u konsideruan në kohë lufte si mjet lufte ose të paktën si dëme kolaterale të pranueshme, rezultatet përfundimtare të të cilave në mbarim të luftës u pranuan dhe u sanksionuan ligjërisht si fakt i kryer. Spastrimi etnik mund të shprehej si në formën e dëbimit, ashtu edhe në formën e katastrofave nga mosushqimi, valë përdhunimi dhe vrasje masive të planifikuara nga shteti.
Së dyti, kufijtë e atyre shteteve të reja nacionale, që u krijuan nga popujt e mbetur të perandorive të shpërbëra, pra të Perandorisë Habsburge, Ruse dhe Osmane, u caktuan në atë mënyrë që në to (a) çdo herë vetëm një grup i madh etnik, tanimë i ashtuquajturi kombi titullar, zotëronte shumicën absolute, dhe (b) që shteti i ri të kishte pakica kombëtare sa më pak që ishte e mundur – edhe ky term mori një kuptim të ri.
Së treti, në kohë paqeje nga ana e shteteve u ndërmorën politika asimilimi përmes pagëzimeve të detyruara, ndryshimit të imponuar zyrtar të emrave ose të ndërrimit të detyruar të vendbanimit brenda një shteti, po ashtu edhe përmes presioneve të mprehta, si pengesat për të hyrë në shkollë ose në administratën shtetërore.
Dhe së katërti, u përdor një mjet, që u cilësua tekniko- eufemistik si transferim popullsish apo, si nënkategori, si shkëmbim popullsish - pra shpërngulja masive e grupeve të mëdha të qytetarëve ose banorëve të një shteti mbi bazën e marrëveshjeve qeveritare dypalëshe ose shumëpalëshe. Ky inovacion special i të drejtës ndërkombëtare është një shpikje e fillimshekullit të 20-të. Në themel të saj qëndronte pikëpamja e pranuar në mbarë Evropën, që homogjenitetin e vlerësonte si qëllim final të shtetit, madje si të shenjtë – në mënyrë krejt të ngjashme me të drejtën islamike të Sheriatit, e cila u lejon myslimanëve vendbanime brenda shteteve jomyslimane vetëm në raste shumë të veçanta dhe sipas rregullave strikte. Po ashtu, në perspektivën evropiane diversiteti u klasifikua si vërtet kërcënues për shtetin.
Në fakt, Rusia dhe Perandoria Osmane qysh në vitet 1860 kishin rënë dakord mbi shkëmbimin e popullsive kufitare, por ishte Marrëveshja e Paqes bullgaro-osmane e 29 shtatorit 1913, e nënshkruar në Kostandinopojë (Stamboll) e para marrëveshje e sanksionuar ndërkombëtare mbi shkëmbimin e popullsive. Të dy shtetet ranë atëkohë dakord që banorët e atyre zonave, të cilët mbi bazën e marrëveshjes do të ndryshonin përkatësinë shtetërore, do të duhej të “selektoheshin” sipas kritereve etno-fetare dhe në rast mosmarrëveshjeje do të shpërnguleshin në shtetin tjetër përkatësisht – pa marrë pëlqimin për këtë gjë. Kjo do të thoshte se “të krishterët” ose “sllavët” prej sulltanit të fundit Mehmet V, iu dorëzuan mbretit bullgar Ferdinand I nga Sachsen-Coburg-Koháry, ndërsa “myslimanët” ose “turqit” prej mbretit bullgar u dëbuan në Perandorinë Osmane. Kështu varianti modern i parimit “cuius regio, eius religio” fitoi kualitet të së drejtës ndërkombëtare. Me këtë rast Marrëveshja bullgaro-osmane u bazua në Traktatin e Paqes të Bukureshtit të 10 gushtit 1913, midis Rumanisë, Greqisë dhe Serbisë nga njëra anë, dhe nga ana tjetër, të Bullgarisë së mposhtur, në të cilën u sanksionuan rezultatet e spastrimeve të dhunshme etnike gjatë dy luftërave ballkanike, pra të Luftës së Parë 1912/13 dhe Luftës së Dytë Ballkanike 1913. Nga ana tjetër u injoruan rregullat ndërkombëtare të Hagës për luftën më 1907 me përcaktimet e saj mbi palët ndërluftuese dhe mbi trajtimin e popullsive civile dhe të pasurive kulturore. Nuk është rastësi që raport i publikuar më 1913 i një Komision Verifikimi, që ishte ngarkuar nga organizata US-amerikane “Carnegie Endowment for International Peace” mbi krimet dhe dëbimet e ndodhura gjatë Luftërave Ballkanike, do të ribotohej sërish më 1993, pra në kohën e luftës në Bosnje, duke u kthyer në një Bestseller në tërë botën.
Derisa Marrëveshja e sipërpërmendur bullgaro-osmane e 1913-s, thuajse nuk u vu re fare në këtë kohë në arenën ndërkombëtare, nuk do të ndodhte kështu me marrëveshjet e nënshkruara pas përfundimit të Luftës I Botërore. Fjala është për Konventën mbi shkëmbimin e popullsive të nënshkruar midis Greqisë dhe Turqisë së re në Lozanë më 13 janar 1923, e cila shërbeu si hap i rëndësishëm për nënshkrimin e marrëveshjes tjetër, gjashtë muaj më vonë po në Lozanë, mbi përfundimin e luftës midis këtyre dy shteteve. Thelbi i kësaj konvente ishte: “Duke nisur prej 1 majit 1923 duhet të kryhet një shkëmbim i detyruar midis shtetasve turq të fesë greko-ortodokse që jetojnë në territorin turk, dhe shtetasve grekë të fesë myslimane që jetojnë në territorin grek”.
Spastrimet e dhunshme etnike gjatë luftës greko-turke 1919-1922, para së gjithash eksodi i shumicës së grekëve të Azisë së Vogël, jo vetëm që u legalizua në Lozanë, por edhe u prolongua – pikërisht në formën e “shkëmbimit të detyruar” të grupeve të popullsive, të kryer mbi bazën e marrëveshjes midis shteteve. Gjatë kohës së luftës dhe të marrëveshjes, rreth 1,3 milionë të krishterë ortodoksë kryesisht greqishtfolës humbën atdheun e tyre në Anadoll bashkë me përkatësinë shtetërore osmane-turke dhe u strehuan në kampe emergjence në periferitë e qyteteve greke; nga ana tjetër rreth 400.000 myslimanë të etnisë turke, sllave, shqiptare etj. u desh të zhvendoseshin prej shtetit grek, që ishte zmadhuar mjaft territorialisht që prej 1912-s, drejt vendit të Ataturkut. Vetëm grekët e Stambollit u lejuan të qëndronin, dhe po ashtu turkofonët, sllavofonët dhe myslimanë të tjerë të Trakisë Perëndimore.
Ministri i Jashtëm britanik, Lordi Curzon, e shprehu në mënyrë tipike pikëpamjen mbizotëruese të Fuqive të Mëdha mbi këtë shkëmbim të detyruar reciprok, duke parë tek “çpërzierje e popullsive” rrugën më të shkurtër për “paqësimin e Lindjes së Afërt”. Megjithatë, duhet shtuar se Konventa e Lozanës u kritikua atëkohë jo vetëm nga palët e dëmtuara, por edhe nga politikanët dhe opinioni evropian, saqë Lordi Curzon shpejt i ndryshoi në mënyrë radikale mendimin e tij duke e quajtur shkëmbimin e detyruar greko-turk “një zgjidhje absolutisht e keqe dhe e dëmshme, për të cilën bota do të paguajë një gjobë të lartë në njëqind vjetët e ardhshëm”.
Rreth 1,3 milionë të krishterë ortodoksë kryesisht grekëfolës humbën atdheun e tyre në Anadoll bashkë me përkatësinë shtetërore osmane-turke dhe u strehuan në kampe emergjence në periferitë e qyteteve greke; nga ana tjetër rreth 400.000 myslimanë të etnisë turke, sllave, shqiptare etj. u desh të zhvendoseshin prej shtetit grek, që ishte zmadhuar mjaft territorialisht që prej 1912, drejt vendit të Ataturkut
Diktatorët dhe demokratët
Ky ndryshim i mendimit nuk u përfill nga diktaturat moderne të Stalinit dhe Hitlerit. Para, gjatë dhe pas Luftës së Dytë Botërore u shpërngulën me forcë, u deportuan dhe u internuan qindra mijëra grupe etnike e sociale, madje u likuiduan përmes urisë dhe punës së detyruar; kurse Dritte Reich (Rajhu i Tretë) u imponoi gjermanëve që ishin jashtë kufijve të tij “opsione” – pra alternativën midis zhvendosjes drejt Gjermanisë ose asimilimit të plotë. Për pasardhësit në vitin 1939 u “krijua një vend” rigjid përmes territoreve të pushtuara të Evropës nga Wehrmachti nëpërmjet zhvendosjes të detyruar, zhdukjes, vrasjes në masë dhe shfarosjes së organizuar industriale të popullsisë autoktone. Në radhë të parë, kjo përfshirë hebrenjtë, gjithashtu polakët, romët dhe të tjerët. Sipas “Planit të Përgjithshëm të Lindjes” të vitit 1941-42 dhe “Planit të Përgjithshëm të Vendbanimit” të vitit 1942, i ashtuquajturi “kufiri etnik i popullit gjerman” brenda 30 vjetëve “përmes vendbanimeve të reja gjermane” duhej të zgjerohej rreth 1000 kilometra në drejtim të Lindjes – respektivisht përafërsisht deri në kufirin aktual perëndimor të Federatës Ruse (pa rajonin e Kaliningradit). Dhe “kufiri i përcaktuar mbrojtës” në planet e vendbanimeve nacional-socialiste nuk duhej të shtrihej fare përgjatë Uralit, ku në periudhën afatmesme synohej dëbimi i 31 milionë njerëzve në Siberi.
Në librin e tij të botuar më 2001 “Rruga drejt dëbimit 1938-1945. Plane dhe vendime për ‘transferimin’ e gjermanëve prej Çekosllovakisë dhe prej Polonisë” (Der Weg zur Vertreibung 1938-1945. Pläne und Entscheidungen zum “Transfer” der Deutschen aus der Tschechoslowakei und aus Polen), historiani gjerman i Evropës Lindore, Detlef Brandes, ka dokumentuar bindshëm se planet për shpërngulje të detyruara në shekullit e 20-të nuk ishin privilegj vetëm i diktatorëve dhe despotëve, por ishin praktikë edhe e demokratëve. P.sh. Edvard Beneš, president i Çekosllovakisë, më 17 shtator 1938, pra akoma përpara Marrëveshjes së Mynihut dhe në kulmin e agjitacionit të nacionalistëve gjermanë të Südeteve me parullën “Heim ins Reich!” (Atdheu ynë është në Rajhu), ua parashtroi aleatëve të tij francezë një plan sekret të përbërë nga tri pjesë: Së pari, Praga do t’ia lëshonte Rajhut gjerman në mënyrë të vullnetshme disa rajone kufitare, çka do të zvogëlonte me 1/3 numrin e gjermanëve në Çekosllovaki. Së dyti, 1/3 tjetër e qytetarëve gjermanë të Çekosllovakisë duhej shpërngulur me detyrim. Dhe së treti, çereku tjetër i gjermanëve të mbetur do të mund të qëndronte aty. Kështu deri në qershorin e 1943 Benesh ia doli që të merrte pëlqimin e Londrës, Washingtonit dhe Moskës për “transferimin” e gjermanëve nga Çekosllovakia pas përfundimit të luftës.
Historiani gjerman i Evropës Lindore, Detlef Brandes, ka dokumentuar bindshëm se planet për shpërngulje të detyruara në shekullit e 20-të nuk ishin privilegj vetëm i diktatorëve dhe despotëve, por ishin praktikë edhe e demokratëve
Në të njëjtën kohë ngjashëm argumentuan politikanët polakë në ekzil Władysław Sikorski dhe Stanisław Mikołajczyk, dëshirat për aneksime të të cilëve në fakt gjetën mbështetjen vetëm hap pas hapi të tri Fuqive të Mëdha, ndërkohë që gjetën mirëkuptim për kërkesën e tyre në lidhje me shpërnguljen e të gjithë gjermanëve nga Polonia e ardhshme e pasluftës. Kryeministri britanik Winston Churchill deklaroi më 1944 në Parlament: “Dëbimi është metoda, që pas gjithë asaj që kemi parë deri tani, do të jetë më e kënaqshmja dhe më jetëgjata. Pas kësaj nuk do të ketë më përzierje të popullsive që hapin telashe pa fund [...]. Do të rregullohet”.
Këto deklarime dhe plane nuk ndodhnin vetëm në sfondin e luftës së pamëshirshme dhe asgjësuese të gjermanëve në Lindje, përfshirë politikat e shfarosjes totale, Holokaustin dhe Porrajmosin (gjenocidi ndaj romëve), por ato ishin pjesë, siç u tha, e traditës së atëhershme juridike sipas së cilës shteti përcaktonte kush mund të ishte qytetar i tij dhe kush jo. Mbi këtë bazë Konferenca e Potsdamit më 1945 do të pajtohej lehtë me shpërnguljen e detyruar, të ashtuquajtur “të përshtatshme dhe humane” të miliona gjermanëve nga Hungaria, Çekosllovakia dhe Polonia, kjo e fundit tashmë e zgjeruar drejt Perëndimit; krahasuar me këtë akt, shkëmbimi i detyruar greko-turk i viteve ‘20, që ishte cilësuar vazhdimisht nga Churchilli si një precedent, shërbeu thjesht si një prelud.
Konferenca e Potsdamit më 1945 do të pajtohej lehtë me shpërnguljen e detyruar, të ashtuquajtur “të përshtatshme dhe humane” të miliona gjermanëve nga Hungaria, Çekosllovakia dhe nga Polonia
Refugjatë në Drenicë, 1999 (Foto: Alban Bujari)Të drejtat e njeriut dhe konfrontimet bllokiste
Në këtë kontekst, Lufta e Dytë Botërore shënoi një kthesë në sferën e të Drejtës Ndërkombëtare të Luftës dhe Paqes, si dhe migrimi i detyruar nga shteti: Statuti i Gjyqit Ndërkombëtar Ushtarak të Nürembergut i 1945-s, që nga Ulrich Beck u cilësua “Akti themeltar i kosmopolitizmit evropian”, shkallëzoi deportimin e popullsisë civile, si dhe krimet e luftës ashtu edhe krimet kundër njerëzimit (Paragrafi 6 b dhe c). Në vazhdim Beck është po ashtu për një diferencim të Nürembergut midis të dy llojeve të krimeve, pastaj zgjidhjen e së drejtës nacionale, e cila krijon një “logjikë të re të së drejtës:”
Pranimi i humanitetit të kulturës së tjetrit u bë ideja themelore e një kundërlogjike të re historike. Evropa e projektoi këtë logjikë për të luftuar çoroditjen etnike të traditës evropiane, por ato format e manifestimit nacional të modernizmit evropian janë provuar të jenë tmerrësisht të ndjeshme. Kjo ishte përpjekje për të gjetur një formulim të një kundërmjeti evropian kundër Evropës.
Njëkohësisht detyrimin kundër dëbimit e përmbanin Deklarata Universale e të Drejtave të Njeriut, si dhe Konventa mbi Parandalimin dhe Ndëshkimin e Gjenocidit nga Kombet e Bashkuara më 1948, Konventa e Katërt e Gjenevës mbi Mbrojtjen e Personave Civilë në Kohë Lufte më 1949 dhe së fundi Konventa për Mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe të Drejtave Themelore e Këshillit të Evropës më 1950, të quajtura përmbledhtazi Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, të gjitha shtetet i obligon për ndalimin e dëbimeve. Rezoluta 194/1948 për Palestinën e Asamblesë së Përgjithshme të Kombeve të Bashkuara përmbante madje dhe paragrafin se “refugjatëve hebrenj dhe arabë, që dëshirojnë të kthehen në vendbanimet e tyre dhe të jetojnë në paqe me fqinjët, kjo gjë t’u mundësohet në periudhën sa më të shpejtë që të jetë e mundur“(Paragrafi 11). Në të vërtetë, ekspertja izraelite e së Drejtës së Popujve, Ruth Lapidoth, vetëm në këtë paragraf ka identifikuar jo më pak se pesë pika të koklavitura juridike.
Pranimi i humanitetit të kulturës së tjetrit ishte ideja themelore e një kundërlogjike të re historike. Evropa e projektoi këtë logjikë për të luftuar çoroditjen etnike të traditës evropiane
Megjithatë, tërësia e këtyre zhvillimeve të së Drejtës Humane të Popujve, që bëjnë pjesë në fushën e “soft law”, thuajse nuk ndikuan në praktikën politike, siç tregoi në të njëjtën kohë dëbimi i miliona njerëzve në Evropën Qendrore, Lindore dhe Juglindore, dhe jo së fundi zhvillimi i mëtejshëm i konfliktit izraelito-arab. Për këtë Hannah Arendt e ka krijuar konceptin “aporia e të drejtave të njeriut.” Pas konfliktit të “nxehtë” në Evropë, që përfundoi me luftën civile greke të viteve 1946-1949 dhe fillimin e Luftës së Ftohtë, pastaj si migrimi masiv i detyruar, ashtu edhe përpjekja para së gjithash për bllokimin e të drejtës ndërkombëtare. Kjo vlejti po ashtu për rastin e Qipros më 1975 dhe Çështjen e Triestes në marrëdhëniet jugosllave-italiane të zgjidhur përfundimisht me Marrëveshjen e Osimos në të njëjtin vit. Këtu ndodhi eksodi i italianëve nga Zona B e administruar jugosllave dhe e sllovenëve nga Zona A e administruar nga italianët. E drejta e kthimit nuk u diskutua dhe as mbrojtja e pakicave italiane dhe sllovene të mbetura në vendet përkatëse. Por, kjo çështje duhej të rregullohej në marrëveshjet vijuese, të cilat, megjithatë, kurrë nuk u arritën. Dhe akoma në vitin e kthesës më 1989 shteti dhe partia udhëheqëse e Bullgarisë me kampanjën e tyre dëbuese si “rikthim në Turqi” kundër pakicës turke nëse nuk gjetën mirëkuptim, atëherë nuk hasën fare në rezistencë ndërkombëtare. “Cuius regio, eius religio“ u projektua si duket nga pala perëndimore e gjitha hapësira hegjemoniste sovjetike.
Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për Kulturë
Stefan Troebst, historian dhe sllavist, është profesor i studimeve kulturore në East, Evropën Lindore e atë Qendrore në Universitetin e Leipzigut dhe zëvendësdrejtor i Qendrës së Shkencave Humane dhe Kulturës së Evropës Lindore e Qendrore (GWZO). Nga vitet 1996-1998 ishte drejtor themelues i Qendrës Evropiane gjermano-daneze për Çështje Minoritare (ECMI) në Flensburg, në vitet 1992-1995 ishte anëtar i misioneve afatgjata të OSBE-së në Maqedoni dhe Moldavi. Das makedonische Jahrhundert, München 2007; Zwischen Nostalgie und Amnesie: Die Erinnerung an den Kommunismus in Südosteuropa (Hg. mit U. Brunnbauer), Köln / Weimar / Wien 2007, Kulturstudien Ostmitteleuropas, Frankfurt/M. 2006; Zwangsmigrationen in Nordosteuropa im 20. Jahrhundert. (Hg. mit H.-J. Bömelburg), Lüneburg 2006. Demnächst erscheint Lexikon der Vertreibungen. Deportation, Zwangsaussiedlung und ethnische Säuberung im Europa des 20. Jahrhunderts (Hg. mit D. Brandes, K. Kaiserová, K. Ruchniewicz u. H. Sundhaussen), Wien / Köln 2009.
Nga gjermanishtja: Sylë Ukshini
