Përditë e më shumë po e gjeja të humburën dhe të përhumburën brenda vetes. Akti i martesës sime i ngjan shëtitjes nëpër legjenda. Vajza e 200 krushqve në heshtje dhe me frushkuj të zjarrit e të pengjeve në jetë po festonte ditën më të shënjuar në jetë vetëm me shtatë miq.
Me ne ishin bilbili i këngës shqipe Nexhmije Pagarusha, Malo Gami, kushërira ime Adelajde Sopi, shkrimtari Ramiz Kelmendi, ikona e teatrit Katarina Dulaj-Josipi dhe dy pronaret e shtëpisë, çifti i ri etj. Isha e martuara solemne pa vajzëri e pa status të nuses. Nusërinë time e kisha pikturuar nëpër hapësirat e qiellit të Prizrenit, Prishtinës dhe Mitrovicës. Ishte ky trekëndëshi që më kishte kryqëzuar në kohë e hapësirë, mua, femrën me lirinë më të madhe shpirtërore.
Ajo natë më shumë i përngjau një takimi sesa një akti zyrtar, sepse çdonjëri nga ne kishim konsumuar dhimbje e dashuri me bollëk përgjatë viteve. Askush nuk pranonte maskë e as nuk dhuronte maskë, sepse kishim zgjedhur numrin e përsosmërisë (7) në atë gëzim simbolik tonin. Kënduam e vallëzuam së bashku me yjet në qiell dhe asnjëri nuk iu dorëzua jetës e as pikëllimeve që mbanim në shpirt. Koha ka treguar se ne ishim orakujt dhe ena shpirtërore ku secili nga ne mbante kryqin e udhëkryqin e pikëllimeve në shpirt, pa iu rrëfyer, as ankuar botës. Dikush do të rrëzohej që në natën e parë të ditëve të jetës sikur mos ta donim artin e jetën. Jetuam me të gjallë e të vdekur një shekull jete, por kurrë nuk pranuam të jetonim si të gjallët me hijet e vdekura.
***
Bota ime po trandej si palma në stuhi, por hapat e jetës artistike nuk i ndaloja asnjëherë. Në ato kohëra të mjegullta patëm realizuar shumë projekte dhe patëm zhvilluar shumë veprimtari, derisa një mbrëmje teksa po darkonim së bashku Xhevati më tha: shpirti (se ashtu më thërriste), është koha që nga dy shtëpi të bëhemi një. E kuptova metaforën e tij dhe pa asnjë mëdyshje ia miratova propozimin. Kishte ardhur një kohë që të dy të bëheshim një trup i vetëm. Edhe sot më habit insistimi i plakës, “hallokes”, ku banoja, kur i pati thënë Xhevatit: “As mos të të shkojë mendja të martohesh me “vajzën time” përderisa nuk vjen ta marrësh me pajton e krushq”. Ashtu edhe pati ndodhur dasma jonë madhështore në miniaturë. Tani nuhas luftën e saj fisnike për t’ma ruajtur dinjitetin e krenarinë mua dhe nga thelbi i zemrës sime, tani edhe kur jam sa mosha e saj, i them: shpirti të pastë dritë o mburoja ime! E përqendruar në atë atmosferë sa stihike, aq ngazëlluese, unë po bëhesha nusja e njeriut që më solli gëzim e furtunë në jetë. Me aktin e martesës sonë tani ndiej e reflektoj se një perde u ishte thyer shekujve, por shumë zemra njerëzish ishin trazuar e kishin mallkuar në heshtje. Dhe, për çudi, askush nuk vinte të më zbriste nga “kryqi”, as të më shpëtonte nga paqja ime e varur në muret e kujtimit. Unë jam ajo që artin e pikëllimeve e shndërrova në buzëqeshje si mjet mbijetese dhe mësova të qaja kur të tjerët nuk kishin lot… Lotin që askush nuk ma ka vënë re për shtatë dekada ma largonin fjalët magjike të fëmijëve të lagjes, të cilët të ngazëllyer me pamjen e shtatin tim të shkurtër thoshin: ja kjo nëna nuse dhe e vogël… Ata kurrë s’e kuptuan se sa e madhe, sa stoike dhe e pathyeshme isha në fakt përmes heshtjes e intuitës sime unë dhe se kurrë nuk do të pranoja të jetoja aty ku as hija nuk e emitonte jetën. Në fakt, isha si pika e ujit. Elementi më i butë në natyrë, por që vriste më ashpër kur dikush tentonte ta cenonte burimin tim…
***
Dashuria ka një zemër e shumë degë.
Njëra ndër ato dashuri që ma ka ushqyer shpirtin ka qenë edhe Melihate Ajeti, gruaja e parë e pazëvendësueshme e periudhës së artë të teatrit. Ne e takuam te shkallët e teatrit një javë pasi që e kishim zyrtarizuar edhe lidhjen tonë legale. Ajo na uroi përzemërsisht martesën dhe ca sy magjikë hynë në qetësinë time. Habitesha se si të pushtonte me atë pamje rrezatuese ajo femër. Ajo na ofroi që ta shikonim shfaqjen e saj dhe ne njëzëri me plot vullnet e miratuam ofertën e saj. Ajo, me lojën e lirë e spontane, bashkë me pamjen e vet të bukur dhe skenike, paralajmëronte se sa margaritarë artistikë mbante ndërdija e saj. Skenën teatrore të viteve ‘50 po e pushtonte një aktore 16-vjeçare, gruaja e parë e skenës shqiptare e cila mbahet mend sidomos për rolet e heroinave. Në pesë dekada karrierë artistike ka lënë gjurmë të pashlyeshme me rolet e saj në teatër, film, dramë televizive e seri filmike. Sipas këndvështrimit tim: “Deri tani është e pazëvendësueshme” dhe shpesh kam mall për miken e bashkëpunëtoren time të vjetër. “Heroinat i ka luajtur shkëlqyeshëm“. Në rolin e “Ervehesë” them se ishte më e përsosura. Ndoshta ajo e ka dashur më shumë atë rol. Edhe pse ajo ka pasur mjaft role kryesore, Ervehenë e veçojnë të gjithë dhe e mbajnë mend edhe shikuesit. Meli ishte e lindur për rolet, vuajtjet e duresën fisnike. Ajo kishte disa regjistra të fortë shpirtërorë ku të mahniste me reflektimet e saj. Butësia e melankolia e saj ishin forcë për të, e dyert e forcës, hipokrizive e mizorive i thyente me butësi e dashuri. Ne ishin ato që bashkë me Katarina Josipin, Naxhije Devën, Nexhmije Pagarushën, Melin e të tjera i patëm shkallmuar drynat me kokat tona të lirisë së brendshme, sepse asokohe aktoret ishin më të pakta në numër për shkak të mentalitetit patriarkal. Oh Zot, them me vete kur kujtoj Melin, nga rridhte vallë gjithë ai ekspresion i brendshëm? Meli ka pasur një dashuri të veçantë për punën e vet në skenë. Zotëronte një karizëm marramendës që sytë t’i linte të etur kur komunikoje me të. Ende ndiej se na shoqëron në skenë, gosti e turne artistike madhështia e saj. Ajo ka qenë shpirt brenda një trupi të përkohshëm, për t’u shndërruar më pas një emblemë në kujtesën kolektive për artin skenik të Kosovës. Ne i kemi borxh dhimbjes së saj moraliste të shkaktuar nga djajtë e komunizmit.
Sot e pyes veten kush ishte ajo grua madhështore që do të fliste përmes gjurmës e kohës sime...
***
Jeta ime i ngjante një luleje e cila instinktivisht përcillte diellin e shpresës dhe ushqente rrënjën. Gjithmonë i kam dashur vdekjet në këmbë e jo vdekjet përmes vajtimesh. Me kalimin e kohës qeshë integruar thellë në botën e teatrit dhe kontaktit me emra të shquar. Çdo ditë e jona ishte e mbushur me angazhime, projekte, skenarë, aktivitete, lëvizje e takime me grupet profesionale, por nuk mungonin as turnetë si brenda, ashtu edhe jashtë vendit. Në atë atmosferë gjallëruese të viteve ‘60 frymoja edhe unë e padenja për të qenë më e madhja por kryemjeshtre për ta dashur jetën dhe progresin. Qyshkur isha fëmijë kisha një instinkt shprese te vetja dhe gjithmonë e kam përcjellë kambanën e kohës. Tani them se këtu kanë luajtur rol dy faktorë: ishte sharmi, harmonia, fisnikëria e gjallëria e babait që ma kishin instaluar në shpirt këtë virtyt metafizik dhe jeta katekistike në Katedralen e Prizrenit, ku prej moshës 7-vjeçare kisha mësuar nga frati se: “Zoti është dashuri”. Ky kod jetësor më shoqëron edhe sot pas tetë dekadash jete dhe më ka shërbyer në vitet e para të karrierës sime, si mjet për të mbizotëruar furtunat e jetës edhe pse në dukje të parë dukeshin në paqe e harmoni. Gjithmonë më ka ngushëlluar e frymëzuar një mendim margaritar i një shkrimtari spanjoll: “Kam vallëzuar nëpër tinguj që s’i ka dëgjuar askush, gjysma nuk më kuptonin, kurse gjysma më quanin të marrë”. Dhe vërtet nëpër këta tinguj të shpatës shtegtoi jeta ime, sa e bukur, po aq edhe e trishtuar. Asnjëherë nuk kam pranuar të jetoj e veproj për nder e lavdi të të tjerëve, por për shkak të unit dhe zërit tim, që më thërriste në heshtje. Kjo rrugë e vetmuar ndoshta jo rrallë është bërë edhe shkak i trazimeve të mia të heshtura, që nuk pranoja kurrë t’ia shpërfaqja botës. Jeta e katër mureve është si kambana që bie në një anë për mort e shuarje. Oh, sa e sa herë i kam dëgjuar ata tinguj përmes veshëve të mi të shurdhër dhe kurrë nuk jam epur para atij kaosi kulturash e frymës së egër nacionaliste që dominonte në kaosin e një shteti artificial, që në emër të federatës rrënonte e cenonte të drejtat elementare të popullit tonë. Ne vuanim nga mikrobi latent i asimilimit në shumë fusha, por kurrë nuk e shitëm shpirtin tonë. Dhe gjersa ishim në përfundim të përgatitjeve njëmujore për shfaqjen “Borëbardha dhe shtatë shkurtabiqët”, në bufenë e teatrit më erdhi lajmi i shumëpritur se nëna kishte filluar ta zbuste zemrën ndaj nesh. Kurrë nuk e mbaj mend veten më të gëzuar dhe më konfuze njëkohësisht si atë ditë. Duart filluan të më dridheshin para mikes që ma kishte sjellë lajmin. Frushkuj përjetimesh filluan të më pushtonin dhe më dukej vetja si palma e goditur nga furtuna e nxehur nga dielli. Ajo më këshilloi t’i ruaja emocionet dhe se cilët hapa duheshin bërë më tutje. Në hollin prapa perdeve pashë Xhevatin, i cili po bisedonte me disa kolegë lidhur me skenarin dhe disa detaje bazë për shfaqjen.
-Më prit te “Hotel Bozhuri”, - m’u drejtua me atë zërin e tij kumbues.
Natyrisht, ashtu-ashtu e kisha plan dhe nevojë të dilja me miken time për një kafe, sepse baladë vertikale kishte për t’më treguar për ngjarjet në familjen time. Pasi u rrëfeva si para një murgu fisnik me miken time rreth një orë, përtej xhamash në shesh pashë Xhevatin me atë ecjen e tij të rëndë që po vinte drejt nesh së bashku me bashkëpunëtorët e shfaqjes. U ulëm të gjithë në një tavolinë të madhe, kurse Xhevati dalloi gëzimin tim. Tryezës iu bashkëngjitën Istref Begolli, Matej Sereçi, Adem Mikullovci, Sylejman Lokaj, Hadi Shehu, Malo Gami dhe Selman Lokaj. Kuvenduam e biseduam si zakonisht për artin, teatrin, sportin dhe vizionet e reja, kurse asnjërit nuk na pëlqeu qëndrimi në këmbë i dy figurave enigmatike dhe me mantel të gjatë ngjyrë hiri që qëndronin te banaku i hotelit. Aq më pak na pëlqeu muzika në gjuhë të huaj, e cila nuk po pyeste as përfillte vullnetin e shijen e shumicës autoktone, që përbënte nëntëdhjetë për qind të popullatës së Kosovës.
Fatkeqësisht, shërbëtorë të tillë në strehën e mjegullës kishte shumë kjo tokë.
***
Ikëm në shtëpi pa rënë nata, që të mos na zinte nata e të tjerëve.
Ende pa u ulur mirë, Xhevati kërkoi t’i përgatisja diçka për të ngrënë, kurse unë isha ushqyer me lajmin e gëzuar dhe buka e tokës as që më bënte përshtypje. Ai gjithmonë është shquar për një oreks të madh, edhe kur vizitonim hotelet luksoze apo gjendeshim në ndonjë turne me kolegë. Ai ishte shtrirë dhe vështronte muret e banesës së re, kurse zëri i televizorit po na i shurdhonte veshët. Ishte shprehi e tij t’ia rriste zërin si një mjet alternativ për t’i shkarkuar streset dhe angazhimet e ditës. Unë në heshtje mezi prisja t’ia hapja temën, ndërsa ai kishte harruar veten dhe mua se ekzistoja në dhomë. Kur ia vura pjatat mbi tryezë, nuk durova më dhe i thashë:
-A e di o burrë se kemi lajm të gëzuar nga ana e familjes sime?
-Çfarë lajmi? - ma ktheu ai disi me indiferencë.
-Nëna ka kthyer mendje. E ka hapur zemrën ndaj nesh dhe kërkon pajtim.
-Edhe nëse jo, unë kam kryer punën time, - ma ktheu ai me indiferencë.
Nga ai moment ndjeva qarje në zemër dhe nën hijen e egoizmit njerëzor fillova të kuptoja se unë për të vleja vetëm si një lodër e bukur në pallatin e mbretit, e jo si ndonjë subjekt i veçuar njerëzor apo artistik. Për vlerat e shpirtit, kush pyeste në ato kohë nga njerëzit që ia kishin shitur shpirtin kushëririt të djallit–komunizmit. Aq shumë u lëndova, sa ishte hera e parë që e vura në dyshim lidhjen tonë. Mbasi fjala është ekzistenca jonë përmes intuitës femërore, fillova të hulumtoja në labirintet më të thella të shpirtit të tij. Mbi të gjitha fitoi skenari i urtisë e tolerancës së femrës, edhe pse u tundova keq nga ai reagim. Plakëm natën tonë si tre vjet të tjera, mbushur me rutina e pa gjallëri, dhe në emër të dashurisë idilike për sytë e botës duke gënjyer të nesërmen tonë…
***
Java m’u bë shekull brenda asaj pritjeje. Takoja njerëz e nuk shihja njerëz. Prekja realitetin e nuk e shijoja realitetin. Jetoja të djeshmen e nuk e shijoja të sotmen. Frymëzohesha e nuk dija të punoja. Duhesha e dashurinë e kisha vendosur në një flamur tjetër. Joshesha nga magjia e madhështia e qytetit e asgjë nuk shihja. Jetoja me artin e teatrin, kurse në thellësitë e zemrës shpresoja në zhbërjen e dramës sime. Kjo dramë me shumë akte kishte atakuar direkt qenien e rininë time, nga e cila kisha sakrifikuar shumë. Paqen dhe pajtimin me familjen po e llogarisja si shkallën më të lartë të lumturisë. Kisha nevojë të kthehesha në ngrohtësinë e tyre e të rrëfehesha deri në dehje për mëkatin që s’e kisha bërë kurrë, për t’ua dëshmuar atyre se zemra ime rrihte në gjakun e tyre. Anija ime e arratisur në ujëra detesh të pafundme kërkonte limanin nga ishte nisur dhe barrën e viteve na shkarkonte nën dritën e oxhakut të ngrohtë. Kisha nevojë që lotin e ngurtësuar ta shkrija në ato flakë ngrohtësie dhe si fëmija i paturp përsëri të flija në prehrin e nënës. Vetëm aty më çlodheshin eshtrat dhe zemra më bëhej mal kur takonim fjalë në zemra e sy. Nga ai gëzim i tepërt kisha frikë t’i takoja. Shpirti më rrinte pezull si retë mbi qellin që kishte filluar të hapej nga shirat e dendur, por unë nga mërzia e pikëllimet kisha filluar ta harroja fluturimin. Kthimi im drejt vatrës familjare do t’i lëvizte edhe gurët e qytetit dhe sytë e njerëzve kureshtarë do t’më vrisnin për të dytën herë. Ky është fati i femrës, që si shkëmbi i fortë përballon stuhitë – i fola vetes, gjersa po lexoja në fytyrën e tij një indiferencë dhe qëndrim jokureshtar. Si gjethja e shkëputur nga lisi po mundohesha të luftoja me rrjedhën e lumit dhe shpresoja që të gjallët të mos jenë të vdekur, kurse të vdekurit të ringjalleshin prapë tek unë. Shumë njerëz vonë e kanë kuptuar se jeta e tyre është zhgënjim dhe kanë përfunduar keq. Unë e kisha kuptuar dhe nuhatur qëmoti këtë ligj të pashkruar dhe po me të njëjtin ligj luftoja zhgënjimin çdo ditë. Shqyem perden e vuajtjeve dhe me shumë dilema brenda vetes po trokisnim në portën e mohimit, e cila tani na priste krahëhapur…
Fragment nga romani “Dashuri të paprekura (saga e një fryme të heshtur)”, bazuar në detaje nga jeta dhe vepra e Leze Qenës. Botohet me leje të autorit dhe të botuesit
