Një librari në Shtetrrethim

Një shënim nga Sarajeva: Pastaj vjen një urë e cila ka qenë e përkohshme kur është vendosur dhe tash është e përhershme, por të gjithë e dinë se është e përkohshme nga trarët e drunjtë që lëvizin nën gomat e makinës; që të gjithë dinë se është e përhershme, sepse njerëzit që janë mësuar të presin në kufi janë mësuar se këtu gjërat e pakëndshme janë të përhershme...

1.

Duhej të hyja në librari për ta formuluar ndjenjën që doja ta zhvilloja me disa fjalë a me një fjali të shkurtër, atë që kisha në të kaluar kufirin mes Malit të Zi dhe Bosnjë e Hercegovinës.

Pika kufitare e Malit të Zi shënohet me rrugën. Aty ku përfundon asfalti i mirë apo durueshëm i mirë, përfundon edhe kufiri i Malit të Zi. Pastaj vazhdon një zonë neutrale e mbuluar me një kolonë të gjatë veturash që nuk dinin pse ishin duke pritur pos faktit se gjithnjë kanë qenë duke pritur, prejse është vendosur kufiri. Pastaj vjen një urë e cila ka qenë e përkohshme kur është vendosur dhe tash është e përhershme, por të gjithë e dinë se është e përkohshme nga trarët e drunjtë që lëvizin nën gomat e makinës; që të gjithë dinë se është e përhershme, sepse njerëzit që janë mësuar të presin në kufi janë mësuar se këtu gjërat e pakëndshme janë të përhershme.

Përtej urës është kabina kufitare e Bosnjë e Hercegovinës që me gjasë është vendosur si e përkohshme dhe ja ku është ende aty e atillë çfarë qenë kabinat që u ngjasojnë atyre kioskave të plastikës që shisnin gazeta në të gjallë të Mareshalit Tito.

2.

Diku pas shpine mbetet një tabelë me flamurin e BE-së dhe me fjalët gjysmë të shlyera që thonë se po ndihmohet rehabilitimi i këtij kalimi kufitar. Fjalët do të kenë të shkruara me ngjyrë të dukshme, por prejse Zoti e harroi këtë kalim kufitar ato filluan të shlyhen.

Hyrja në Bosnjë e Hercegovinë është dramatike, sepse emri i këtij shteti ende lidhet me një luftë që ka ndodhur në shtet para mbi çerekshekulli, një lufte që pastaj kur u nënshkrua armëpushimi hyri në kokat e njerëzve dhe mbeti aty, e aftë për t’u vazhduar brenda kokave.

Hyrja është dramatike edhe sepse ndodh në kanionin e lumit Tara me shpatet ballorë që janë roje të serta të rrugës, paralajmërues se nga këtu hyhet në territorin e të vëzhguarit me kujdes e me heshtjen e diktuar nga mrrolet e tyre.

Hyrja është dramatike, sepse kilometër pas kilometri udhëtari pret se do të dalë diku në normalitet dhe ndoshta është duke kaluar nëpër diçka që këtu dhe vetëm këtu quhet normalitet. Kalohet afër një bahçe dhe përballë tjetrës, përmbi bahçen është një urë dy shiritëshe për vetura që nuk çon kund dhe më keq, nuk shihet as ku fillon. Navigacioni dhe flamujt tregojnë se hyhet në një zonë etnike dhe dilet në tjetrën; për dallim prej Zvicrës ku luftërat ndodhën para qindra vjetësh, kalimi prej një zone besimtarësh tek zona tjetër e besimtarëve, kalimi prej një forme thirrjeje për lutje në formë tjetër lutje Zotit ende mban drithërimën e luftës në kokë.

Hyrja është dramatike sepse duke hyrë në periferi të Sarajevës është një pjesë e saj që do të tregojë shprehimisht se i përket vetëm një kombi dhe një forme të thirrjes për lutje. Dhe është një pjesë tjetër e qytetit që ende beson në ëndrrën e vet se disi - nuk di kush si e as që del ndonjë analizë racionale ta shpjegojë - gjërat do të kthehen aty ku ishin para barbarisë 1992-1995.

3.

Një mik imi i vjetër, figurë e njohur kulturore e qytetit, ma cakton takimin në Buybook, kafe-librari në qendër të qytetit.

Rrëfimi i tij për shtetin dhe qytetin ka mundur të jetë i njëjtë edhe para dhjetë, edhe para pesëmbëdhjetë, edhe para njëzet vjetësh. Është rrëfim se si është ndërtuar, fillimisht dhe kryesisht nga bashkësia ndërkombëtare, një sistem i cili duhet t’i mbajë të ndarë njerëzit e etnive të ndryshme e të mënyrave të ndryshme të faljes fetare. Dhe disa rezistojnë e disa janë mësuar. Edhe ata që rezistojnë dhe ata që janë mësuar dinë se jetojnë në një vend të ndërlikuar. Në të ekziston një shtet, pastaj entitete shtetërore, pastaj kantone, pastaj komuna. Dhe mbi të gjitha këto ekziston një kryeadministrator ndërkombëtar që ka të drejtë të vendosë ligje.

Miku im ma prezanton themeluesin e Buybook-ut, Damir Uzunoviqin i cili i ka duart e lagura sepse sapo ka larë filxhanët e espressos. Ka një çerek shekulli me këtë kafe-librari: me espresso, me botimet e letërsisë jokomerciale dhe me diçka që quhet Bookstan, apo festival i librit. Në oborrin e pasmë të librarisë në javën e parë të korrikut vijnë shkrimtarë të njohur e panjohur për të biseduar për botën e letërsinë. Në njërin prej festivaleve ishte Orhan Pamuk.

4.

Buybook shqiptohet me një lojë fjalësh prej themeluesit të tij. Ai e quan “bajbok”, që në sllengun e ish Jugosllavisë do të thotë burg. Ky është versioni i tij i izolimit. Në këtë version letrar më duket se burgjet nuk shërbejnë vetëm për të izoluar tërësinë prej njeriut; në këtë version i ndihmon izolimit të njeriut prej tërësisë.

Edhe Bookstan është lojë fjalësh. Në vend të një territori që mban prapashtesën Aziatike qendrore “stan” për të treguar vendin (si Afganistan, Taxhikistan, Kazakistan, etj), festivali u quajt kështu për të treguar një shtetësi të librit.

Loja me simbole vazhdon. Lufta në Ukrainë nxit asociacionin automatik dhe “Shtetrrethimi” u bë tema e Bookstanit të sivjetmë. Shkrimtarët u ftuan të bisedojnë në Shtetin e tyre të librit se si i bëhet rezistencë kulturore së keqes që përshkallëzon deri në luftë.

Kjo rezistenca kulturore është diçka që miqtë e mi në Sarajevë dinë shumë mirë. Është një rreth, as i vogël e as i madh, por i identifikueshëm prej vitesh. Vital dhe i zëshëm. Dhe ka Republikën e vet të librit dhe është e vetëdijshme se është në Shtetrrethim.

Dhe, duhej të hyja në librari për të formuluar ndjenjën që doja ta zhvilloja me disa fjalë a me një fjali të shkurtër, atë që kisha në të kaluar kufirin mes Malit të Zi dhe Bosnjë e Hercegovinës: m’u bë e qartë se Shtetrrethimi vazhdon, edhe pasi të ketë përfunduar lufta, ajo e të tjerëve, ajo jona.