Virgjëresha shqiptare

Në bjeshkët e Malësisë së Madhe ata filluan ta thërrisnin “Lotara” pas përpjekjeve të saj për t’u treguar se si quhej. Në këmbë kishte një plagë që e kishte marrë kur ra mbi një gur të mprehtë në çastin kur qëlluan mbi shoqëruesin e saj. E kishin zënë ethet. Ashtu e mbledhur me batanije dhe e lidhur te shpina e një kali, ajo nuk kishte asnjë ide se sa kohë u ishte dashur atyre ta transportonin përmes maleve. Kohë pas kohe i jepnin ujë e nganjëherë raki, një lloj pije shumë e fortë. Ndjeu aromën e pishave. Në varkë hapi sytë e pa yjet që shkëlqenin e shuheshin duke ndryshuar vendet e në çast i erdhi për të vjellë. Më vonë kuptoi se do të kishin qenë duke udhëtuar mbi liqen. Liqeni i Skuterit ose i Shkodrës. Ndaluan në mes të kallamave. Batanija ishte mbushur plot me insekte, të cilat kishin mundur të futeshin brenda leckës që ia kishin lidhur këmbën.

Në fund të udhëtimit, megjithëse s’kishte si ta dinte që ishte fundi, ajo qëndronte e shtrirë në një kasolle që ishte ngjitur me shtëpinë e madhe të quajtur kulla. Kasollja u përkiste të sëmurëve dhe atyre që ishin në grahmat e fundit të jetës. Nuk përdorej për lindjet, pasi gratë në këtë vend lindnin ku t’u qëllonte: nëpër fushat e misrit ose ndanë shtigjeve kur çapiteshin të ngarkuara.

Ajo rrinte e shtrirë, ndoshta prej javësh, në një shtrat, formuar nga një pirg fieri. Ndihej rehat dhe ishte shumë kollaj ta ndërroje kur ndotej apo gjakosej. Një plakë e quajtur Tima kujdesej për të. Ia lyente plagën me një pomadë të përgatitur me dyllë bletësh, vaj ulliri dhe rrëshirë pishe. Disa herë në ditë ia ndërronin leckat e ia lanin plagën me raki. Lotara shikonte perde të zeza të varura në trarët e tavanit e kujtonte se ndodhej në shtëpinë e saj me të ëmën (tashmë të vdekur) që kujdesej për të. “Përse i ke varur ato perde ashtu?” tha ajo. “Ato duken të llahtarshme”.

Në të vërtetë ajo po shikonte rrjetat e merimangave, të trasha e të nxira nga tymi: pëlhura shekullore që askush s’i kishte prekur.

Në atë gjendje jermi, asaj i dukej gjithashtu sikur po i shtypnin fytyrën me ca dërrasa të gjera, si të ishin dërrasa arkivoli. Vetëm kur erdhi në vete pa një kryq dërrase që një burrë ia mbështeste te buzët që ajo ta puthte. Burri ishte një prift françeskan, i gjatë, fytyrëvrazhdë, me vetulla e mustaqe të zeza dhe kundërmonte një erë të rëndë. Përveç kryqit kishte një revolver që ajo më vonë e mësoi se ishte i markës Browning. Vetëm duke e parë ai e ndjeu që ajo ishte kaure, jo myslimane, por nuk arriti të kuptonte që Lotara mund të ishte heretike. Ai dinte pak anglisht, por e shqiptonte në një mënyrë të tillë saqë ajo nuk kuptonte asgjë. As ajo nuk u fliste gjuhën e këtyre gegëve. Pasi i pushuan ethet, ata mundën të merreshin vesh së bashku kur ai filloi t’i flasë italisht. 
Ajo kishte mësuar italisht në shkollë dhe kishte gjashtë muaj që udhëtonte nëpër Itali. Ai ishte i vetmi me të cilin arriti të kuptohej, prandaj mendoi se mund të priste më shumë prej tij. Cili është qyteti më i afërt? Pyeti ajo dhe ai u përgjigj, Shkodra. Shko atje të lutem, tha ajo, shko dhe gjej ku është konsullata Britanike, nëse ka një të tillë. Unë i përkas Perandorisë Britanike. Thuaju që jam këtu. Nëse nuk ka konsullatë angleze, shko në polici.

Ajo nuk e kuptonte se sido që të ishin rrethanat askush nuk do të raportonte në polici. Nuk e dinte që tani ajo i përkiste këtij fisi, kësaj kulle edhe pse rrëmbimi i saj nuk kishte qenë qëllimi i tyre, por ishte një ngatërresë e sikletshme për ta.

S’ka turp më të madh se sa të sulmosh një grua. Kur qëlluan e i vranë shoqëruesin, ata kujtuan se ajo do ta kthente kalin e do t’ia mbathte me të katra poshtë malit në drejtim të Tivarit. Por kali i saj u frikësua, u pengua nëpër gurë dhe ajo ra e vrau këmbën. Ata nuk kishin rrugë tjetër veçse ta merrnin me vete përmes kufirit të Cërna Gorës (që do të thotë Mali i Zi, ose Montenegor) dhe Malësisë së Madhe.

“Po pse grabitën shoqëruesin e jo mua?” Pyeti ajo duke menduar vetvetiu se motivi ishe grabitja. Solli ndër mend pamjen e uritur të burrit e të kalit dhe valëvitjen e pëlhurës së bardhë me të cilën kishte lidhur kokën.

“Oh, ata nuk janë hajdutë!” tha i habitur Françeskani. “Ata janë njerëz të ndershëm. Ata e vranë sepse janë në gjak me të. Me shtëpinë e tij. Ky është ligji i tyre”.

Ai i tregoi asaj se djali që u vra, shoqëruesi i saj, kishte vrarë një burrë të kësaj kulle. Kjo do të vazhdojë kështu siç kishte vazhduar prej shumë kohësh. Këtu gjithnjë lindin më shumë djem. Këta mendojnë se kanë djem më tepër se çdo popull tjetër në botë dhe ndodh pikërisht kështu për t’i shërbyer kësaj çështjeje thelbësore.

“Është e tmerrshme”, përfundoi Françeskani, “por e bëjnë këtë për nderin e tyre e të familjes. Ata janë gjithnjë gati të vdesin për nderin”.

“Shoqëruesi im nuk duhet të ketë qenë kaq i gatshëm, derisa ia mbathi në Cërna Gora”, iu përgjigj ajo.

“Po, ç’rëndësi ka ky fakt?” tha Françeskani. “Edhe sikur të kishte shkuar në Amerikë, përsëri nuk do të kishte ndonjë rëndësi”.

Në Trieste ajo hipi në një avullore për të udhëtuar gjatë bregdetit të Dalmacisë. Ishte së bashku me zotin e zonjën Kozenca të cilët i kishte takuar në Itali, si dhe me mikun e tyre, dr. Lambin, me të cilin ishin nisur që nga Anglia. Ata ndaluan në portin e vogël të Tivarit, që italianët e quanin Antivari, dhe e kaluan natën në hotel “Evropiani”. Mbas darke dolën në tarracë, por meqë zonja Kozenca kishte frikë se mos ftohej, ata hynë brenda dhe luajtën me letra. Gjatë natës ra shi. Ajo u zgjua, dëgjonte zhurmën e shiut dhe ndiej plotësisht e zhgënjyer. Kjo gjendje i shkaktoi një urrejtje për këta njerëz afro të pesëdhjetave, veçanërisht për dr. Lmbin, për të cilin ajo mendonte se çifti Kozenca e kishte thirrur nga Anglia që të njihej me të. Ata me siguri kujtonin se ajo ishte e pasur. Si një trashëgimtare e përtejoqeanit, ata pothuajse nuk e vinin re theksin e saj. Këta njerëz hanin shumë e pastaj detyroheshin të pinin ilaçe. Dhe shqetësoheshin që ndodheshin në këto vende të çuditshme. Po përse vinin atëherë? Nëse në mëngjes ajo nuk hipte në anije me ta, fillonin ankesat. Ajo nuk do t’i merrte kurrë ato rrugë që kalonin nëpër male për të shkuar në Cetinë, kryeqyteti i Malit të Zi, sepse ata i kishin thënë se nuk ishte një veprim i zgjuar. Ajo nuk do ta shihte kurrë kambanoren ku dikur vareshin kokat e turqve ose rrapin ku Princi-Poet takohej me popullin. Meqë nuk po e zinte më gjumi, vendosi të zbresë në tokë sapo të zbardhte. Edhe nëse do të vazhdonte të binte shi, për të parë gërmadhat që i dinte ku ndodheshin, ajo do t’i ngjitej rrugës lart mbrapa qytetit, aty përmes ullinjve, kalasë austriake mbi shkëmbinj dhe faqes së errët të Malit Lovcen.

Moti i ndihmoi. Po kështu edhe sportelisti i hotelit, i cili i gjeti në çast një shoqërues, zhelan, por fytyrëqeshur dhe me një kalë kockë e lëkurë. Ata u nisën: ajo mbi kalë e ai i printe përpara. Rruga ishte rrëpirë, gjarpëruese dhe plot me gurë. Dielli sa vinte e bëhej më i nxehtë, ndërsa poshtë hijeve ishte ftohtë dhe errësirë. Shpejt e mori uria dhe mendoi të kthehej sa më parë. Do të hante mëngjes me bashkudhëtarët e saj të cilët zgjoheshin vonë.

Nuk ka dyshim se, pasi kanë gjetur trupin e shoqëruesit, do kenë kërkuar edhe atë. Autoritetet, kushdo qofshin ata, duhet të jenë njoftuar. Anija do të jetë nisur në kohën e caktuar dhe miqtë e saj duhet të kenë ikur me të. Në hotel nuk ua kishin kërkuar pasaportat. Askujt në Kanada nuk do t’i shkonte në mend ta hetonte çështjen. Ajo nuk i shkruante askujt, me të vëllanë nuk fliste, ndërsa prindërit i kishin vdekur. Ti nuk do të kthehesh në shtëpi pa e bërë rrush e kumbulla trashëgiminë, i pat thënë i vëllai. Pastaj kush do të kujdeset për ty?

Kur u zgjua, ajo pa që po e transportonin në krah përmes një pylli me pisha. Lëkundja nanuritësh e ndoshta rakia ia qetësuan dhimbjet, dhe pa pandehur ajo e pranoi fatin e saj. Ia nguli sytë bohçes që varej nga shala e përplasej në kurrizin e kalit që ishte para saj. Ishte pothuajse sa një lakër dhe e mbështjellë me një copë që dukej e ashpër dhe si me ndryshk.

E dëgjova këtë histori në një spital të vjetër, spitali i Shën Josifit, nga Sharlota, të cilën dikur e kisha pasur shoqe. Atëherë miqësitë e mia dukeshin edhe intime edhe të paqëndrueshme. Kurrë nuk e mora vesh përse njerëzit më hapeshin mua apo pse donin që unë t’u besoja.

Kisha shkuar në spital me lule e çokollata. Sharlota ngriti kokën e qethur, me flokët e bardha si pupla në drejtim të trëndafilave. “Bah!” tha ajo. “Ata s’kanë erë! Të paktën për mua. Natyrisht, janë të bukur”.

“Haji vetë çokollatat”, tha ajo. “Gjithçka që ha më duket sikur ka shije zifti. Nuk e kam idenë se ç’shije ka zifti, por kështu më duket”.

Ajo kishte ethe. Kur e preka, dorën e kishte të nxehtë dhe të ënjtur. Flokët ia kishin qethur e dukej sikur ishte bërë më e mprehtë në fytyrë dhe qafa sikur i ishte holluar. Pjesa e trupit nën mbulesë dukej e gjerë dhe e fryrë si përherë.

“Por ti nuk duhet të mendosh se s’jam mirënjohëse”, tha ajo. “Ulu. Merre atë karrigen që është atje, ajo nuk e do”.

Ishin edhe dy gra të tjera në dhomë. Njëra ishte thjeshtë një tufë e çrregullt flokësh të thinjura mbi jastëk, ndërsa tjetra e lidhur në karrige përpëlitej duke rënkuar.

“Ky është një vend i tmerrshëm”, tha Sharlota. “Duhet të jesh shumë e duruar. Sa u gëzova që të pashë. Ajo atje bërtet gjithë natën”, tha ajo duke bërë me kokë në drejtim të krevatit pranë dritares. “Duhet të falënderojmë Zotin që tani e ka zënë gjumi. Nuk mund të fle dot asnjë minutë, por e shfrytëzoj kohën për një gjë shumë të mirë. E merr dot me mend ç’jam duke bërë? Jam duke sajuar një tregim për një film! E kam këtu në kokë dhe dua që ta dëgjosh. Ti do të jesh në gjendje të gjykosh nëse do të dalë një film i mirë. Unë mendoj se po. Do të doja Xhenifer Xhonsin të luante në të. Megjithatë, s’e di. Ajo nuk ka më të njëjtin shpirt. Është martuar me një njeri të rëndësishëm”.

“Dëgjo”, tha ajo. (Oh, mund të ma ngresh jastëkun pak më lart, prapa kokës?) Ka ndodhur në Shqipëri, në pjesën Veriore që quhej Malësia e Madhe, me 1920 kur jeta ishte shumë primitive. Është historia e një vajze të re që udhëton e vetmuar. Emri i saj në tregim është Lotara”.

U ula ta dëgjoj. Sharlota përkulej përpara, madje lëkundej nga pak në krevatin e saj të fortë duke theksuar ndonjë hollësi. Duart e saj të fryra fluturonin poshtë e lartë, sytë e saj blu zgurdulloheshin sikur të kërkonin përqendrimin tënd dhe pastaj, herë pas here, zhytej përsëri në jastëk e mbyllte sytë për t’u përqendruar përsëri tek tregimi. Ah, po, thoshte ajo. Po, po. Dhe vazhdonte.

“Po, po” tha më në fund. “E di si vazhdon, por mjaft tani. Ti duhet të vish prapë. Nesër. A do të vish?”

Unë thashë po nesër ndërkohë që dukej se e kishte zënë gjumi pa më dëgjuar.

Kulla ishte një shtëpi e madhe ndërtuar me gurë të palatuar. Kati i poshtëm përdorej për bagëtinë, ndërsa sipër rrinin njerëzit. Në verandën që i binte shtëpisë rreth e qark, do të shikoje gjithnjë një grua të ulur me një si bosht të sajuar në dorë që fluturonte si një zog nga një dorë në tjetrën dhe linte pas një gajtan të shkëlqyer që e përdornin për të zbukuruar pantallonat e burrave. Gratë e tjera ose punonin në vegjë ose qepnin sandale lëkure. Asnjëra nuk punonte me shtiza ulur, sepse askujt nuk i shkonte në mendje ta bënte këtë punë ulur. Ato punonin me shtiza kur shkonin poshtë e lart në burim me bulirat e ujit të lidhur në kurriz ose kur ecnin shtigjeve për të shkuar në fushë apo në ahishte për të mbledhur dru. Ato thurnin çorape të zeza me të bardhë, të kuqe me të bardhë, me vija zigzage që dukeshin si rrufe. Duart e grave nuk duhej të rrinin kurrë pa punë. Para se të agonte ato e rrihnin brumin e bukës në magjen prej drurit të nxirë, i jepnin formën në pjesën e pasme to lopatës dhe e piqnin në vatër. (Ishte bukë misri, pa maja. E hanin të nxehtë dhe fryhej në stomak si tullumbace). Pastaj ato duhej të fshinin kullën, të hidhnin fierin e ndotur e të grumbullonin fier të freskët për ta shtruar për të fjetur natën tjetër. Kjo ishte gjithnjë puna e Lotarës, pasi ajo nuk dinte të bënte gjë tjetër. Cucat e vogla përzienin kosin që të mos e linin të formonte copëra gjatë ngjizjes. Ato me të arriturat mund të thernin një kec e t’i qepnin stomakun mbasi e mbushnin me hudhra, mollë e erëza. Ose gra e vajza të të gjitha moshave mund të shkonin së bashku për të larë shamitë e bardha (me të cilat burrat lidhnin kokën), në ujin e ftohtë të lumit të vogël që ishte i pastër si kristal. Ato kujdeseshin për prodhimin e duhanit dhe varnin gjethet të thaheshin në një hangar të errët. Prashitnin misrin, kastravecët e milnin delet.

Gratë dukeshin të vrazhda, por në të vërtetë nuk ishin të tilla. Ato ishin vetëm të zëna me punë, dhe krenare e të etura për konkurrencë. Cila mund të mbante barrën më të madhe të druve, apo cilat thurte më shpejt apo prashiste më shumë radhë misri? Tima, që u kujdes për Lotarën kur qe e sëmurë, ishte një punëtore e mrekullueshme. Ajo mund t’i ngjitej me vrap shpatit të pjerrët që të çonte në kullë me një barrë drush të lidhura në shpinë e që ishte dhjetë herë më e madhe se ajo. Ajo kërcente në lumë nga një gur në tjetrin dhe i rrihte teshat në to si të ishin trupat e armiqve. “Oh, Tima, Tima!” thërrisnin gratë me admirim dhe pothuajse me të njëjtin intonacion thoshin “Oh, Lotara, Lotara!” kur kësaj të fundit i shpëtonte ndonjë rrobë nga dora ia merrte rryma. Nganjëherë e goditnin Lotarën me shkopin që i binin gomarit. Dhe kishte në këtë gjest më shumë zhgënjim, sesa egërsi. Nganjëherë cucat i thoshin, “Fol në gjuhën tënde!” dhe ajo fliste anglisht për t’i zbavitur. Nga këta tinguj të çuditshëm ato shtrembëronin fytyrën dhe rrudhnin buzët. Ajo përpiqej t’u mësonte fjalët hund, nose, e fjalë të tjera. Atyre u dukej si shaka. I përsërisnin fjalët me njëra-tjetrën e ia plasnin gazit.

Gratë rrinin me gratë, e burrat me burrat, me përjashtim të netëve (kur i ngacmoje gratë rreth atyre momenteve intime gjatë natës, ato skuqeshin, nuk pranonin të flisnin dhe nganjëherë ndodhte që ndonjëra të hante dhe ndonjë shuplakë) dhe gjatë ngrënies kur u shërbenin burrave. Se si e kalonin ditën burrat, jo nuk ishte puna e grave. Ata përgatisnin municionin dhe kujdeseshin shumë për pushkët e tyre që në të shumtën e rasteve ishin të punuara nga argjendi. Ata gjithashtu u vinin dinamit gurëve që zinin rrugët dhe ishin përgjegjës për kuajt. Kudo që ndodheshin do të dëgjoje të qeshura, këngë dhe të shtëna me pushke. Kur ndodheshin në shtërpi dukeshin sikur kishin ardhur për pushime. Disa prej tyre u hipnin kuajve për të shkuar në ca ekspedita ndëshkimore ose të tjerë të ndiqnin një kuvend për t’i dhënë fund ndonjë vrasjeje. Asnjëra nga gratë nuk besonte që ata do të zgjidhnin problemin. Ato qeshnin deh shtonin se kjo do të thoshte nja njëzet e ca krisma pushkësh më shumë. Kur një i ri nisej për të kryer vrasjen e parë, gratë për ta inkurajuar përkujdeseshin shumë për veshjen dhe flokët e tij. Nëse nuk ia dilte mbanë, asnjë cucë nuk mund të martohej me te. Një grua e zakonshme do ta kishte për trup të martohej me një burrë që nuk kishte vrarë. Kushdo ishte e dëshiruar të kishte nuse të reja për të ndihmuar në punët e shtëpisë.

Një natë, ndërsa Lotara po i bënte një miku për të ngrënë (gjithnjë kishte miq të ftuar rrotull tryezës së ulët, sofrës) ajo vuri re duart e tij të vogla dhe krahët pa asnjë qime edhe pse nuk ishte një djalë i ri. Lëkurën e kishte si zhabë, me rrudha e pa mustaqe. Ajo i mbajti vesh zërit të tij kur foli e iu duk i ngjirur, si zë femre. Por ai pinte duhen, ujë në sofër me burra e mbante pushkë.

“Burrë është ai?” pyeti Lotara gruan me të cilën po shërbente. Gruaja tundi kokën e nuk e hapi gojën se mos e dëgjonin burrat. Por cucat e reja që ua kapi veshi pyetjen nuk u treguan kaq të kujdesshme. “Burrë është ai? Burrë është ai?” imitonin ato Lotarën. “Oh, Lotara, ti je e marrë! A nuk mundesh ta dallosh një Virgjëreshë?”.

Ajo nuk bëri ndonjë pyetje tjetër. Ca ditë më vonë, kur pa Françeskanin, e ndoqi nga pas për ta pyetur. Ç’do të thotë të jesh Virgjëreshë? Asaj i duhej të vraponte pas tij, pasi ai nuk ndalonte e as fliste me më të siç binte kur ajo ishte e sëmurë në kasollen e vogël. Ajo ishte e zënë me punë kurdoherë që ai do të vinte në kullë. Megjithëse ai vetëm sa i përshëndeste gatë e ulej me burrat. Kur e shikonte që largohej në drejtim të kishës prej druri krejt të zhveshur, dhe barakës që ishte ngjitur me kishën e shërbente si qelë, ajo e ndiqte me nxitim nga pas, poshtë shtegut që kalonte përmes pyllit me shqeme.

Pjesë nga tregimi “Virgjëresha shqiptare” (“The Albanian Virgin”) nga përmbledhja me tregime “Open Secrets” botuar më 1994 i Alice Munros (10 korrik 1931 – 13 maj 2024)