Shkrimtarja fituese e “Nobelit”: Jam person që ndien dhimbje

“Si adoleshente vuaja nga pyetje të zakonshme: pse dhimbje, pse vdekje? Mendova se librat kishin përgjigjet, por çuditërisht kuptova se ata përmbanin vetëm pyetje. Autorët e tyre ishin të dobët dhe të ndjeshëm sikur ne”, thotë shkrimtarja Han Kang, në intervistën e vitit 2016 për “The Guardian”. Fituesja e sivjetme e “Nobelit” për letërsi, kishte folur edhe për mënyrën e të shkruarit. Zbulimi i një albumi me foto masakrash, është një pikë kthese. “Unë jam person që e ndien dhimbjen. Por ata nuk patën rastin të dëshmojnë sepse kishin vdekur, prandaj doja t’ua huazoja atyre trupin dhe zërin tim. Nuk e di pse u desh ta bëja këtë, por kështu ndodhi”, kishte thënë Kang teksa rrëfente përballjen me historinë e dhunshme të vendit të saj

Claire Armitstead

Në vitin 2015, nisi të bëhej zhurmë e madhe rreth një romani të quajtur “The Vegetarian” (i përkthyer edhe në shqip, “Vegjetariania” v.j.). Fliste për një grua të kthyer me fytyrë nga muri, e cila refuzon të konsumojë mish, duke shkaktuar skandal te miqtë dhe familja e saj, si një pararendës i refuzimit të vetë jetës.

“Është sensual, provokues dhe i dhunshëm, i mbushur me imazhe të fuqishme, ngjyra të habitshme dhe pyetje shqetësuese”, shkruhej në vlerësimin për librin, publikuar në “The Guardian”. 

Autorja e veprës, Han Kang, është poete, shkrimtare e tregimeve të shkurtra dhe romanciere, e cila për vite me radhë ka qenë një nga sekretet më të ruajtura të Koresë së Jugut. Rrëfimi i saj trepjesësh i refuzimit, ishte i përkryer për një histori trilluese të përkthyer, pasi nxirrte në pah të vërteta universale nga një kulturë e caktuar. Në njëfarë forme të dhimbshme përkonte me realitetin dhe në mënyrë misterioze ishte goxha “ndryshe’. 

Një vit pas (më 2016 v.j.) Kang u rikthye me një roman që është edhe më shqetësues dhe provokues. “Human Acts” fillon me masakrën e vitit 1980 të protestuesve studentore në qytetin Gwangju të Koresë së Jugut dhe nuk kursen asnjë detaj në vështrimin e kërdisë që kishte ndodhur, duke përshkruar skena si fyti i prerë, gishtat e kalbur të këmbëve që fryhen “si zhardhokë të trashë xhenxhefili” dhe të tjerë. 

Shkrimtarja që ishte dëshmitare e kësaj ngjarjeje shkatërruese është një grua 45-vjeçare, (sot 53 v.j.) e cila flet me një zë të ulët, është nënë e një fëmije, me një rreth gjithnjë në rritje të adhuruesve në Britani të Madhe. Këtu përfshihet edhe psikoterapistja, Susie Orbach, e cila në librin “Vegjetariania” gjeti një interes të përbashkët për dhimbjen, trupin – dhe atë se si lufta për të qenë njeri përfshin shumë mënyra të çuditshme për t’u kujdesur për veten, përballë lëndimit, mizorisë, konfuzionit, si dhe avokati i të drejtave të njeriut, Philippe Sands, për të cilin libri “Human Acts” është një arritje intensive dhe magjike – një reflektim brutal, por lirik për trashëgiminë universale të padrejtësisë, i vëzhguar përmes prizmit të një akti mizor.

Zbulimi i albumit me fotot e masakrës

Kang është një grua e vëmendshme dhe karizmatike, e cila e përfshiu dhe veten në kapitullin e fundit të romanit “Human Acts”, në mënyrë që të shpjegonte pse u ndie e detyruar ta tregonte këtë histori. Gwangju, një qytet në jug të Koresë, kishte qenë shtëpia e saj deri katër muaj para masakrës, kur babai i saj dha dorëheqje nga puna si mësues për t’u bërë shkrimtar me kohë të plotë, dhe e transferoi familjen në kryeqytet, Seul. Ajo mësoi për masakrën që kishte ngjarë kur ishte vetëm 12-vjeçare. I fshehur lart në raftin e librave familjar ishte një album përkujtimor me fotografi të shkrepura nga gazetarë të huaj, i cili kishte qarkulluar fshehurazi nëpër Korenë e Jugut. Kjo gjetje shokuese bëri që trauma publike të shndërrohej në një traumë intensivisht personale.

“Më kujtohet momenti kur sytë më shkuan te fytyra e një gruaje të re të gjymtuar, fytyra e së cilës ishte prerë në të gjitha anët me bajonetë”, shkruan Han. “Në heshtje dhe pa bërë bujë, diçka e butë thellë brenda meje u thye. Diçka që, deri në atë moment, as që e kisha kuptuar se ekzistonte”.

Tri dekada më vonë, ajo e kupton se këto fotografi e futën në një krizë ekzistenciale, e cila do ta përcillte gjatë gjithë jetës së saj.

“Nëse do të kisha qenë 20 vjeçe kur i kisha parë këto imazhe, ndoshta mund ta kisha përqendruar urrejtjen time te regjimi ushtarak, por isha shumë e re dhe thjesht ndjeja se njerëzit ishin të frikshëm dhe unë jam një prej tyre”.

Është një ngjarje që përmendet rrallë në Korenë e Jugut, duke lënë autoren me ndjenjën e fajit të të mbijetuarve, të cilën e ndau me pjesën tjetër të familjes së bashku me dy enigma të pazgjidhshme: si mund të jenë njerëzit kaq të dhunshëm dhe të egër, dhe çfarë mund të bëjnë njerëzit për të kundërshtuar një dhunë të tillë ekstreme?”

“Si adoleshente vuaja nga pyetje të zakonshme”

Në vend që të kërkonte përgjigje nga njerëzit, ajo iu drejtua librave.

“Si adoleshente vuaja nga pyetje të zakonshme: pse dhimbje, pse vdekje? Mendova se librat kishin përgjigjet, por çuditërisht kuptova se ata përmbanin vetëm pyetje. Autorët e tyre ishin të dobët dhe të ndjeshëm sikur ne”.

Derisa arriti moshën 14-vjeçare, Han e dinte se donte të bëhej shkrimtare. Ajo kaloi nga shkolla në universitet, ku studioi letërsinë bashkëkohore koreane. Në atë kohë, diktatura përgjegjëse për masakrën ishte rrëzuar dhe Koreja e Jugut kishte bërë një kalim në demokraci. 

“Jam shumë me fat që i përkas brezit të lirë: një brez që nuk kishte nevojë të përqendrohej te çështjet sociale”, thotë ajo.

Kang bëri debutimin letrar në vitin 1993, duke shkruar poezi dhe më pas tregime të shkurtra që ishin thellësisht introspektive, por megjithëse çmimet dhe lëvdatat për punën e saj erdhën shpejt, ajo kuptoi se kishte vështirësi sa herë që përpiqej ta pranonte një humanitet më të gjerë. Në të 20-at kërkoi përgjigje për dilemat e saj te Budizmi por hoqi dorë nga ky religjion kur mbushi të 30-tat, si pasojë e disa problemeve misterioze me nyjat, që i shkaktonin shumë dhimbje në duar saqë mezi mund t’i përdorte ato. Për tre vjet ajo qe në gjendje të shkruante vetëm duke e përplasur një stilolaps në tastierën e saj.

“Shumica e njerëzve kthehen te feja kur janë të sëmurë...”

“Shumica e njerëzve kthehen te feja kur janë të sëmurë, por për mua ishte e kundërta”.

Nuk është vështirë ta shohësh hijen e kësaj përvoje në librin “The Vegetarian”, ku një grua e re e quajtur Yeong-hye e refuzon trupin e saj, sikur të jetë duke u përpjekur ta fshijë dhunën që i është bërë trupit të saj nga një shoqëri e personifikuar te babai, bashkëshorti dhe kunati i saj. Edhe pse dhimbja e kyçeve u largua, Han e kuptoi se duhej të shikonte më thellë brenda vetes dhe drejt tmerrit për të cilin askush nuk donte të fliste. 

“Më në fund zbulova këtë periudhë që e kisha hasur në mënyrë indirekte në fëmijërinë time. Kuptova se nuk mund të shkoja më tej nëse nuk depërtoja në këtë përvojë”.

Hulumtimi i saj e çoi në disa nga ngjarjet më të errëta të historisë së shekullit XX, jo vetëm në Kore, por edhe në Bosnjë dhe në Auschwitz. “Çdo ditë e më shumë kisha frikë se do të humbja besimin te njerëzimi”.

Kang ishte në prag të dorëzimit kur zbuloi ditarin e një anëtari të milicisë civile që kishte okupuar zyrat e qeverisë provinciale ku kishte ndodhur masakra, ndërsa trupat bënë një tërheqje të shkurtër. 

“Aty shkruhej: ‘Pse kam një ndërgjegje që më shqetëson në këtë mënyrë?’ Dhe kjo gjë më mahniti. E kuptova që kisha harruar enigmën e dytë të fëmijërisë sime. Ditari më dha një mundësi për t’u drejtuar drejt dinjitetit njerëzor, megjithëse fillova nga dhuna”.

Djaloshi në qendër të tregimit në romanin “Human Acts” u nxor nga fotografitë që kishte zbuluar si fëmijë. Ajo e imagjinon atë duke e braktisur shtëpinë dhe duke ndihmuar për kufomat në një morg të improvizuar, përpara se të zhduket në turmën e protestuesve, ani pse nëna e tij e dëshpëruar i lutet të kthehet në shtëpi. Ai është një nga të “zhdukurit”, fatet e të cilëve nuk diheshin dhe nuk mund të tregohen në mënyrë të thjeshtë e të njëpasnjëshme, ndaj detajet shpërndahen nëpër rrëfim. Edhe një mik që niset për ta gjetur atë, përfundon i vdekur. 

“Ta shkruaja historinë e këtyre djemve ishte sfiduese për mua. Unë jam person që e ndien dhimbjen. Por ata nuk patën rastin të dëshmojnë sepse kishin vdekur, prandaj doja t’ua huazoja atyre trupin dhe zërin tim. Nuk e di pse u desh ta bëja këtë, por kështu ndodhi”, thotë Kang. 

Për një vit, ajo shkonte çdo ditë në dhomën e saj të punës, shpesh duke luftuar me veten për t’i shkruar vetëm tri apo katër rreshta, përpara se të kuptonte se nuk mund të vazhdonte më. Kjo përpjekje zbulohet me shkrimin që është i dhimbshëm, por asnjëherë e pajustifikuar në luftën e saj për të aplikuar një formë arti, thelbësisht human, në ekzaminimin e një masakre të shkallës së lartë. Sado mjekoligjore që janë vëzhgimet e saj, ajo është gjithashtu një ‘novatore e rafinuar’, puna e së cilës bazohet në njohuritë e saj për poezinë dhe në interesin e saj për muzikën dhe artin, siç e kuptoi shpejt përkthyesja e saj, Deborah Smith. Smith sapo kishte filluar të mësonte gjuhën koreane, kur zbuloi veprën e Hanit.

“Gjëja që më mbajti të interesuar në të, ishte diçka që mund ta kuptosh vërtet nga librat e Kangut. Romanet që shkruhen në Kore nuk janë shumë të ngjashme me ato nga SHBA-ja ose Britania e Madhe, sepse atje çdokush debuton zyrtarisht duke shkruar tregime të shkurtra. Bëhen disa koleksione dhe pastaj kalohet në procesin e shkrimit të një romani. ‘Romani i lidhur’ konsiderohet si një formë letrare më vete”.

“Të shkruarit korrespondon me stilin tim të jetesës”

“The Vegetarian” (Vegjetariania) ishte një roman i tillë, fillimisht i shkruar në tri pjesë të ndara, por “Human Acts” po ashtu e pasqyron këtë trashëgimi letrare, duke qenë i përbërë nga “pjesë tonesh të dallueshme”. Në një kapitull të rrëfyer nga nëna e një prej djemve të vdekur, Smith duhej të përkthente një dialekt të theksuar rajonal. Por po aq sfidues ishte një pjesë e hershme e tregimit në të cilën njëri nga djemtë e shikonte trupin e tij duke u kalbur mes një grumbulli kufomash. 

Koreanët kanë një koncept të quajtur “hon”, që nuk ka një ekuivalent në anglisht. “Nëse e kërkoni në fjalor, përkthehet si ‘shpirt’, por unë përdora fjalën ‘hije’, sepse është e pamundur të përdorësh fjalën ‘shpirt’ në anglisht pa evokuar kontekstin e krishterë”, thotë Smith. Qëndron në pikën ku përkthimi kalon në filozofinë kulturore.

“Deborah e përktheu si diçka që ka të bëjë me animizmin ose shamanizmin. Është pjesa jote që mund të jetë e gjallë pasi të kesh vdekur, megjithëse nuk ka ndonjë kuptim fetar. Që nga fëmijëria, e kam imagjinuar si një gjë të butë dhe të pastër”, deklaroi Kang.

Fakti që një koncept kaq thelbësisht i huaj për lexuesit anglezë duket tërësisht i besueshëm në roman, shpërfaq marrëdhënien midis shkrimtarit dhe përkthyesit. Stili i shkrimit të Kangut është jashtëzakonisht vizual dhe ka një cilësi të çuditshme, të fragmentuar, për të cilën ajo dhe Smith punuan shumë së bashku me qëllim që kapin atë.. Han është po ashtu shkrimtare shumë e kujdesshme.

“Forma ime e të shkruarit korrespondon me stilin tim të jetesës: është shumë e kontrolluar”, thotë

Han, e cila jeton në qetësi në një qytet jashtë Seulit, me djalin e saj adoleshent. 
“Fuqia e madhe e veprave të Hanit është se, ajo arrin tek universalja përmes veçantive”, thotë Smith. “Historikisht kjo ka qenë e rrallë në Kore, që është një vend kaq homogjen, saqë shkrimet që prodhon kanë qenë tepër të brendshme dhe shpesh e pamundur për të udhëtuar”.
Nëse “Human Acts” e ka vendosur Han Kangun në skenën ndërkombëtare, gjithashtu e ka bërë atë një përçues të ndërgjegjes së Koresë së Jugut. 

“Pasi libri u publikua, shkova në Poloni për një qëndrim katërmujor dhe kur u ktheva në shtëpi ishte ende në listat ‘bestseller’. Papritur njerëzit donin të më ftonin në dreka, për të folur rreth kujtimeve të tyre për ngjarjet tronditëse të Gwangju”, thotë Kang.