Poezia si rezistencë

“Edhe pse kurrë nuk mund të jemi të sigurt se do të funksiononte si formë mbrojtjeje, diktatorët gjithmonë i janë frikësuar ndikimit të poetëve te gjeneratat e reja”, thotë shkrimtarja, gazetarja e aktivistja rumune Ana Blandiana, në një intervistë ku ajo flet për poezinë si testament, për regjimin komunist, ndalimin e librave të saj, refuzimin e posteve të presidentes. ministres e diplomates. “Gjithmonë më ka tmerruar pushteti, sidomos pushteti politik, e gjithashtu çdo lloj forme e dëshirës për të dominuar, edhe vetë nocioni pushtet, të cilin e konsideroj njërin nga nocionet më toksike dhe jam e bindur që është dheu në të cilin rritet e liga”, thotë ajo

Ana Blandiana është shkrimtare, gazetare dhe aktiviste për të drejtat civile. Ajo rithemeloi PEN Qendrën në Rumani, të cilën e udhëhoqi deri më 2004. Blandiana është njëra nga themelueset e Aleancës Qytetare (ku shërbeu si presidente prej 1991 deri më 2002). Ishte anëtare e Konsulatës së Frontit të Shpëtimit Kombëtar. Që nga 2016 është anëtare e Akademisë Rumune. Ka botuar 14 libra me poezi, dy tregime, nëntë libra eseistik dhe një roman. Veprat e saj janë përkthyer në shumë gjuhë dhe kanë fituar shumë çmime. E njohur si njëra nga poetet më të rëndësishme rumune, disa nga librat e saj poetik janë “Veta e parë shumës”, “Tetor, nëntor, dhjetor”, “Ngjarje në kopshtin tim”, “Arkitektura e dallgëve”, “Pas diellit”, “Atdheu im A4”, “Ora e rërës” etj., kurse në prozë: “Traktati i manipulimit të rremë” dhe “Historia si e ardhme”.

Poezia juaj është dëshmi. Ajo regjistron ndjenjat, jetën dhe kohën tuaj. Si dhe pse e bëni këtë regjistrim estetik? 

Ana Blandiana: Sepse ky ishte vetë përkufizimi i profesionit dhe fatit tim. Ta lësh një testament, ta kesh një mesazh për ata që vijnë pas teje, në këtë mënyrë ta përjetësosh veten. Të mos zhdukesh plotësisht, ky ka qenë fiksimi i njerëzimit dhe kjo përbën themelin e të gjitha religjioneve dhe arteve, dhe shkrimtarët me modesti veçuan diçka për t’ua lënë pasardhësve. Ta lësh një tablo të jetës, kohës dhe mendimit të dikujt ka qenë projekt i shkrimtarëve të të gjitha kohëve, jo vetëm se në këtë mënyrë vuajtja merrte kuptim dhe vërtetonte se nuk ishte e kotë, por edhe mundësia për ta dënuar të ligën rriste shpresën për kapërcimin e saj. Sa më të mjera kohërat, aq më shumë shkrimtarët ishin të obliguar ta përmbushnin këtë detyrë të veten.

Sipas autoriteteve komuniste, ju ishit bija e një tradhtari të popullit, dhe kjo ju vuri në shënjestër të regjimit, i cili edhe ju dënoi ju dhe veprën tuaj. Çfarë shprese e bënte sfidën tuaj të durueshme? 

Blandiana: Gjatë jetës sime nuk mendoj se kam pasur ndonjë shpresë në evoluimin e botës, por, edhe pse duket e çuditshme, gjithmonë kam besuar se e mira gjithmonë triumfon, sepse krijohet mbi joegoizmin dhe mazokizmin e atyre që janë të mirë.

Sot kur ai regjim nuk është më, si e shihni karrierën tuaj letrare me të, dhe si mendoni se do të ishte pa të? 

Blandiana: Në një botë që flet gati e obsesionuar për nevojën e ndryshimit, sa më përket mua, mendoj që nuk kam ndryshuar aq. Gjithmonë kam jetuar me ndjenjën që jetoj para një ligësie që nuk kam të drejtë të shtirem sikur nuk e shoh. Bota përreth meje ka ndryshuar – tani kemi lirinë, represioni është zhdukur – por ligësia nuk ka pushuar së ekzistuari, ka krijuar forma të reja, në të cilat manifestohet dëshira e egër për pushtet, dominim dhe manipulim. Dikur ishte një dilemë mes jetës dhe vdekjes, mes të jesh dhe të mos jesh, kurse tani është një dilemë të kesh a të mos kesh. Kjo është një rënie në intensitet, por jo nga rreziku. Në liri, ligësia di të përfitojë më shumë se mirësia, përveç dhuratave të mrekullueshme, ajo përmban përbërësin tretës – indiferencën. Vendi dhe roli im në shoqëri nuk kanë ndërruar plotësisht, veçse tani ndihem më e vetmuar. 

Ju i përkisni një plejade poetësh të njohur si neo-modernistë, bashkë me Nikita Staneskun, Marin Soreskun, etj., që nëpërmjet një gjuhe metaforike dhe shpesh hermetike, krijuat poezi subversive dhe vendosët një lidhje me poezinë moderne rumune të cilën e pati ndërprerë ardhja e realizmit socialist. Sa ishte e vështirë dhe e rrezikshme kjo? 

Blandiana: Nuk ishte e lehtë t’i shkruanim poezitë, por t’i shkruash ode, apo himn Çausheskut do të ishte edhe më e vështirë. Ajo që na ndihmoi ishte mekanizmi estetik i neomodernizmit (poezia si sugjestion, si shprehje që vjen tërthorazi) që i ngjan mekanizmit të shmangies së cenzurës. Metafora (një krahasim që i mungon lidhëza) nënkuptonte që poezia kishte lindur në mes të rrugës së poetit dhe lexuesit, i cili tërthorazi shton lidhëzën. Edhe pse kurrë nuk mund të jemi të sigurt se do të funksiononte si formë mbrojtjeje, diktatorët gjithmonë i janë frikësuar ndikimit të poetëve te gjeneratat e reja. 

Ju një kohë keni punuar si librare, pastaj keni parë librat tuaj të hiqen nga raftet e librarive nga regjimi. Ju ka inkurajuar apo dekurajuar ky akt i regjimit?  

Blandiana: Ndalimi i qarkullimit të librave të mi nëpër librari ndodhi vonë, në vitin e fundit para 1989, kur nuk vinte më në pyetje heqja dorë në atë që besoja a shpresoja. 

Ju përveç që jeni prej vitesh kandidate për “Nobel”, gjithashtu ishit edhe fituesja më e re e “Herder Prize”. Si ndikoi ky çmim tek ju, dhe a ndërroi qasja e regjimit ndaj jush pasi këtij çmimi që ju dha një famë ndërkombëtare? 

Blandiana: Në maj të 1982-tës, kur cemeronia e çmimit Herder do të mbahej në Universitetin e Vjenës, një libër që kisha për zemër – “Projektet e së kaluarës” – ishte refuzuar dhe unë kisha pranuar të isha prezente në ceremoni në më pak se 24 orë. Gjithsesi, kur arrita në hotelin vjenez në mëngjesin e ditës së ceremonisë, gjeta një telegram që lajmëronte se libri kishte shkuar në shtyp. Ishte një gëzim më i madh se çmimi, dhe ishte dëshmi se edhe ata ma kishin frikën. Pastaj, me kohën, “Projektet e së kaluarës” u bë njëri nga librat e mi më të përkthyer dhe gjithmonë e kam pyetur veten si ishte e mundur që të botohet ky libër në Rumani.

Ju e keni luftuar politikën diktatoriale, por, pas rënies së regjimit, keni refuzuar gjithashtu postet politike që ju janë ofruar, nga posti i presidentit, ministrit, diplomatit etj. Pra, e keni luftuar pushtetin  kur ishte i rrezikshëm dhe e keni refuzuar kur mund të ishte i dobishëm. Ku e ka burimin ky qëndrim dhe si e mendoni relacionin e letërsisë me pushtetin? 

Blandiana: Gjithmonë më ka tmerruar pushteti, sidomos pushteti politik, e gjithashtu çdo lloj forme e dëshirës për të dominuar, edhe vetë nocioni pushtet, të cilin e konsideroj njërin nga nocionet më toksike dhe jam e bindur që është dheu në të cilin rritet e liga. Pastaj, nuk besoj që Zoti më ka krijuar të udhëheq njerëz, por për t’i bindur dhe emocionuar. Sa për lidhjen mes shkrimtarëve dhe atyre në pushtet, është antagoniste, çuditërisht e karakterizuar nga frika obsesive e diktatorëve ndaj fuqisë së shkrimtarëve – për shkak të ndikimit në të ardhmen – të cilët janë munduar gjatë gjithë historisë t’i blejnë ose t’i asgjësojnë. Flas vetëm për diktatorët, sepse në demokraci (dhe kapitalizëm) indiferenca e politikanëve ndaj kulturës është totale për t’i përfshirë fiksimet. 

Shprehja juaj “nëse drejtësia nuk ia del të bëhet një formë e kujtesës, kujtesa vetë mund të jetë një formë e drejtësisë” është motoja e Memorialit të Viktimave të Komunizmit dhe Rezistencës, në Rumani. Poezia juaj është kujtesë e rëndësishme e trashëgimisë estetike, gjeneratat e reja përmes saj do ta njohin çmendurinë e një ideologjie të tmerrshme. Pra, a mendoni se akti i krijimit është proces i memorizimit dhe se ky duhet të jetë roli i poetit, ta përjetësojë kohën e tij?

Blandiana: Nuk mendoj se ky është roli kryesor i poetit dhe në përgjithësi nuk mendoj që poeti duhet të synojë të ketë rol. Në këtë kuptim, unë fillova të shkruaj prozë pas 30 vjetësh, kur tashmë kisha botuar disa libra me poezi. Kur fillova të ndiej se duhet ta mbroja poezinë time nga presioni i madh i realitetit dhe ta reflektoj të ligën dhe të shëmtuarën në prozë. Veç kësaj, poezia ime mbronte veten, nuk mendoj që kam shkruar poezi politike, përveç disa poezive që gjithmonë më kanë munduar. Mendoj se gjithmonë kam kërkuar rrënjët e sferave të së ligës. Por, është e vërtetë, njerëzit e kanë perceptuar misterin e poezisë si formë proteste.

Ju keni thënë se me poezinë tuaj nuk keni dashur të sillni patjetër të renë, por atë që ju e quani “ndjesi e rinjohjes”. Çka nënkuptoni saktësisht me këtë? 

Blandiana: Atë që Platoni nënkuptonte kur fliste për zbulimin dhe mësimin e të vërtetave si diçka e ditur nga një jetë tjetër. Misteri i poezisë e ngërthen këtë ndjesi, këtë sensacion, si një aureolë të turbullt që na lidh me gjithë ata para nesh, me një realitet nga i cili vijmë dhe, ndoshta, harrrimi i të cilit ishte kusht për të lindur. Libri im i fundit me poezi është një lojë mbi marrëdhënien, e cila është vetë jeta jonë, mes dy epokave, asaj para nesh dhe asaj pas nesh, dy epoka nga të cilat Dante përshkroi vetëm një.

Duke pasur parasysh përvojën tuaj, si dhe leximet dhe preferencat tuaja poetike, dhe duke e parë humnerën si metaforë të rrezikut, mund të themi se poezia juaj është nxjerrë nga thellësitë e humnerës dhe ka mbetur e thellë. Sa i thellë është besimi juaj në mundësitë transformative të poezisë? A mund ta transformojë poezia botën, shoqërinë, lexuesin, apo vetëm poetin?

Blandiana: Para disa vjetësh kam mbajtur një ligjëratë në Universitetin e Sofjes, me rastin e ceremonisë DHC, të titulluar “A mund ta shpëtojë poezia botën?”. Isha duke u përgjigjur pozitvisht dhe, mes argumenteve të shumta, përmenda që në burgjet komuniste të dekadës së pestë dhe të gjashtë të shekullit të kaluar njerëzit rezistuan përmes poezisë. Edhe pse nuk kishin as laps e as letër, janë shkruar mijëra poezi dhe për secilën prej tyre duheshin tre veta: një që mendon, një që memorizon dhe një që e transmeton përmes alfabetit Mors. Te “Memoriali Sighet” është një dhomë, muret dhe tavani i së cilës janë të mbushura me poezi. Kjo dëshmon, se kur njerëzit e kuptuan që vetë thelbi i humanitetit po cënohej, iu kthyen poezisë si formë e mbrojtjes dhe rezistencës.