Metafizika e të shkruarit dhe e të lexuarit

Të shkruarit nuk është përmbushje e nevojave egoiste. Përkundrazi: ai është akti imanent i vetes për tejkalimin e vetvetes. Tejkalimi i vetvetes është akti i çlirimit nga egoja. Rritja shpirtërore e lexuesit përcaktohet nga ajo se sa procesi krijues i të shkruarit e rrit vetë shkrimtarin

Hyrje

Shpeshherë na ka rënë të dëgjojmë e të lexojmë se shkrimtarët shkruajnë të nxitur nga nevoja egoiste për vetafirmim, vetaktualizim, për famë etj; se krijimi është një akt personal ashtu sikur edhe leximi është një akt personal që nuk ka të bëjë me askënd tjetër, pos me nevojën e kënaqjes së egos personale të krijuesit dhe të egos personale të lexuesit; se akti i krijimit artistik ashtu edhe konsumimi i veprave letrare, janë akte mendimore që stimulojnë kënaqësinë, si qëllim më vete, të të qenit të ndarë e të veçuar nga bota dhe praktikat e saj; etj.; etj!

Pyetjes se “përse shkruajnë?”, disa shkrimtarë i përgjigjen duke thënë se “shkruajnë sepse e kanë të domosdoshme!” (se çfarë është ajo e “domosdoshme” që ata i cyt të shkruajnë, këtë ata nuk na e thonë!). Ose ka shkrimtarë, të cilët nën trysninë e projeksioneve të veta mëdyshëse për mundësinë e pritjeve mohuese të krijimeve të tyre nga lexuesit e kohës së tyre, duke përdorur si mjet mbrojtës arrogancën e ironisë thonë se “lexuesit tim ende nuk i ka ardhur koha për të ardhur në këtë botë”. Në të dy rastet egoizmi bëhet argumenti për legjitimimin kuptimor të punës së tyre.

Vërtet, të shkruarit dhe leximi i një vepre letrare a është një akt egoist? A është egoizmi ai mbi të cilin shkrimtarët (gjithnjë këtu është fjala për shkrimtarët e mëdhenj) e mbështesin idenë e lavdisë së tyre, si të mirën më të lartë, ndërsa, lexuesit (gjithnjë këtu është fjala për lexuesit seriozë, të përkushtuar pasionueshëm ndaj leximit!) leximin e përdorin si mjet për arritjen e lumturisë së tyre individuale-hedoniste?

Të shkruarit dhe të lexuarit

“Mburrem me atë që kam lexuar, jo me atë që kam shkruar”, thotë në një rast Borhesi. Një shkrimtar si Borhesi mburret me statusin e të qenit lexues, e jo të qenit krijues? Si është e mundur kjo? A do të thotë kjo se Borhesi ka qëndrim nënçmues ndaj punës së tij krijuese, ndërsa duke u ”mburrur” me atë që ka lexuar, si formë e procesit perceptimor kontemplativ të ndërgjegjes së tij, a mos ndoshta ai dëshiron ta mbivlerësojë punën krijuese të të tjerëve? Apo mos ndoshta kjo është shprehje elegante e shpirtit të tij të fisëm që ta bëjë të padukshëm ndjenjën mëkatare të krenarisë së egos së tij? Apo ndoshta përmes modestisë djallëzisht ai kështu e manifeston superioritetin e vet si shkrimtar në raport me të tjerët? Apo thjesht këtu kemi të bëjmë me një paradoks logjik? Nëse është ashtu, si duhet t’i qasemi një paradoksi të tillë? Ku qëndron baza e tij?

Vetëm përmes kategorisë së fundësisë, si forcë tërheqëse i gjithë procesit komunikues në raportin shkrimtar-lexues, mund ta kuptojmë pavlerësinë e dilemave të ngritura psikologjike e morale për dhe rreth rastit të Borhesit.

Leximi dhe të shkruarit janë entitete veprimore të ndryshme të mendimit, por nuk janë të ndara dhe pa ndikim në njëra-tjetrën, sepse përdorin të njëjtin burim: dëshirën e vullnetit të përhershëm të njeriut për të qenë pjesë e pandashme dhe aktive në ndërtimin e tërësisë së më të mirës më të lartë të universalitetit njerëzor. Teoritë letrare imanentiste raportin ndërmjet veprës dhe autorit, si dhe veprës dhe lexuesit, kryesisht, e konceptojnë nga perspektiva e pikëpamjes individuiste, sipas së cilës çdo individ është një entitet më vete, me gjendje të veçantë shpirtërore, krejtësisht autonom, pa asnjë lidhje me strukturat ekzistuese dhe ato të trashëguara kulturore, dhe, si i tillë, ky individ mund të bëhet vetë bartës dhe themelues i strukturave të reja, të cilat po ashtu janë autonome nga ato parapraket. Teoria egoiste për të shkruarit dhe të lexuarit, në një masë të madhe bazohet dhe e justifikon veten përmes pikëpamjes individuiste për botën.

Në fakt, që të dy veprimtaritë (të shkruarit dhe të lexuarit) janë procese që bazohen në nevojën për objektifikimin e jashtëm të ndërgjegjes për universalitetin njerëzor përmes subjektivitetit të brendshëm të ndërgjegjeve të personaliteteve të veçanta në një zonë ndërveprimesh të përbashkëta për përjetimin e ndjenjës së vazhdimësisë, e jo të ndjenjës së shkëputjeve e të fragmentimeve, të botëve të jetës njerëzore. Si veprimtari mendimore ato e shuajnë dallimin që ekziston në mes objektives dhe subjektives, esencës dhe ekzistencës, së fundmes dhe së pafundmes. “Habia” është shkaku dhe pasoja e përjetimit të ndjenjës së kësaj shkrirjeje, ku të kundërtat i nënshtrohen ligjit të identitetit në unitetin e tyre universal. Libri i shkruar (i përfunduar) përbën tërësinë e gjendjes së vetëdijes së autorit të saj përballë “habisë” që sjell zbulimi i së panjohurës gjatë procesit të tij krijues. Një shkrimtar që vetë nuk pëson tronditje nga “habia” “e së zbuluarës që synon të fshihet dhe të fshehtës që kërkon zbulimin” nuk mund të transmetojë kënaqësinë e ndjenjës së “habisë” tronditëse, këndellëse, te lexuesi. Për ndërgjegjen subjektive të një shkrimtari (të mirë) një libër i përfunduar është akti i ndërprerjes së kënaqësisë që i sjell ndjenja e vazhdimësisë në vetëdijen e tij përballë “habisë” tronditëse të shfaqjes së pafundësisë së gjërave në ditën e marrëdhënies unike e të papërsëritshme me të. A nuk vërehet një ndjenjë mallëngjimi te lexuesi kur ai e sheh se është në përfundim të procesit të leximit të një vepre mbresëlënëse për të? A nuk ia pëshpërit ai vetes: ”Ah sikur kjo të vazhdonte më tej! Pse përfundon me kaq?”

Me “habinë” shkrimtarët (e mëdhenj) nuk sillen lozonjarshëm sikur edukatoret e kopshteve me fëmijët me qëllim që ata t’i dëgjojnë e t’u shkojnë pas, por si tutorë që synojnë ta mbajnë atë (habinë) nën kontroll deri në çmagjepsen e vetes prej saj. Në të vërtetë, janë shkrimtarët (e mëdhenj) ata që paradoksalisht, të cytur nga ndjenja e përjetimit subjektiv të “habisë”, synojnë shuarjen e saj duke i objektifikuar në veprat e tyre gjërat që e përbëjnë “habinë” përmes detyrimeve shtrënguese linguistike e stilistike ndaj tyre. Në këtë shtrëngim prej tutori, ata i bëjnë gjërat që t’i shprehin të vërtetat e gjendjeve të tyre unike. Është nevoja e thellë për çmagjepjse nga magjepsja shungulluese e “pakuptimësisë” së ekzistencës së paradokseve, si parim i brendshëm i ekzistencës njerëzore në marrëdhënie me botën, karburanti që e vë në lëvizje një shkrimtar në procesin e vështirë të të shkruarit. Marrja fund e procesit të të shkruarit është kufiri ndarës dhe lokalizim i një zone të pafundësisë abstrakte të universalitetit të njerëzores së njerëzimit në një të fundme konkrete që vjen në trajtën e një vepre letrare të përfunduar. Çmagjepsja e shkrimtarit te lexuesi përkthehet në ndjenjë mallëngjimi për vazhdimësinë, e cila s’është gjë tjetër pos formë e urisë për vazhdimin e shijimit të kënaqësisë që sjell përjetimi i ndjenjës së pafundësisë, si thelb i strukturës së qenies njerëzore.

Leximi i veprave letrare është veprimtari, e cila e mban të gjallë, e nxit dhe e fuqizon ndjenjën e vazhdimësisë së vetëdijes për kërkimin e “habive” brenda hapësirave të botëve të pafundme të gjërave në gjendjet e tyre më universale. Vetëdija e shkrimtarit hyn në ndërveprim me vetëdijen e lexuesit, si kontrast i një bote përvojore të jashtme, e cila e transformon përmbajtjen e vetëdijes së tij prej lexuesi, për aq sa dëshira e lexuesit posedon kapacitete për të qenë i hapur ndaj ndjenjës së vazhdimësisë e të pafundësisë së universalitetit njerëzor. Në procesin krijues artistik, shkrimtari bëhet i ndërgjegjshëm për gjërat që janë në format e caktuara të ekzistencës së tyre; përmes procesit të leximit të veprave letrare, një lexuesi i qartësohet pamja e shumësisë së përmbajtjeve të ndërgjegjësimit të shkrimtarit për ekzistencën e botëve të gjërave, dhe ndërgjegjja e tij (e lexuesit), përmes leximit, bëhet subjekt aktiv në procesin e objektifikimit të atij ndërgjegjësimi që përjeton shkrimtari.

Egoizmi/antiegoizmi

“Eh kjo lavdia – thotë Balzaku në romanin “Lëkura e shagrenit” – është një mall që të shket nga duart, e paguan shtrenjtë e s’e mban dot. A nuk shfaqet tek ajo egoizmi i njerëzve të mëdhenj, kurse te lumturia egoizmi i budallenjve?”

Pra, sipas Balzakut, te njerëzit e mëdhenj ndjenja e lavdisë i ka rrënjët në egoizmin e tyre, ndërsa egoizmi i budallenjve shfaqet në trajtën e lumturisë. A sakrifikon një shkrimtar i madh për lavdinë egoiste, e kjo i bie që lexuesit dhe njerëzimi, në tërësi, i kohës së tij duhet t’i nënshtrohen interesit personal, interesit egoist të tij për lavdi? Vetë lavdia a i nënshtrohet egos së një shkrimtari, apo ajo ekziston vetëm përmes dhe nga vetëdija e lexuesit? Nëse lavdia egoiste bazohet në dimensionin kohor të së tashmes, shtrohet pyetja se si mundet që vetëdija e lexuesit ta ushqejë lavdinë (egon) e një shkrimtari, nëse ajo në të nuk do të gjente e nuk do të përjetonte përvojën e kënaqësisë universale të së mirës më të lartë, summum bonum, e cila, si parim i tejkalon egot individuale, pra është e kundërta e egoizmit? Në të kundërtën, çfarë vlere dobiprurëse kanë qëndrimet tona të sotme plot respekt madhërues për “ndërgjegjet egoiste” të shkrimtarëve të mëdhenj të shekujve të kaluar “të etur për lavdi”?

Për Balzakun konceptimi i së mirës më të lartë, summum bonum, (gjithnjë në kontekstin e materializimit të këtij koncepti mjaft efikas e ndriçues brenda idesë artistike të veprës së tij), nuk bazohet në unitetin e një parimi universal sipas ligjit të identitetit, ashtu siç e konceptonin atë grekët e lashtë, ku virtyti (lavdia) dhe lumturia janë në unitetin e tyre, por në pjesën, të veçantën, e cila, duke qenë në raport antitetik me pjesën tjetër, veten e konsideron si të mirën më të lartë. Kanti në veprën “Kritika e arsyes praktike” thekson se parimi i parë i takon shkollës së stoicizmit, i cili është i vendosur në anën e “pavarësisë së arsyes praktike mbi të gjitha bazat e ndjeshme të përcaktimit” (të summum bonum); ndërsa tjetra i takon shkollës epikuriane e cila parimin e summum bonum e vendos në anën e “vetëdijes së dëshirave të ndjeshme”. Në rastin e parë, parimi i virtytit duke e përfaqësuar supremen, përbën një kusht, i cili në vetvete është i pakushtëzuar, pra nuk është i varur nga një tjetër; në rastin e dytë tërësia (e mira më e lartë) nuk është pjesë e një tërësie më të madhe të të njëjtit lloj. Për stoikun, sipas Kantit, virtyti është gjithnjë summum bonum, dhe se lumturia është vetëm vetëdija e zotërimit të tij, si pjesë e gjendjes së subjektit; për epikurianin summum bonum është lumturia, ndërsa virtyti është përdorimi racional i mjeteve për arritjen e tij.

Balzaku konceptimin e summum bonum brenda idesë së vet (shumë të thellë) artistike në veprën “Lëkura e shagrenit” e mbështet në parimin e empirik të ndarë dhe në kundërshtim me parimin trenscendental të summum bonum. Sipas Spinozës transcendentja dhe imanentja janë të përputhshme. Për shkak se bazohet në logjikën e ndryshimit, në konceptin e Balzakut, brenda veprës, imanentja dhe transcendentja dalin të jenë në kundërshtim me njëra-tjetrën. Përkundër kësaj, në teorinë dialogjike të filozofisë ekzistencialiste të Martin Buberit transcendentja dhe imanentja e plotësojnë njëra-tjetrën, pra ato nuk i nënshtrohen logjikës së ndryshimit, por logjikës së identitetit, sepse janë ndërvepruese e të pandara. Parimi i filozofisë dialogjike buberiane bazohet në orientimin tematik të problemit të Tjetrit sikur Ti. Parimi i tillë dialogjik ndodh në sferën MIDIS, të cilin Buberi e tematizon përmes dimensionit të TAKIMIT. Procesi i leximit është territorializimi i TAKIMIT ku ndodh ndërmjetësimi i domethënieve të tjetrit, i cili ka funksion referencial për zbulimin e vetes së panjohur tek ai. Vepra e përfunduar e një shkrimtari ka qëllim referencial unin e tjetrit duke ofruar të vërtetën vetëreferenciale për botët (jo vetëm sociale, por edhe ato të dëshirave, të përfytyrimeve, të imagjinatës) subjektivisht të përjetuar në jetë. Forca e rëndesës së ndërveprimit simbolik të botëve mendore mes shkrimtarit dhe lexuesit – të mbushura objekte, qëllime e fusha perceptimore – është nevoja e përmbushjes së ndjenjës për vazhdimësinë e universalitetit të njerëzimit duke e pajisur atë me domethënie të ndërgjegjshme për kuptimin e ekzistencës njerëzore. Ndërveprimi simbolik i botëve, në të cilën rol të rëndësishëm ka letërsia, mes vetëdijeve të ndryshme – vështruar në rrafshin e sociologjisë fenomenologjike – përbën parakushtin e domosdoshëm për konstituimin e modeleve të të menduarit, të të sjellit dhe të vepruarit në jetë brenda shoqërisë, e kjo do thotë për konsituimin e fenomeneve shoqërore. Një perspektivë e tillë e sociologjisë fenomenologjike për interpretimin dhe vlerësimin e qëllimshmërisë së komunikimit letrar radikalisht bie ndesh me perspektivën tejet të përciptë që ofron pikëpamja individuiste (teoritë imanentiste) për raportin në mes të veprës dhe lexuesit.

Konceptimin e identitetit të së mirës më të lartë Balzaku e dedukton përmes parimit empirik të kundërshtisë, ku identiteti e lufton të kundërtën e vet, e cila në fakt është edhe kusht i ekzistencës së vetë identitetit. Në konceptin e Balzakut të shprehur në romanin e tij “Lëkura e shagrenit” lavdia e të mëdhenjve është identike me egoizmin e tyre, sepse është shkëputur nga çdo lidhje me transcendenten, të mirën më të lartë të njerëzimit. Pohimi i Borhesit se “mburret me veprat që ka lexuar” e jo me “veprat që ka shkruar”, bazohet në konceptin e unitetit të imanentes dhe transcendentes, unitet ky i cili i nënshtrohet logjikës së identiteti e jo të kundërshtimit.

Leximi është një proces i përballjes me botën e pafundësisë së përvojave njerëzore; të shkruarit për një shkrimtar është aktualizimi i një bote përvojore të fundme në kontekstin e të pafundmes. Egoizmi është e kundërta e ndjenjës së vazhdimësisë e të pafundësisë. Ndjenjën e vazhdimësisë, të pafundësisë, nuk mund ta përmbushë egoja (për lavdi) e shkrimtarit, e cila lexuesit i trajton si objekte për shtrirjen e pushtetit të vet dhe mbylljen e tyre në kufijtë e interesit të vet individual shkatërrimor, por përmes fuqisë së ofertës së vet subjektive të projektuar së jashtmi për bashkëpërfshirje dhe bashkëpërsosje me lexuesit në një proces objektifikimi të ndërgjegjësimit të zbulesës së tij për gjendjet e gjërave në botë. Vetëm ashtu vetja e tij bëhet pjesë e përvojës së vetëdijes së të tjerëve dhe përvoja e të tjerëve bëhet ndërvepruese në përvojën e vetes së tij. Në raport të tillë, thellësisht antiegoist, universalizohet njerëzorja e njerëzimit. Në të vërtetë, lartësohet hyjnueshëm vazhdimësia e njerëzores.

Një mendje, si ajo e Borhesit, e uritur për pafundësinë, s’ka se si të mburret me kufijtë e aktualizuar të botëve të fundme. Veprat e shkruara nga vetë shkrimtari, për mendjen e një shkrimtari si Borhesi, shprehur me konceptin e Max Schelerit për njohjen, është njohje e tipit praktik apo edhe e erudicionit; por leximi hyn në domenin e tipit të njohjes së zbulesës, e cila gjithnjë presupozon një zhvendosje dhe gatishmëri përulëse të vetvetes për të qenë i hapur ndaj tjetrit (njeriut dhe botës) me qëllim të zbulimit të vetes tek ai. Në analogji me konceptin e trinitetit në teologjinë e krishterë “Ati, Biri, Shpirti i Shenjtë” mund të thuhet se në statusin e shkrimtarit vetja e një personaliteti krijues përjetohet në gjendjen e të qenit “At”; në statusin e lexuesit vetja përjetohet në gjendjen e të qenit Shpirti i Shenjtë, i cili e ruan rendin e vazhdimësisë dhe të pafundësisë me dhe brenda njerëzimit. Borhesi, si lexues, është “shpirti i shenjtë”, i cili Atin e ofron me njerëzimin duke e ngritur njerëzimin tek Ati.

Përfundim

Të shkruarit nuk është përmbushje e nevojave egoiste. Përkundrazi: ai është akti imanent i vetes për tejkalimin e vetvetes. Tejkalimi i vetvetes është akti i çlirimit nga egoja. Rritja shpirtërore e lexuesit përcaktohet nga ajo se sa procesi krijues i të shkruarit e rrit vetë shkrimtarin. Të shkruarit është një akt shprehimor thelbësisht antiegoist; leximi është shkalla më e lartë e veprimtarisë mendimore antiegoiste. Në optikën e Borhesit leximi është përfshirje dhe shkrirje e vetvetes në botën transcendente të përjetimit të ndjenjës së vazhdimësisë të së mirës më të lartë të njerëzimit. Leximi është sprovë më e madhe se sa një individ është i aftë të dojë dhe të jetë i gatshëm të hapet para tjetrit, e kjo do të thotë: të jetë i hapur ndaj pafundësisë.

Mitologu Joseph Campbell thotë se miti na mëson se jeta duhet ta jetohet, ndërkaq, arti - thotë Nietzche – duhet të na bëjë të përballueshme të jetuarit e jetës. Pafundësia na mëson ta duam vlerën e përballimit të të jetuarit të jetës. Ndjenja e vazhdimësisë së ekzistencës sonë njerëzore, e kultivuar përmes të shkruarit dhe, në mënyrë të veçantë, pemës së të lexuarit të veprave (të mira) letrare, është forca rezistente për ta bërë të përballueshëm të jetuarit e jetës sonë. Mishërim i kësaj rezistence është figura e Sheherzades në “Një mijë e një net”.

Lavdia e shkrimtarëve egoistë është “lavdia” e përkohshme e shkrimtarëve të vegjël vetëpropagandues. Mendja egoiste e shkrimtarëve të vegjël, e zhytur brenda idesë së lavdisë egoiste, nuk mund ta përjetojë ekzistencën e vet në dimensionin e pafundësisë. Ajo nuk mund të ngrihet tek “Ati”, sepse zgjedhja e saj është “parajsa” e egoizmit. Pafundësia është ferri i saj. Një mendje e tillë nuk mund ta kuptojë obsesionin e Borhesit për pafundësinë. Një mendje e tillë do të mburret me veprat që ka shkruar, e jo me ato që ka lexuar.

Zgjimi i vetëdijes së lexuesit vjen nga potenciali i zgjuarsisë së shkrimtarit për të vendosur marrëdhënie me pafundësinë, e jo nga forca e egoiste që buron nga marrëdhënia me ndjenjën e dashurisë narciste në dimensionin kohor të së tashmes së tij konkrete.

Egoizmi – thotë Jose Saramago – e mbyt zgjuarsinë!