Mars, 1999: Kam përshtypjen se jam i vetmi serb në autobus, Gjakova është shkretë

Zgjohem rreth orës pesë – gjashtë, kuptoj se është ende mugëtirë, por, ama, vazhdoj e qëndroj në shtrat deri sa të dëgjoj afrimin e hapave të rënda të mikut tim. Nuk guxoj t’i lutem të më çojë në Gjakovë. Ideja se mund të më çojë me makinë për tek Ivani ndonjë shqiptar, përmes gjithë atyre kontrolleve të policisë nëpër Kosovë, është punë që s’bëhet. Për problemin e lëvizjes me makinë ndihem fajtor pasi ende s’e kam marrë patentën e shoferit. Një ditë më parë u orvata pa sukses të bind shoferin e zyrës sonë në Prishtinë të më çojë deri në Gjakovë

Fjeta top, nëse mund ta quajmë kështu, disa orë pa ndalim. Në dhomë bënte mjaft ftohtë, edhe pse N. ndezi radiatorin e vjetër, por që nuk mund ta ngrohte shpejt dhomën ku me sa duket, nuk kish jetuar askush. Para kësaj, me të shoqen, që ishte serbe dhe vajzat e tij folëm për gjëra të përgjithshme. Për jetën. Pastaj të gjithë pimë duhan dhe gjerbëm kafe.

N. është optimist për atë që po luhet. Sipas tij, Millosheviqi vetëm po blofon, meqë nuk mund të tërhiqet menjëherë. N-ja nuk beson se do të vijë puna deri te bombardimi dhe, nëse kjo do ndodhë, do të jetë një gjë krejtësisht simbolike dhe nuk do të zgjasë më shumë se një ditë. Unë nuk pajtohem me vlerësimin e tij, edhe pse do të doja shumë që të ishte e vërtetë. 

Zgjohem rreth orës pesë – gjashtë, kuptoj se është ende mugëtirë, por, ama, vazhdoj e qëndroj në shtrat deri sa të dëgjoj afrimin e hapave të rënda të mikut tim. Nuk guxoj t’i lutem të më çojë në Gjakovë. Ideja se mund të më çojë me makinë për te Ivani ndonjë shqiptar, përmes gjithë atyre kontrolleve të policisë nëpër Kosovë, është punë që s’bëhet. Për problemin e lëvizjes me makinë ndihem fajtor pasi ende s’e kam marrë patentën e shoferit. Një ditë më parë u orvata pa sukses të bind shoferin e zyrës sonë në Prishtinë të më çojë deri në Gjakovë. Ai ma tha shumë hapur: do të ta përgatis makinën, por mua vetë s’më lejohet të shkoj atje.

Te N-ja lë valixhen me gjërat personale të Ivanit, sepse ai më premton t’ua jap atë ambulancave të ndihmës së shpejtë që mbërrijnë nga Gjakova, sapo tensioni të ulet pak. Dhe kjo do të kryhet, siç mendon ai, për jo më shumë se një javë.

N-ja më përcjell në stacionin e autobusëve. Atje ka shumë njerëz dhe mbizotëron zhurma. Të gjithë duket se lëvizin për diku. Menjëherë e kuptoj se rruga Prishtinë - Gjakovë është e pakalueshme për shkak të luftimeve. Por është hapur ndërkohë rruga Prishtinë - Prizren. Nga Prizreni në Gjakovë, me sa kujtoj, është rreth njëzet kilometra. Atje mund të marr edhe taksi.

Autobusi është plot e përplot. Të paktën aty gjenden edhe pesë nëna me foshnje. Ajri është mbytës. Kutërbim i përzier i rrobave të lagura, djersës dhe fëmijëve të vegjël. Ulem nga ana e dritares diku në mes të autobusit në anën e djathtë. Autobusi ndalon çdo dhjetë kilometra. Mesorja e autobusit është e mbushur me njerëz që qëndrojnë në këmbë e që lëkunden sipas ritmit të autobusit sa para-mbrapa dhe majtas-djathtas. Një foshnjë qan gjithë kohën. Kam përshtypjen se jam i vetmi serb në autobus, por tamam për shkak të kësaj, nuk ndiej as edhe frikën më të vogël. Ndihem si joreal. Automjetet ushtarake dhe policore përshkojnë Suharekën. Diku këqyr se si po del tym nga një ndërtesë e shkatërruar. Një ditë më parë UÇK-ja ka vendosur një pritë. Të paktën kështu kam dëgjuar te B92 (9). Askush, sidoqoftë, nuk na ndal dhe as na kontrollon.

Pak para orës dhjetë të mëngjesit jam në Prizren. Autobusi për Gjakovë qëndron i zbrazët, sikur po më pret tamam mua, aty njëzet metra larg peronit. Në vend që të shkoj për shëtitje në Prizren, ku s’kam qenë kurrë më parë, ulem e pres në autobus. (Qëndroj pothuajse një orë kështu.) Dhjetë minuta para nisjes së autobusit futen gjashtë pasagjerë. Është ditë me diell dhe me erë. Këtë radhë ulem në të majtë, e gjatë gjithë kohës shoh tej fusha të ndara nga mali, prapa të cilit ndodhej vendi i errët dhe i rrezikshëm i Shqipërisë. 

Rruga është e ngushtë, por e pastër dhe e saposhtruar me asfalt. Papritur vërej se ka ardhur pranvera.
Në Gjakovë, mbërritëm për gjysmë ore. Gjatë rrugës u ndalëm ndoshta dy apo tri herë. Në autobus u futën vetëm tre pasagjerë. Një burrë i vjetër me një beretë të vendosur në mes të kokës që shtrëngonte një ombrellë të madhe të zezë, dhe që gjatë gjithë kohës nuk gjente rehat duke u kthyer andej-këndej. Policia, për fat, nuk na ndali askund; sikur kjo pjesë e rrugës të ishte një hapësirë e çliruar. Kur mbërritëm në Gjakovë, arrita në përfundimin se burri i vjetër nuk ishte fare paranojak, por kishte një tik nervor.

Stacioni i autobusit të Gjakovës ishte krejt i braktisur. Nuk pashë aty ndonjë autobus tjetër. Kishte edhe dy taksi, Mercedesë të vjetër, një i zi dhe tjetri i verdhë. Unë shkova tek i ziu dhe i thashë: Në Kazermën e Vjetër.

Kaq qytet i vogël dhe mban dy kazerma: E reja dhe e vjetra. E reja është e vendosur në qendër të qytetit, i cili është i përbërë nga ndërtesa moderne dhe të zhveshura socialiste. Një lloj Beogradi i Ri, vetëm se pa rrokaqiejt. Kazerma e vjetër ndodhet në pjesën tjetër të qytetit, një lloj qendre historike, e cila është një kombinim i pazarit oriental dhe llojit të zakonshëm të getos mesdhetare. Rrugët janë të shkreta, ashtu si edhe stacioni i autobusëve. Kjo lloj zbrazëtie është e kombinuar me një si pritje, e kjo ndihet në çdo hap. Unë vetë kam bërë hapa fare të vegjël – aty do më çojë dikush me makinë.
Taksia ndalet në hyrje të kazermës, që ka një si dëmtim në qoshen e vetme që shoh. Këtu ka një vend-pritje prej ku një udhë betoni të drejton në një ndërtesë të gjatë e të ulët. Prapa ndërtesës shquhen disa godina të tjera kryesisht njëkatëshe. Rreth të gjithë kompleksit qarkon një gardh i ulët metalik.
Në të majtë të hyrjes së kazermës, bash drejtimit nga ku kemi ardhur, ndodhet një kishë katolike dhe një manastir femëror që rrezatojnë një paqëti të jashtëzakonshme evropiane. Shoh një murgeshë të përnderuar që po lan dritaret. Në anën e kundërt të rrugës, ka një rresht shtëpish njëkatëshe rrethuar me kopshte.

Përpara vendit të pritjes gjenden tre stola për vizitorët. Dielli ngroh këndshëm. Nënoficeri i rojës me mirësjellje më thotë se duhet të pres pak. I ulur në njërin stol, dëgjoj një burrë dhe një grua që po flasin, me sa duket një baba dhe një nënë që kanë ardhur për të vizituar djalin. Ata janë nga Kosova. Natyrisht, serbë. Nuk mund të kuptoj për çfarë po flasin, por e ndjej se jam i irrituar. U them pa hezitim: a e dini se çfarë po ndodh? Për pak ditë do të fillojnë bombardimet dhe amerikanët shpejt a vonë do t’ia mbërrijnë. Bëni çmos të tërhiqni djalin si të dini, dhe si të mundeni, vetëm kjo ka rëndësi tani...

Ata në kor më përgjigjen se do të luftojnë të gjithë dhe se nuk ka shans për askënd që të pushtojë Kosovën.

Mirë, u them. Por, aman kjo mua nuk më qetëson aspak. Ndihem sikur budallallëku, ashtu si ndodh me stuhinë apo tërmetin të më gozhdojnë në tokë. Vizion fatalist në një fatkeqësi që po afrohet jo me shpejtësinë e rrufesë, por më shumë gjasë atë të Breshkës së Zenos. Ka më shumë se gjysmë ore që pres Ivanin. - Po e kërkojnë, më thotë nënoficeri, që kërkon të më qetësojë.
Më në fund Ivani shfaqet me uniformë. Është qeros, i nxirë krejt dhe duket më i holluar. E shoh se nuk i besohet që kam ardhur. Ka marrë liridalje deri në mbrëmje. Shkojmë së bashku, në këmbë, deri në hotel “Pashtrik”. Flasim për asgjë dhe për çdo gjë. Rrugët janë bosh. Vetëm se e ndiej që po na këqyrin prapa perdeve. Por tani që jam me Ivanin, nuk më ndjek më rreziku. Lufta është diku tjetër.

Hoteli duket i braktisur edhe pse çdo gjë punon si normalisht. Madje edhe drekojmë mirë. (Më duket se hëngrëm një lloj specialiteti: një lloj bifteku alla-Karagjorgjeviq që këtu e quajnë “biftek Pashtriku”?) Pas drekës shkuam në dhomë, ku Ivani bëri dush. Unë arrita të fle vetëm gjysmë ore. Pastaj përsëri, biseduam për çdo gjë që mundëm. Unë i thashë se sulmet ajrore do të fillonin brenda tri ditësh. Natyrisht nuk kisha ndonjë lloj informacioni të besueshëm se kur do të fillonin, por kisha një lloj sigurie, se kur do të fillonte sulmi. I thashë se, në atë rast, duhej të dilte nga kazerma dhe se, në asnjë mënyrë, nuk duhej të kthehej më aty. Edhe nëse do kishte komandant ndonjë idiot, i cili do t’i urdhëronte të mos e linin kazermën, duhet të iknin medoemos prej saj. (Sigurisht, për fat, kishte ende edhe nga ai lloji i komandantëve idiotë që dyshonin të rrinin aty.) Urdhri vinte nga Beogradi. Komandanti i Ivanit ishte një farë koloneli Gjoshan, i cili më vonë na u shfaq në gjyqin e Millosheviqit në Hagë si dëshmitar. Ivani e përshkroi si një burrë arrogant dhe pak fodull. Nga kallëpi i Nebojsha Pavkoviqit (10), por ndoshta jo kallëpi i një dashnori të zellit të tij.) Biseduam se ku dhe nga mund të iknim. Duhet të kapnim Malin e Zi dhe nga atje të shkonim drejt e në Sarajevë – te vajza ime e tezes.

Po lëri ëndrrat!

Nuk mund të mos kthehesha pas të kujtoja bisedat telefonike kur kushërira ime i ishte lutur Ivanit të shkonte menjëherë në Sarajevë për të mbaruar Fakultetin e Mjekësisë. Kurse nëna ime, atëbotë e ndjerë, sepse vdiq krejt papritur në nëntor 1998, na qetësonte duke na thënë se çdo gjë do të shkojë mirë. Nuk e di se çfarë komenti do të bënte ajo për këtë Gjakovë dhe këtë erë të keqe që vinte prej frikës dhe shqetësimit që prodhoheshin në mënyrë të pashmangshme në atë situatë. Tetë vjet më parë, kështu më duket nëse nuk gaboj, me avionin e fundit nga Sarajeva, erdhi te ne Damiri, të cilit atëherë iu luta të ikte nga qyteti menjëherë dhe të vinte te ne. Tani, Damiri jeton krejt i sigurt në Danimarkë. Një tjetër hallë dhe xhaxhai, po ashtu nga Sarajeva, janë në Kanada që nga viti 1994. Familjarët nga nëna janë të gjithë ose të shpërndarë ose kanë vdekur. Si është e mundur dreqin që njeriu e ka më të lehtë të këshillojë të tjerët për gjënë e dobishme që duhet të bëjnë, sesa të gjejë ndonjë këshillë të mirë për veten dhe njerëzit e tij? 

Ishte ditë e kthjellët dhe bënte vërtet pranverë. E shoqërova Ivanin deri pas kazermës. Pastaj u përshëndetëm ngathët si meshkujt, me një si shpresë të çuditshme, besimi, apo çfarë, se tek e fundit do të shkonte çdo gjë mirë, se do të mbijetonim. Ndjenja të tilla zakonisht zgjasin për një kohë të shkurtër edhe pse janë shumë intensive. Ma merr mendja se vetëm një besimtar mund të veprojë kështu. 
Porse tashmë në rrugën prapa, duke ecur nëpër ftohtësirë, në pjesën e vjetër të qytetit shoh se besimi më ka lënë dhe se e vetmja gjë që ndjej është një dëshpërim i thellë dhe pafuqia. Në rrugëtimin e shkurtër për në hotel, arrij të sorollatem edhe kot. Papritmas e gjej veten në ca rrugë ku fëmijët janë ende duke luajtur. Kur shfaqem aty, ata ndalin lojën dhe më këqyrin në heshtje. (A mos vallë kjo është ajo ndjenja e humbjes që Kamy e përshkruan tek “I huaji”?)

Papritur, kur ra muzgu, kuptova se më kishin mbetur fare pak dinarë për hotelin dhe biletën e autobusit, ndaj kërkova të këmbej njëzet marka. Rrugës, duke kaluar nëpër udhën kryesore të qytetit (të ndriçuar), papritmas filloi të më kapte tërbimi. Ndala në një kioskë ku pyeta nëse mund të këmbeja ca para, por shitësi ma preu shkurt se nuk konvertonin. Me siguri u frikësua nga pamja dhe zëri im. Vendi tjetër, ku provova, ishte një dyqan lulesh. As nuk më kujtohet tani se çfarë arrita t’i them, derisa mi këmbyen paratë. Ishin një çift të moshuarish, burrë e grua, me siguri shqiptarë, që vetëm sa shikonin njëri-tjetrin. Unë e kapa veten sërish, njësoj si në Kurshumili, duke mallkuar Millosheviqin, serbët dhe shqiptarët, shtetin dhe ushtrinë, dhe të gjithë të gjallët që jetonin nën këtë qiell kaq të ngushtë, ku po gjendesha dhe vetë. Pse unë, së bashku me të dashurit e mi, qenkam i dënuar të jetoj në këtë ferr? Dhe pse ata ma morën kështu peng tim bir?

Në hotel arrita të qetësohesha pak. Piva kafe dhe tymosa shumë duhan. Në dhomën e ngrënies gjendej një aparat televizori, i vendosur direkt mbi dysheme ku sërish po jepej një lajm i pështirë. Ishin rreth gjashtë apo shtatë të ftuar, të gjithë burra. M’u bë sikur të gjithë kishin ardhur për të vizituar fëmijët e tyre në kazerma. Një burrë nga Bijello Polje kishte vendosur të qëndronte me djalin e tij në ushtri si vullnetar. Nuk kisha të qartë nëse këtë po e vlerësonte apo po ankohej për fatin e keq.
Gjithë natën u përpëlita në shtrat. Më mundonin ëndrra të këqija, e të tmerrshme. Vazhdimisht më cimboste mendimi: si mund ta lë vallë atë në këtë vend? Të kishim mundur të përpiqeshim të iknim? A do mund ta shoh vallë përsëri tim bir? Po a do të mund ta shmangë ai luftën! Nga frika dhe mësymja e të ftohtit në dhomë dridhesha edhe pse isha i mbuluar me dy batanije. Përpiqesha t’u shmangesha përfytyrimeve ndjellakeqe por ia dilja t’i qetësoja për pak, ndoshta vetëm për pesë apo gjashtë minuta, dhe pastaj ato ktheheshin edhe më të forta se më parë. E vetmja censurë që ende më funksiononte ishte se nuk e shihja dot djalin të vdekur, paçka se ndërkohë të gjitha kombinimet e tjera gëlonin në kokën time. 

Mëngjes herët. Një dritare e dhomës së hotelit përballet me Pashtrikun. Masa e errët e maleve mbush gjithë horizontin. Atje tej është Shqipëria. Që andej mbase do të vijë e keqja. Kurse im bir do mbetet këtu.

Kur zbrita më ngushëlloi disi gruaja e recepsionit pasi më tha se mund të telefonoja kur të doja nga Beogradi dhe se ajo do të më rrëfente sesi është situata. Më kërkoi vetëm që Ivani të vinte në orën e caktuar, në mënyrë që të lidheshim me të. Po e thoshte sikur asgjë e papritur s’mund të ndodhte ndërkohë. (Çfarë ndjenje e pakuptimtë!) Ishte mëngjes herët, rreth orës gjashtë, sërish një ditë e bukur, e kthjellët dhe unë isha përsëri i vetmi njeri që ecte nëpër qytetin e braktisur. 

Ka filluar të punojë linja Gjakovë - Prishtinë. Në autobus gjenden rreth dhjetë pasagjerë. Nga këta vetëm tre burra: unë, një mesoburrë serb dhe një prift katolik shqiptar. Pjesa tjetër e pasagjerëve janë thjesht gra shqiptare me fëmijë. Serbi ulet pranë meje, mu pranë derës. Fillon menjëherë të më flasë për pasuritë e Metohisë (11). Kalojmë pranë një vreshti dhe ai fillon e shpjegon: Ja pse amerikanët duan të na e zhgrapin këtë. – Po nuk e mbajnë dot shumë, e kanë kot fare verën e Kalifornisë. Njeriu, megjithatë, nuk e kupton se çfarë po mendoj unë ndërkohë. Kjo është arsyeja pse teksa marrim një rrugë tjetër i them: Hajde, mjaft tani, çfarë dreq pasurie, çfarë amerikanësh, kam lënë djalin në Gjakovë peng të politikës dhe të Millosheviqit. Në autobus askush nuk po fliste deri atëherë, por pas kësaj pllakos një heshtje e tillë, sa nuk po dëgjohet as edhe pitëtima më e vogël. Kontrolli i parë na shfaqet rreth dhjetë kilometra në veri të Gjakovës. Përballë autobusit tundet e shkundet një bythmadh i zbukuruar me një beretë të kuqe. Në autobus hyn një polic i zakonshëm dhe, në mënyrë fare përciptazi, u hedh një sy kartave tona të identitetit.

Gruaja shqiptare e cila qëndron ulur përbri meje në heshtje më ofron një karamele. Janë nga ato karamelet e vjetra, të buta “si mëndafsh”.

Në anën e majtë të rrugës disa herë ndeshim rrënoja të shtëpive të sapodjegura. Nuk dëgjohen më as të shtëna armësh e as tym. As nuk shohim njeri më këmbë.

Dhe pastaj hymë në Fushë-Kosovë. Në mes të një zgjerimi rruge, përballë disa shtëpive të ulëta njëkatëshe, ishin parkuar tre “Hamera”. Sapo i hasëm, ekuipazhi i tyre vuri menjëherë kapuçat. 
Ishte shumë e tmerrshme si pamje, një skenë brutale e ftohtë, ku nuk kishte as xhelatë dhe as viktima, as të shtëna, kuptohet, as masakër, por në çdo lëvizje ti i ndien këto sikur të jenë mu aty, si të gjalla. Në fakt, kjo skenë zgjati vetëm katër ose pesë sekonda. Autobusi nuk ndaloi, vetëm sa e ngadalësoi jashtëzakonisht shumë shpejtësinë. Më vonë, ky akti i atyre që vunë menjëherë kapuçat më është kthyer në një si makth nate. Kisha përshtypjen se përsëri, dhe përsëri, në vende të ndryshme, e jo vetëm në Kosovë, kështu do t’i vishnin maskat të tillë njerëz dhe do të bëheshin gati të niseshin për diku. Kur, pas më pak se një muaji u vra Sllavko Quruvija (12) mendova, se tani s’ka mbetur më gjë për të bërë, qoftë edhe në Beograd.

Stacioni i autobusëve në Prishtinë ishte plot me njerëz. Autobusët që shkonin në veri ishin krejtësisht të mbushur. I telefonova N-së për t’i treguar se po shkoja drejt e në shtëpi dhe se nuk arrita të bëj asgjë nga ato që kisha ndërmend. - Mos u shqetëso, më tha ai, shumë i kthjellët, për disa ditë çdo gjë do të rregullohet dhe do ta nxjerr unë vetë Ivanin që andej.
Arrita të gjej një biletë për Beograd me një autobus rakitik privat që shkonte nëpërmjet Mitrovicës dhe Novi Pazarit. Isha ulur me shpinë nga rruga. Përbri vendit tim ishte ulur një çift i ri rom me një fëmijë që çirrej gjithë kohës. Autobusi ecte ngadalë, por i sigurt. (Sikur donte të largohej nga Kosova një orë e më parë.) U ndalëm vetëm për pak, diku para Kralevës te një tavernë e madhe private. Taverna ishte plot me rezervistë ushtarakë, nga të cilët më i riu prej tyre duhet të ishte aty te të dyzetat. Apo kështu dukej të paktën. Ishte një ditë e bukur, qëndrova jashtë dhe piva një Koka-kola të vakët, ndërsa nga të gjitha anët derdheshin rezervistë të rinj. Taverna shërbente edhe si një lloj qendre grumbullimi. 

Më kujtohet se udhëtuam gjithë kohën nga rruga e vjetër, ndoshta për shkak të tarifave apo të milicisë së trafikut. Moti po mbante mirë asokohe ndaj ne po llogarisnim që në Topolë (13) do të fillonim të ndjenim realisht motin e bukur të pranverës. Ndërkaq, më shkoi ndërmend se koha nuk po shtyhej aq lehtë e do të ishte shumë më mirë që në Serbi të binte mjegulla e errët e të na i fshihte fëmijët. Kur jemi në tunel, do ishte mirë të mbeteshim, kështu, në tunel!

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë 
Përktheu nga origjinali: Ben Andoni. Botohet me leje të autorit. 
 

Velimir Ćurgus (1948, Novi-Sad – 11 nëntor 2018, Beograd). Gazetar dhe personalitet i njohur i publicistikës serbe. Drejtor i “Ebart Consulting”, që nga viti 2002. Ishte redaktor i kolonës kulturore në gazetën “Politika” nga viti 1988 deri në 1996. Para kësaj, punoi si redaktor dhe botues për tetë vjet në Qendrën Kërkimore dhe Botuese të Rinisë serbe në Beograd. Ai është një nga themeluesit e Shoqatës së Pavarur të Gazetarëve të Serbisë dhe autori i rreth dhjetë librave me prozë dhe ese me temën e kulturës dhe politikës kulturore. Esetë dhe librat e tij janë përkthyer në anglisht, frëngjisht, gjermanisht, spanjisht, polonisht, japonisht dhe disa gjuhë të tjera më të vogla. Ai është autor i disa librave mbi marrëdhëniet me median, politikën dhe kulturën dhe po ashtu hartues i disa projekteve në fushën e kërkimit të mediave dhe kulturës. Velimir Ćurgus ka marrë Çmimin Ndërkombëtar për Ese në “Lettre International” në Weimar në vitin 2000. Ishte anëtar i Qendrës serbe – PEN prej vitit 1987. Por, Ćurgus ishte gjithashtu piktor, veçanërisht në llojin e teknikës së kombinuar në letër. Me emrin e tij janë të lidhura pesë ekspozita. Ai ishte edhe autori i dy skenarëve të filmave të shkurtër.

Fusnotat:

(9) Grup mediatik me qendër në Beograd, në përbërje të të cilit ka kanal televiziv, radio dhe një site online. Gjatë viteve të shkuara kishte edhe program në gjuhën shqipe

(10) Nebojša Pavković është ish-shefi i Shtabit të Përgjithshëm të Forcave të Armatosura të Jugosllavisë nga shkurti 2000 deri në qershor 2002. Ai gjithashtu shërbeu si Komandant i Njësisë së Tretë të Forcave të Armatosura të Jugosllavisë gjatë Luftës së Kosovës, nga dhjetori 1998 deri në shkurt 2000. Në vitin 2009, ai u dënua nga Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë (ICTY) në Hagë për kryerjen e krimeve kundër njerëzimit dhe krimeve të luftës në Luftën e Kosovës

(11) Metohija ose Rrafshi i Dukagjinit (për shqiptarët) është një hapësirë e madhe gjeografike që përfshin pjesën jugperëndimore të Kosovës, e cila mbulon 35% (3,891 km2) të sipërfaqes së përgjithshme të Kosovës. Emri “Metohija” rrjedh nga fjala greke μετόχια, që do të thotë “pasuria e manastireve” dhe në rastin e Kosovës lidhet me numrin e madh të fshatrave dhe pasurive në rajonin që dikur ishin në pronësi të manastireve ortodokse serbe dhe malit Athos gjatë Mesjetës. Përcaktimi “Kosova dhe Metohija” ishte në përdorim zyrtar për Rajonin Autonom të Kosovës dhe Metohisë (1945-1963) dhe gjithashtu për Provincën Autonome të Kosovës dhe Metohisë (1963-1968). Por termi "Metohija" u suprimua si emër zyrtar i krahinës në vitin 1968 dhe që atëherë, Kosova u njoh thjesht me këtë emër

(12) Slavko Ćuruvija (9 gusht 1949 - 11 prill 1999) ishte gazetar dhe botues, që u ekzekutua në Beograd. Vrasja e tij ndezi një reagim të madh ndërkombëtar dhe u dënua masivisht. Vetëm në janar të vitit 2014 u arrestuan dy persona, ndërsa më vonë u identifikuan edhe dy të tjerë nga policia serbe si të dyshuar për vrasjen e Ćuruvijas, përfshirë Radomir Marković, ish-shef i Shërbimit të Sigurisë së Shtetit (UDB) nga 1998 deri në 2001

(13) Topola është një qytet dhe komunë në Lokalitetin e Šumadi-së në Serbinë qendrore. Ishte vendi ku Karagjorgje, një revolucionar serb, u zgjodh si udhëheqësi i Kryengritjes së Parë Serbe kundër Perandorisë Osmane në 1804. Këtu në kishën e Shën Gjergjit është vendi i varrosjes së Familjes Dukale dhe Mbretërore të Serbisë dhe Jugosllavisë (Karagjorgjeviqëve).