Letërsia e përkthyer dhe kultura letrare shqiptare

Evolucioni letrar shqiptar, në procesin e ndërtimit të identitetit letrar shqiptar mbizotërueshëm e njeh pozicionin periferik të përkthimit letrar brenda polisistemit letrar. Kështu, bie fjala, brenda polisistemit letrar shqiptar para viteve ’90 letërsia e përkthyer do të ketë pozicion periferik, sepse, ose do të vihet në shërbim të fuqizimit të modelit ekzistues dominues letrar shqiptar, ose do të jetë identik, prandaj jo konkurrues me vetë modelin ekzistues

Hyrje

Viteve të fundit gjithnjë e më shpesh, në medie elektronike, në televizione e në rrjete sociale, flitet për mungesën e lexuesit të veprave letrare. Vetë shkrimtarët shqiptarë, jo rrallë, zihen teksa pohojnë se lexuesit shqiptarë (ata që janë dhe aq sa janë!) sikur i kanë lënë mënjanë dhe se ata vëmendjen e tyre e kanë përqendruar kryesisht te letërsia e huaj e përkthyer. Ndërkaq, drejtuesit e shtëpive të mëdha botuese e pohojnë faktin se mbi 70% e veprimtarisë së tyre botuese bazohet në letërsinë e përkthyer, veprimtari kjo e cila është edhe kusht i ekzistencës së tyre financiare.

Çështja e raportit midis raportorit, adresuesit (shtëpive botuese), të adresuarit (lexuesit), produktit (mesazhit) – si çështje komplekse – te ne kryesisht është trajtuar mbi bazën e percepcioneve të rastit apo përshkrimeve të të dhënave empirike. Megjithatë, një çështje e tillë komplekse, përtej vëzhgimeve e trajtimeve empiriste, kërkon një trajtim më kompleks e më gjithëpërfshirës konceptualizues, i cili dukuritë e shfaqura brenda një sistemi nuk i trajton vetëm në rrafshin statik-sinkronik, por edhe në atë dinamik-diakronik të marrëdhënieve ndërvepruese mes elementeve e shtresimeve të ndryshme të tij me elementet e shtresat e tjera të një sistemi tjetër, qoftë ky sistem i afërt apo i largët në hapësirë e kohë me të.

Cila është arsyeja e shfaqjes së raportit të zhdrejtë e asimetrik midis botimit të “letërsisë së përkthyer” dhe “letërsisë origjinale” në situatën aktuale të polisistemit letrar shqiptar? Veprimtaria intensive përkthimore a duhet trajtuar si reagim ndaj nevojave komerciale të tregut, si reagim ndaj nevojave individuale estetike, apo si një veprimtari me efekte më të gjëra brenda polisistemit letrar shqiptar, si pjesë e diferencuar, por në lidhje me sistemet tjera komunikuese kulturore e shoqërore? Një situatë e tillë a flet se letërsia e përkthyer ka tendencën të marrë pozicion qendror brenda polisistemit letrar shqiptar? Cila janë shkaqet, gjendjet dhe veprimet, të cilat letërsinë e përkthyer në një moment të caktuar, e nxisin të marrë pozicionin qendror brenda një polisistemi letrar?

Veprimtaria përkthimore si çështje e komunikimit ekzistencial dhe shoqëror

Pas rënies së regjimit komunist në Shqipëri, që nga fillimi i viteve ‘90 të shekullit që lamë pas e deri më sot, dukshëm ka një ekspansion të letërsisë së përkthyer në gjuhën shqipe. Sociologjia empirike e letërsisë, përmes metodave statistikore, lehtësisht mund të japë shifra të sakta që flasin për diferencën e madhe që tashmë ekziston në mes botimit të “letërsisë së përkthyer” në raport me botimin e “letërsisë origjinale”. Këto 30 vjetët e fundit, kultura letrare shqiptare për herë të parë, krejtësisht e shpenguar, përmes veprimtarisë përkthimore, e shijon privilegjin e komunikimit me atë repertor veprash letrare, të cilat jo vetëm që e përbëjnë qendrën e sistemit letrar të një kombi, por janë pjesë përbërëse e qendrës së qendrës së polisistemit letrar brenda hemisferës letrare evropiane e më gjerë. Veprat e autorëve-fitues të Çmimit Nobel, këto vitet e fundit, në libraritë tona ose i gjejmë të përkthyera para se ata autorë ta kenë marrë Çmimin Nobel, ose në një afat rekord kohor – më së largu brenda vitit – veprat e tyre përkthehen në gjuhën shqipe. Për historinë e kulturës letrare shqiptare një intensitet i tillë i komunikimit me letërsinë botërore para 30 vitesh ka qenë i paimagjinueshëm. Një dinamikë e tillë përkthimore brenda kulturës letrare shqiptare ka rezultuar me shfaqjen e fenomenit të shpërputhjes mes “letërsisë së përkthyer” dhe “letërsisë origjinale”.

Te ne veprimtaria përkthimore letrare zakonisht është trajtuar në baza individuale dhe si një çështje ekskluzive formale-gjuhësore. Por, duke e parë në rrafshin e një veprimtarie të rëndësishme të komunikimit brenda sistemit shoqëror, si medium i rëndësishëm për prodhimin e kuptimeve në njërën anë, dhe, nga ana tjetër, si faktorë të rëndësishëm në konsolidimin e identitetit letrar brenda polisistemit letrar shqiptar, atëherë mund të themi se letërsia e përkthyer përbën një çështje të rëndësishme hermenenutike e epistemologjike. Mprehtësia dhe fuqia e vetëdijes – thotë Niçe në “Shkenca e gëzuar dhe idilet e mesinës” – qëndron gjithmonë në marrëdhënie me aftësinë e komunikimit...dhe se aftësia e komunikimit është nga ana tjetër në marrëdhënie me nevojën e komunikimit. Nevoja për përbashkësi të kuptimeve është kusht i komunikimit. Vështruar në rrafshin e teorisë së komunikimit ekzistencial (ashtu siç e koncepton komunikimin ekzistencial Martin Buber) na del se veprimtaria përkthimore nuk është vetëm një çështje brenda nevojave të izoluara estetike, por një kusht i realizimit të komunikimit me botën dhe për ndërtimin e kuptimit për ekzistencën tonë në botë në masën e ndërveprimit me botën dhe përmes botës me veten.

Veprimtaria përkthimore si medium kuptimor për përcaktimin e marrëdhënies së vetes me botën

Ontogjeneza e ekzistencës së sistemit heterogjen, të hapur, të polisistemit letrar shqiptar është përcaktuar nga vetë modusi policentrik i evolucionit letrar shqiptar, i cili do të jetë në varësi kushtëzuese me procesin policentrik të bërjes së kombit shqiptar. Procesi i evolucionit të kulturës letrare shqiptare, ashtu si dhe procesi i bërjes së kombit shqiptar, nuk i është nënshtruar një qendre unike, por një numri sosh, të shpërndara në kohë dhe hapësira të ndryshme. Kështu bie fjala, në periudhën e Rilindjes kombëtare, qendra e sistemit letrar shqiptar do të jetë letërsia e krijuar nga arbëreshët e Italisë.

Duke e parë në kontekstin e evolucionit policentrik të efekteve transformuese të dukurive e shtresimeve letrare, mund të themi se veprimtaria përkthimore brenda sistemit policentrik letrar shqiptar jo gjithnjë ka pasur të njëjtat kërkesa dhe jo gjithnjë është shfaqur me intensitet të njëjtë. Bie fjala, me veprimtari përkthimore janë marrë edhe rilindësit tanë, por qëllimi i përfshirjes së tyre në këtë veprimtari duket i qartë: si letërsi kombëtare në themelim, letërsia shqipe duhet të bazohet në burimet vetjake krijuese. Kjo i ka arsyet e veta, në radhë të parë ekzistenciale: është koha kur populli shqiptar duhet ta shpallë ekzistencën e vet në botë si komb kundrejt kombeve të tjerë (në të shumtën e rasteve, shprehur më së buti, jo dashamirës ndaj tij). Letërsia, si medium i komunikimit ekzistencial për prodhimin e kuptimeve për marrëdhënien e vetes me botën, do të jetë pjesë integrale e këtij ideali. Të udhëhequr nga ideja se prodhimi i kuptimeve për qenien shqiptare në botë, të dëshmimit të ekzistencës së vetjakes kombëtare shqiptare në botë, mund dhe duhen të arrihen duke përdorur maksimalisht burimet vetjake krijuese, letërsia e përkthyer gjatë Rilindje kombëtare do të ketë pozicion periferik dhe, si e tillë, rol jo të rëndësishëm në ndërtimin e sistemit letrar shqiptar. Përkundër kësaj, në mileniumin e ri, në kohën tonë të globalizimit që po e përjetojmë, veprimtaria përkthimore brenda polisistemit letrar shqiptar, edhe pse do ta ruajë statusin e një dukurie semiotike të komunikimit ekzistencial që e kishte edhe te rilindësit tanë, ajo tani do të marrë orientim në bazë të një qëllim të ri, e nxitur nga një nevojë e re: nevojës së qartësisë së kuptimit të pozicionit të qenies shqiptare dhe ekzistencës së saj, tashmë jo të izoluar dhe kundrejt botës, por në marrëdhënie ndërvepruese me botën; nevojës për përcaktimin vleror të pozicionit të qenies shqiptare në një proces ndërveprimi të kuptimeve për ekzistencën dhe botën me të tjerët. Si e tillë, letërsia e përkthyer jo vetëm që do të ndikojë në letërsinë origjinale duke ofruar tipare të reja formale brenda polisistemit letrar, por ajo, në radhë të parë, do të ndikojë në formimin e përvojave të reja perceptimore e botëkuptimore për ndërtimin e kuptimit për qenien dhe ekzistencën tonë në botë dhe në marrëdhënie me të.

Shtrohet pyetja se cilat kushte e favorizojnë letërsinë e përkthyer që të marrë pozicion qendror brenda një polisistemi letrar?

Në veprën “Polysystem Studies” studiuesi Iltamar Even-Zahar i përmend tri kushte, të cilat e krijojnë një situatë ku letërsia e përkthyer mund të marrë pozicion qendror brenda një (mikro)polisistemi letrar: 1) kur një polisistem ende nuk është kristalizuar, pra kur një letërsi “e re” është në proces të themelimit; 2) kur një letërsi është ose ‘periferike” ose është e “dobët” në raport me (makro)polisistemin letrar; dhe 3) kur ka pika kthese apo kur ka kriza e vakume letrare në një letërsi.

Situata e disporporcionit asimetrik mes letërsisë së përkthyer me letërsinë origjinale në rastin e polisistemit letrar shqiptar është produkt i kushtit të dytë dhe të tretë, të cilët i përmend Even-Zahar-i. Çfarë është ajo që veprimtarisë përkthimore letrare do t’i japë pozicion qendror për mbushjen e vakumit të krijuar si pasojë e mungesës së prodhimit letrar origjinal, në njërën anë, dhe, nga ana tjetër, si pasojë e ndjenjës së pafuqishmërisë për t’u përballur me faktin e të qenit letërsi periferike në raport me (makro)polisistemin e arealit evropian?

Evolucioni letrar shqiptar, në procesin e ndërtimit të identitetit letrar shqiptar mbizotërueshëm e njeh pozicionin periferik të përkthimit letrar brenda polisistemit letrar. Kështu, bie fjala, brenda polisistemit letrar shqiptar para viteve ’90 letërsia e përkthyer do të ketë pozicion periferik, sepse, ose do të vihet në shërbim të fuqizimit të modelit ekzistues dominues letrar shqiptar, ose do të jetë identik, prandaj jo konkurrues me vetë modelin ekzistues. Si e tillë veprimtaria përkthimore letrare do t’i shërbejë ruajtjes së shijes tradicionale. Situata e përputhshmërisë midis letërsisë së përkthyer me atë origjinale flet për ekzistencën e unitetit të tyre që bazohet në mosndryshimin e aktuales.

Niklas Nuhmann në veprën “Art as a Social System” thekson se natyra shoqërore e artit modern konsiston në mbylljen operative dhe autonominë e saj, me kusht që shoqëria ta imponojë këtë formë në të gjitha sistemet funksionale të saj, ku arti letrar organikisht është pjesë e këtij procesi. Përqafimi i modelit liberal-modern shoqëror, pas rënies së sistemit komunist, në kulturën letrare shqiptar do të sjellë edhe vetëdijen për ekzistencën e diferencuar të sistemit të artit letrar nga sistemet e tjera shoqërore. Për shkak se arti letrar shqiptar do ta konsiderojë të pamundur betejën për rikonceptimin e kuptimeve vetjake të reja për qenin dhe ekzistencën shqiptare, e me këtë edhe përfshirjen në procesin e diferencimit të sistemeve shoqëror e kulturore, betejën e vet reale do ta konvertojë në një betejë sureale për diferencim nga vetja e tij e djeshme. Një situatë e tillë në vetëdijen letrare shqiptare do të shkaktojë, fillimisht, “çarje epistemologjike”, por, më pas, në pamundësi për të gjetur qëllime dhe metoda adekuate që do ta tejkalonin këtë “çarje”, për vetëdijen letrare “çarja epistemologjike” do të shndërrohet në “traumë hermeneutike”. Çfarë kuptimesh kemi prodhuar dhe konsumuar nga arti letrar, si formë e komunikimit ekzistencial dhe shoqëror, për lirinë, dinjitetin dhe humanitetin e qenies njerëzore? Si është e mundur që arti letrar, si medium i prodhimit të kuptimeve për veten dhe botën, në vend se të na i ketë zbuluar të vërtetat e kushteve unike që e kanë përcaktuar ekzistencën e paradokseve ontologjike e ekzistenciale brenda gjendjes sonë njerëzore, ai na i ka fshehur ato? Si të tejkalohet kjo gjendje e thellë moskuptimi e keqkuptimi për veten tonë dhe të marrëdhënies tonë me botën?

Luhmanni thekson se uniteti i mediumit të kuptimit (artit letrar) qëndron në ndryshimin midis aktualitetit dhe potencialitetit. Kapërcimi i kufirit midis aktualitetit dhe potencialitetit në operacionet brenda aktualitetit, sipas tij, kërkon një tregues specifik të mundësisë për t'u kapur një tregues, që mund të ndodhë vetëm në mënyrë selektive dhe të kushtëzuar, duke lënë mënjanë të gjitha mundësitë e tjera ekzistuese. Një mundësi e tillë për kalim të kufirit mes aktualitetit dhe potencialitetit brenda polisistemit letrar shqiptar para viteve ‘90 ishte e paarritshëm. Pse? Sepse tiparet e brendshme të sistemit letrar shqiptar mbizotërueshëm do të përcaktohen nga marrëdhënia e ndërvarur e tyre me tiparet e sistemit politik e shoqëror shqiptar në të dy anët e kufirit. I nënvendosur brenda hierarkisë së tipareve të sistemit politik e shoqëror, në njërën anë (në Shqipëri) polisistemi letrar do t’i nënshtrohet konservatorizmit regresiv të realizmit socialist, ndërsa në anën tjetër (në vitet ’70 në Kosovë), polisistemi letrar shqiptar do t’i nënshtrohet epigonizmit, si “forcë vepruese dinamike” për ndryshim. Ky parim veprues do të riciklohet në vitet ’90 në letërsinë e krijuar në Shqipëri. Përsëritja sinkronike e situatave epigone në kohë të ndryshme brenda të njëjtët polisistem letrar flet për situatën e pafuqisë së transfereve nga jashtë të sistemeve alternative për të krijuar transformime brenda boshtit diakronik të tij.

Pafuqia e situatave epigone letrare

Nga pikëpamja e unicentriste e evolucionit letrar shqiptar, aplikimi i epigonizmit si “parim dinamik” për kalimin e kufirit nga aktualiteti në potencialitet dhe si një mundësi për ndryshim e konsolidim, përbën një paradoks. Vetë paradoksi, në thellësinë e vet e mban të strukur të vërtetën për mungesën e potencialit konsolidues të polisistemit në procesin e evolucionit letrar shqiptar (gjithnjë vështruar nga pikëpamja unicentriste).

Mungesa e përkthimeve, në mënyrë sistematike e sistemike, të veprave të letërsive të mëdha – në Kosovë gjatë viteve ’70 dhe në Shqipëri në vitet ’90 – letërsinë origjinale shqipe do ta shtyjë drejt modeleve epigone. Niçe konsideron se sfera e mundësive të reja përmbahet edhe në gjendjet e epigoneve, me kusht që epigonizmi të prodhojë elan të ri, duke u nisur nga përsëritja dhe, përmes krijimit të një teprice energjie, duke e kthyer përmbys atë përsëritje. Mungesa e tepricës së energjisë, e cila do të shkaktonte përmbysje të përsëritjes dhe, në rastin e polisistemit letrar shqiptar, ta pamundësonte përsëritjen e përsëritjes, do të jetë rrjedhojë e asaj se epigonizmi, në vend se të ofrojë modele që përmbajnë forcën e një parimi prodhues brenda dhe përmes repertorit prodhues të sistemit letrar shqiptar, ai do të ofrojë tekstet brenda kanonit letrar shqiptar me pretendimin që ato të pranohen si produkte finale brenda teksteve të shenjtëruara nga vetë kanoni dominues ekzistues letrar. Ato do të jenë dukuri statike-sinkronike, por nuk do të kenë rol në boshtin diakronik të polisistemit letrar. Si të tilla, ato nuk do të arrijnë që të marrin pozicion qendror brenda polisistemit letrar shqiptar.

Vetëm me fillimin e mileniumit të ri polisistemi letrar shqiptar do të përballet me kapacitetet e veta filtruese që favorizojnë koleksionet e tipareve të sistemeve që e nxisin ndryshimin. Këtë nevojë për ndryshim do ta bëjë të dukshëm, prandaj edhe imperativ kategorik, letërsia e përkthyer. Letërsia e përkthyer do të bëhet Tjera për Veten tonë. Letërsia e përkthyer do të bëhet fuqia shpërndarëse e marrëdhënieve të tipareve e dukurive që e nxisin ndryshimin e boshtit diakronik të polisistemit letrar shqiptar. Ajo do të jetë kambana e zgjimit reflektues të vetëdijes për të vërtetën e kapaciteteve tona krijuese, fillimisht duke na ndërgjegjësuar për të qenit e polisistemit letrar shqiptar në pozicion periferik në raport me (makro)polisistemin letrar të arealit evropian, dhe nga ana tjetër duke na ndërgjegjësuar ankthshëm për padobishmërinë vetëmashtruese të agjentëve impotentë epigonë, si “standard vleror” barasvlerësimi me letërsitë që kanë pozicion qendror në (makro)polisistemin letrar evropian e më gjerë, por të cilit, në të vërtetë, vetëm sa e mirëmbajnë gjendjen statike të kanonit ekzistues letrar në pamundësi për t’u shndërruar vetë në parim dinamik të tij.

Përfundim

Çështja e letërsisë së përkthyer duke qenë një çështje e domenit të komunikimit ekzistencial e shoqëror, i tejkalon kufijtë e një çështjeje filologjike e tekstologjike. Letërsia e përkthyer, si medium i komunikimit, përbën një faktor të rëndësishëm për kuptimin dhe të kuptuarit, jo vetëm të standardeve të shijes estetike – si përfaqësim suprem i identitetit moral të një shoqërie – por, edhe për orientimet me të cilat një popull me kulturën e tij synon të hyjë në marrëdhënie ndërvepruese kuptimore me botën dhe për botën. Pozicioni qendror që sot zë letërsia e përkthyer brenda polisitemit letrar shqiptar është pasojë e nevojës imediate që lexuesi ynë ka për përfitimin e kuptimeve sa më autentike të të tjerëve dhe që ato kuptime t’i vendosë brenda (mos)kuptimeve të veta ekzistuese për veten dhe botën. Lexuesi shqiptar më nuk ka (e nuk duhet të ketë) nevojë për Joysat e Beketët shqiptarë, të cilët i riciklojnë skemat joysiane e beketiane në mënyrë artificiale e krejt sterotipe. Të vërtetat tona ekzistenciale që na i kanë bërë të dukshme shkrimtarët e mëdhenj, të cilat mund t’i lexojmë përmes letërsisë së përkthyer, bëhen të shëmtuara kur ato përsëriten nga shkrimtarë me potencë të ulët krijuese.