Kanibali i realitetit

Në këtë intervistën e realizuar në vitet ‘90 nga Susannah Hunnewell dhe Ricardo Augusto Setti, shkrimtari Mario Vargas Llosa flet për mëngjesin e rehatshëm që kalon në zyrë gjatë gjithë javës. Në vjeshtën e vitit 1988, megjithatë, ai vendosi ta ndërpresë këtë orar për të kandiduar si kandidat i partisë Libertad për president në Peru. Vargas Llosa kishte kohë që fliste për politikën peruane, duke e bërë atë temë të romaneve të tij. Deri në kohën kur konkurroi për president, ai nuk i kishte përfillur asnjëherë sugjerimet për të kandiduar për poste politike. Gjatë fushatës u gjend në pozitë të vështirë përballë boshllëkut emocional dhe retorikës që përshkon gjuhën e politikës zgjedhore. Pas zgjedhjeve shumëpartiake, ai humbi në balotazh nga Alberto Fujimori, më 10 qershor, 1990. Kjo intervistë në mesin e shumë intervistave të tij, sepse paraqet në mënyrën më të plotë profilin e shkrimtarit Vargas Llosa

Ju jeni shkrimtar i njohur dhe lexuesit tuaj e dinë çka keni shkruar. Mund të na thoni se çfarë keni lexuar?

Mario Vargas Llosa: Në vitet e fundit, ka ndodhur diçka interesante. E kam vënë re se jam duke lexuar më pak dhe sidomos më pak jam duke i lexuar bashkëkohësit e mi, ndërsa gjithnjë e më shumë shkrimtarët e së kaluarës. Kam lexuar shumë më tepër shkrimtarët e shekullit XIX se këta të shekullit njëzet. Këto ditë, po merrem ndoshta më pak me veprat letrare sesa me esetë dhe historinë. Unë nuk jam lodhur shumë për të menduar pse kam lexuar atë që kam lexuar… Ndonjëherë janë arsyet profesionale. Projekti im letrar është i lidhur me shekullin XIX: një sprovë mbi “Të mjerët” e Victor Hugo-së, apo një roman i frymëzuar nga jeta e Flora Tristan-it, një reformatore e shoqërisë franko-peruane dhe “feministe” avant la Lettre. Mendoj se kjo ndodh për shkak se si 15 apo 18 vjeçar, ju ndjeni sikur e keni gjithë kohën e dynjasë përpara, ndërsa kur kaloni të pesëdhjetat bëheni të vetëdijshëm se i keni ditët e numëruara dhe se ju duhet të jeni selektiv. Kjo është ndoshta arsyeja pse unë nuk i lexoj bashkëkohësit e mi aq shumë.

Por nga shkrimtarët bashkëkohorë cilin e pëlqeni më shumë?

Llosa: Kur isha i ri, isha lexues i pasionuar i Sartrit. Kam lexuar shkrimtarët amerikanë, në veçanti brezin e humbur – Faulkner, Hemingway, Fitzgerald, Dos Passos –  sidomos Faulkner-in. Nga autorët që kam lexuar kur isha i ri, ai është një nga të paktët që ende do të thotë shumë për mua. Kurrë nuk kam qenë i zhgënjyer kur e kam rilexuar atë, gjë që nuk mund ta them edhe, fjala vjen, për Hemingway-n. Unë nuk mund ta rilexoj sot Sartrin. Kur kujtoj gjithçka që kam lexuar nga krijimtaria e tij, më duket sikur tashmë i ka humbur shumë vlera. Sa për esetë e tij, mendoj që shumica e tyre sot janë më pak të rëndësishme, me një përjashtim ndoshta të “Shën Genet: Komediani apo Martir”, që më pëlqen ende. Ato janë plot me kundërthënie, paqartësi, pasaktësi, gjë që nuk ka ndodhur me Faulkner-in. Faulkner është shkrimtari i parë që kam lexuar me stilolaps dhe letër në dorë, sepse teknika e tij më fascinonte. Ai ishte romancieri i parë punën e të cilit unë me vetëdije u përpoqa për ta rindërtuar, duke u përpjekur për të gjetur, për shembull, organizimin e kohës, kryqëzimin e kohës dhe vendit, thyerjet narrative dhe aftësinë për të treguar një histori nga pika të ndryshme për të krijuar ambiguitet dhe për ta bërë rrëfimin më të thellë. Si një amerikan-latin, mendoj se ishte shumë e dobishme për mua t’i lexoja veprat e tij atëherë, sepse ato janë një burim i çmuar i teknikave përshkruese që janë të zbatueshme për një botë e cila, në një kuptim, nuk është aq ndryshe nga ajo që ka përshkruar Faulkner. Më vonë, sigurisht, kam lexuar shkrimtarët e shekullit XIX me një pasion të madh: Flaubert, Balzac, Dostojevski, Tolstoi, Stendhal, Hawthorne, Dickens, Melville. Unë vazhdoj të jem një lexues i pasionuar i shkrimtarëve të shekullit XIX. Sa për letërsinë latino-amerikane, çuditërisht, nuk mund të them se e pëlqeja derisa shkova në Evropë prej nga e zbulova dhe fillova ta lexoja me entuziazëm të madh. Unë duhej ta ligjëroja atë letërsi në universitetin e Londrës dhe kjo ishte një përvojë shumë e vlefshme, sepse më bëri ta kuptoja seriozisht këtë letërsi në tërësi. Qysh atëherë kam lexuar Borgesin, me të cilin kemi qenë familjar, Carpíer, Cortázar, Guimaraes Rosa, Lezama Lima – që ishin të një brezi, me përjashtim të García Márquez-it, të cilin e zbulova më vonë dhe madje kam shkruar një libër për të: “García Márquez: Historia de un decidio”. Gjithashtu fillova leximin letërsisë latino-amerikane të shekullit XIX, sepse më duhej për ta ligjëruar. Atëherë e kuptova se kemi shkrimtarë të jashtëzakonshëm – romancierë ndoshta më pak se eseistë dhe poetë. Sarmiento, për shembull, i cili kurrë nuk ka shkruar një roman, sipas meje është një nga rrëfimtarët më të mëdhenj të Amerikës Latine; “Facundo” e tij është një vepër mjeshtërore. Por, në qoftë se më detyroni të zgjedh një emër, unë do të përmendja Borgesin, sepse bota që ai krijon mua më duket absolutisht origjinale. Përveç origjinalitetit të tij të madh, ai është i pajisur edhe me një imagjinatë të jashtëzakonshme dhe kulturë të cilat janë shprehimisht të tij. Dhe pastaj sigurisht është gjuha e Borgesit, që në një kuptim thyen traditën tonë dhe hap një traditë të re. Spanjishtja është një gjuhë që ka prirje për t’u stërzgjatur, për t’u zgjeruar. Të gjithë shkrimtarët tanë të mëdhenj kanë pasur një proliksitet (ligjërim të stërzgjatur), nga Cervantes, te Ortega y Gasset, Valle-Inclán, ose Alfonso Reyes. Borgesi është e kundërta – i thukët, ekonomik dhe preciz. Ai është i vetmi shkrimtar në gjuhën spanjolle që ka më shumë ide se fjalë. Ai është një nga shkrimtarët e mëdhenj të kohës sonë.

Cili ishte raporti juaj me Borgesin?

Llosa: Unë e kam parë atë për herë të parë në Paris, ku kam jetuar në vitet gjashtëdhjetë. Ai mbante seminare mbi letërsinë fantastike dhe letërsinë gauchesca. Më vonë e kam intervistuar për Radio Televizionin Zyrtar Francez, ku unë isha duke punuar në atë kohë. Ende emocionohem kur e kujtoj atë takim, pas të cilit ne u pamë edhe disa herë të tjera nëpër vende të ndryshme të botës, bile edhe në Lima, ku u dha një darkë për të. Në fund të darkës, ai më kërkoi ta përcillja deri në tualet. Derisa po e bënte shurrën, papritmas tha: “A mendon se katolikët janë seriozë? Ndoshta nuk janë”. Herën e fundit që e pashë ishte në shtëpinë e tij në Buenos Aires, ku e kam intervistuar për një emision televiziv që kam pasur në Peru dhe kam përshtypjen se atij nuk i pëlqyen disa nga pyetjet e mia. Çuditërisht, ai u çartë, sepse, pas intervistës –  gjatë së cilës, natyrisht, kam qenë jashtëzakonisht i vëmendshëm, jo vetëm për shkak të admirimit që ndjeja për të, por edhe për shkak të dashurisë së madhe që kisha për një njeri simpatik dhe të brishtë siç ishte ai, -  unë thashë se isha i befasuar nga modestia e shtëpisë së tij, me mure të e plasaritura dhe çatinë që pikonte. Kjo me sa duket e pati ofenduar thellë. Më vonë e takova prapë, por mbante një qëndrim të ftohtë ndaj meje. Octavio Paz më tha se ai me të vërtetë e kishte pëlqyer vërejtjen time për shtëpinë e tij. E vetmja gjë që mund ta ketë lënduar atë është ajo se për çfarë isha lidhur, sepse përndryshe unë kurrë nuk i kam bërë asgjë, pos falënderimeve. Unë nuk mendoj se ai i ka lexuar librat e mi. Sipas tij, ai kurrë nuk lexoi një shkrimtar të vetëm të gjallë kur arriti moshën dyzet vjeçare, vetëm lexonte dhe rilexonte librat e njëjtë. Por ai është një shkrimtar të cilin e admiroj shumë. Ai nuk është i vetmi, natyrisht. Pablo Neruda është një poet i jashtëzakonshëm. Gjithashtu Octavio Paz është jo vetëm një poet i madh, por një eseist i madh, një njeri që është i krijuar për politikë, art, dhe letërsi. Interesimi i tij është universal. Unë ende e lexoj atë me kënaqësi të madhe. Gjithashtu, idetë e tij politike janë mjaft të ngjashme me të miat. 

E përmendët Nerudën në mesin e shkrimtarëve që admironi. Keni qenë mik i tij. Si ishte Neruda?

Llosa: Neruda e adhuronte jetën. Çmendej për pikturë, art në përgjithësi, libra, botime të rralla, ushqim, pije. Të ngrënit dhe të pirit ishin pothuajse një përvojë mistike për të. Një njeri i mrekullueshëm, plot vitalitet –  nëse i lëmë mënjanë poezitë e tij që lavdëronin Stalinin, natyrisht. Ai jetoi në një botë pothuajse feudale, ku çdo gjë e kishte me bollëk. Kam pasur fat ta kaloj me të një fundjavë në Isla Negra. Mrekulli! Një lloj i makinerive sociale ka punuar rreth tij: një luzmë njerëzish të cilët gatuanin dhe punonin për të. Ishte një shoqëri e këndshme, jashtëzakonisht e gjallë, pa më të voglën gjurmë të intelektualizmit. Neruda ishte pikërisht e kundërta e Borgesit, të cilin nuk mund ta shihje kurrë duke ngrënë apo duke pirë, madje dikush mund të thoshte se ai kurrë nuk kishte bërë dashuri, ngaqë për të të gjitha këto gjëra dukeshin të dorës së dytë dhe në qoftë se ai ndonjëherë i ka bërë, duhet t’i ketë bërë nga edukata dhe asgjë më shumë. Kjo për shkak se idetë, leximi, reflektimi dhe krijimi ishin jeta e tij, jetë thjesht cerebrale. Kurse Neruda vjen nga tradita e Jorge Amados dhe Rafael Albertit që mbështet idenë se letërsia është krijuar nga një përvojë sensuale e jetës. Më kujtohet dita kur festuam ditëlindjen e Nerudës në Londër. Ai dëshironte të bënte një ndejë në një anije në Thames. Për fat të mirë, një nga admiruesit e tij, poeti anglez Alastair Reid, kishte jetuar në një varkë në Thames, kështu që ne kemi qenë në gjendje për të organizuar një ndejë për të. Momenti erdhi dhe ai njoftoi se do të bëjë një koktej. Kjo ishte pija më e shtrenjtë në botë me s’di sa shishe “Dom Perignon”, lëngje frutash, dhe një Zot e di çka tjetër. Rezultati, sigurisht, ishte i mrekullueshëm, por një gotë e saj ishte e mjaftueshme për t’u dehur. Kështu që u dehëm të gjithë, pa përjashtim. Edhe ashtu, unë ende e mbaj mend se çka më tha Neruda atëherë; diçka që u dëshmua të jetë një e vërtetë e madhe gjatë viteve. Një artikull i asaj kohe –  unë nuk mund ta mbaj mend se çfarë ishte – më kishte mërzitur dhe irrituar shumë, sepse më kishte ofenduar duke thënë gjëra të pavërteta për mua. I tregova Nerudës. Në mes të ndejës. ai profetizoi: “Ti je duke u bërë i famshëm. Unë dua që ti ta dish se çfarë të pret: sa më i famshëm të jesh, aq më i sulmuar do të jesh. Për çdo lavdërim do të ketë dy ose tri fyerje. Unë vetë kam kaluar nëpër të gjitha fyerjet… Nuk më kanë kursyer asnjë epitet: hajdut, pervers, tradhtar, bandit, kurvar çdo gjë! Nëse bëhesh i famshëm, duhet t’i tejkalosh të gjitha këto”. Neruda e tha të vërtetën, prognoza e tij doli të jetë plotësisht e vërtetë. Unë kam disa valixhe me artikuj të mbushur me fyerjet më të pista të drejtuara në adresën time.

Po në lidhje me García Márquezin?

Llosa: Ne ishim shokë, ne kemi qenë fqinj për dy vjet në Barcelonë, kemi jetuar në të njëjtën lagje. Më vonë, jemi ndarë për arsye personale dhe politike. Por shkaku fillestar për ndarjen ishte një problem personal qe nuk kishte lidhje me bindjet e tij ideologjike, të cilat unë kurrë nuk i kam miratuar. Sipas mendimit tim, shkrimi i tij dhe politika e tij nuk janë të kualitetit të njëjtë. Le të themi se unë e admiroj shumë punën e tij si shkrimtar. Siç e kam thënë tashmë, kam shkruar një libër 600 faqe për veprën e tij. Por nuk kam shumë respekt për atë personalisht, as për bindjet e tij politike, të cilat nuk më duken serioze. Unë mendoj se bindjet e tij janë oportuniste dhe të orientuara nga publiciteti.

Ky problem personal që përmendët lidhet me incidentin në një kinema të Meksikës, ku ju u përleshët?

Llosa: Ndodhi një incident në Meksikë. Por kjo është një temë për të cilën unë nuk dua të diskutoj; ka shkaktuar spekulime aq shumë sa që unë nuk dua t’i furnizoj ende komentatorët me materiale. Në qoftë se i shkruaj kujtimet e mia, ndoshta do ta tregoj historinë e vërtetë.

A i zgjedhni subjektet e librave tuaj, apo i lejoni që ato t’ju zgjedhin juve?

Llosa: Nuk shqetësohem fort, unë besoj se subjekti e zgjedh shkrimtarin. Unë gjithmonë kam pasur ndjenjën se tregime të caktuara më janë imponuar vetëm mua dhe nuk mund t’i injoroj, sepse, në mënyra të panjohura, ato lidhen me disa përvoja bazike, por nuk e di saktë se si ndodh kjo. Për shembull, në kohën që kam kaluar në Shkollën Ushtarake “Prado Leonico” në Lima, kur isha ende një djalë i ri, m’u dha një nevojë e vërtetë, një dëshirë e madhe për të shkruar. Kjo ishte një përvojë tejet traumatike, e cila në shumë mënyra shënoi fundin e rinjohjes së fëmijërisë sime dhe të vendit tim, si një shoqëri e dhunshme, e mbushur me hidhërim, e përbërë nga grupe kulturore, sociale dhe racore që kundërshtoheshin dhe zhvillonin beteja të egra. Mendoj që përvoja kishte një ndikim mbi mua; një gjë jam i sigurt: përvoja e shtoi në mua nevojën për të krijuar, për të shpikur. Deri tash, kjo ka funksionuar njësoj për të gjithë librat e mi. Kurrë nuk kam krijuar arsyeshëm e gjakftohtë. Ngjarjet apo njerëzit e caktuar, ëndrrat apo leximet, nganjëherë vijnë vetë papritmas dhe kërkojnë vëmendje. Kjo është arsyeja pse unë flas aq shumë për rëndësinë e elementeve krejtësisht joracionale të krijimit letrar. Unë besoj se kjo mungesë arsyeje duhet gjithashtu të vijë deri te lexuesit. Unë do të doja që romanet e mia të lexohen ashtu si i lexoj unë romanet që i dua. Romanet që më kanë fascinuar mua janë ato që kanë arritur tek unë më pak me anë të kanaleve të intelektit e më shumë nëpërmjet magjepsjes. Këto janë tregime të afta për t’i shkatërruar plotësisht të gjitha fakultetet e mia kritike në mënyrë që unë të mbetem i pezulluar. Ky është lloji i romanit që dua ta lexoj dhe lloji i romanit që dua ta shkruaj. Unë mendoj se është shumë e rëndësishme që elementi intelektual, prania e të cilit është e pashmangshme në një roman, të shkrihet në veprim, në histori që duhet ta joshë lexuesin jo me idetë, por me ngjyrën e vet, nga emocionet që e frymëzojnë, nga elementi i surprizës dhe nga të gjitha suspenset dhe misteret që janë të afta të gjenerojnë. Sipas mendimit tim, një teknikë e romanit ekziston në thelb për të prodhuar këtë qëllim –  të zvogëlohet dhe, nëse është e mundur, të hiqet distanca mes tregimit dhe lexuesit. Në këtë kuptim, unë jam një shkrimtar i shekullit të nëntëmbëdhjetë. Për mua romani i vërtetë është te romani i aventurave, i cili është lexuar në atë mënyrë të cilën unë kam përshkruar.

Si është puna me humorin në romanet tuaja? Romanet më të reja që keni shkruar duken shumë larg nga humori i Teze Julia dhe skenaristi. A është vështirë për të bërë humor sot?

Llosa: Unë kurrë nuk e pyes veten nëse sot do ta shkruaj një libër serioz apo me humor. Subjektet e librave që kam shkruar në vitet e fundit nuk i nënshtrohen humorit. Nuk mendoj se “Lufta e Fundit të Botës” dhe “Jeta e vërtetë e Alejandro Mayta-s”, ose dramat që kam shkruar janë të bazuara në temat që mund të trajtohen me humor. Ndryshe ndodh me veprën “Për hir të njerkës?” Ka shumë humor aty, apo jo? Jam munduar të jem “alergjik”, sepse kam menduar, në mënyrë krejt naive, se letërsia serioze nuk buzëqesh, se humori mund të jetë shumë i rrezikshëm, prandaj kam kërkuar tema të rënda sociale, politike, apo probleme kulturore në romanet e mia. Kam menduar se do t’i bëjë tregimet e mia të duken sipërfaqësore dhe t’i japin lexuesit tim përshtypjen se ato nuk ishin asgjë më shumë se argëtuese, të lehta. Kjo është arsyeja pse unë kam hequr dorë nga humori, ndoshta nën ndikimin e Sartrit, i cili ishte gjithmonë shumë armiqësor ndaj humorit, të paktën në shkrimet e tij. Por një ditë, kam zbuluar se për të realizuar një përvojë të caktuar të jetës në letërsi, humori mund të jetë një mjet shumë i çmuar. Kjo ka ndodhur me “Pantaleoni dhe Shërbimi Special”. Prej atëherë e tutje, kam qenë shumë i vetëdijshëm për humorin, si për një thesar të madh, si për një element bazë të jetës dhe të letërsisë. Unë nuk e përjashtoj mundësinë që humori do të luajë një rol të madh përsëri në romanet e mia.

Mund të na thoni për shprehitë tuaja të punës? Sa punoni? Si zë fill një roman?

Llosa: Para së gjithash, kjo është një fantazi, një lloj i ripërtypjes në lidhje me një person, një situatë, diçka që ndodh vetëm në mendje. Pastaj unë filloj të marr shënime, përmbledhje të sekuencave narrative: dikush hyn në skenën këtu, e lë aty, e bën këtë apo atë. Kur filloj të punoj në roman, hartoj një përmbledhje të përgjithshme të subjektit –  të cilës kurrë nuk i përmbahem, -  duke e ndryshuar atë tërësisht, por e cila më lejon mua që ta konsideroj punën të filluar. Lënda e parë më ndihmon, më siguron. Por kjo është pjesë e shkrimit me të cilin kam edhe kohë të vështira. Kur jam në atë fazë, veproj shumë me kujdes, gjithmonë i pasigurt për rezultatin. Versioni i parë është shkruar në një shtet të vërtetë të ankthit. Një herë e kisha mbaruar draftin – i cili nganjëherë mund të marrë një kohë të gjatë, për Luftën e Fundit të Botës, faza e parë zgjati gati dy vjet – çdo gjë ndryshoi. Unë e di pastaj se historia është aty, e varrosur në atë që e quaj magma ime. Është kaos absolut, por romani është aty, i humbur në një masë të elementeve të vdekur, me skena të tepërta që do të zhduken ose skena që janë përsëritur disa herë nga perspektiva të ndryshme, me karaktere të ndryshme. Kjo është shumë kaotike dhe ka kuptim vetëm për mua. Por historia është e lindur nën të. Ju duhet ta ndani atë nga pjesa tjetër, ta pastroni dhe kjo është pjesa më e këndshme e punës. Nga ai moment jam në gjendje të punoj me orar shumë më të gjatë, pa ankthin dhe tensionin që e shoqërojnë shkrimin e draftit të parë. Mendoj se ajo që dua nuk është shkrimi në vetvete, por rishkrimi, redaktimi, korrigjimi. Mendoj se kjo është pjesa më kreative e të shkruarit. Unë nuk e di kur jam duke ia dalë mbanë historisë. Një rrëfim e pata menduar se do ta përfundoja brenda disa muajsh, ndërsa m’i mori disa vjet. Romanin e përfundoj më shpejt atëherë kur nuk ngutem për ta përfunduar. Kur më duket i mbushur, kur e shoh që jam marrë mjaft me të, kur thjesht nuk më pëlqen më të merrem me të, atëherë historia është e përfunduar.

Ju shkruani me dorë, apo me makinë shkrimi?

Llosa: Së pari, shkruaj me dorë. Saherë që jam në punë në mëngjes dhe në orët e para të ditës. Gjithmonë shkruaj me dorë. Ato janë orët më krijuese. Kurrë nuk punoj më shumë se dy orë. Pastaj, filloj ta shtyp atë që e kam shkruar, duke bërë ndryshime dhe kjo është ndoshta faza e parë e rishkrimit. Por gjithmonë i lë pak rreshta pa shtypur, në mënyrë që të nesërmen, të mund t’ia filloj duke shtypur në fund të asaj që kam shkruar një ditë më parë. Duke filluar me makinë shkrimi, krijohet një dinamikë e caktuar, pak a shumë si një ushtrim gjimnastik për ngrohje të trupit.

Hemingway përdorte të njëjtën teknikë, duke lënë gjithmonë një fjali të shkruar përgjysmë për ta vazhduar të nesërmen…

Llosa: Po, ai mendonte se kurrë nuk duhet t’i shkruante të gjitha që i kishte në mendje, për ta pasur më lehtë t’i rrekej shkrimit ditën e nesërme. Më duket se pjesa më e vështirë gjithmonë është fillimi. Në mëngjes, duke provuar t’i nisësh aty ku e kë lënë, është ankth… Por nëse ke diçka mekanike për të bërë, puna ka filluar tashmë. Makina fillon të punojë. Gjithsesi, unë kam një orar shumë të rreptë të punës. Çdo mëngjes deri në dy të pasdites, qëndroj në zyrën time. Këto orë janë të shenjta për mua. Kjo nuk do të thotë që shkruaj vazhdimisht, ndonjëherë rishikoj ose marr shënime. Por unë mbetem sistematikisht në punë. Ka, natyrisht, ditë të mira e të këqija për krijimin. Por punoj çdo ditë, sepse edhe në qoftë se nuk kam ndonjë ide të re, mund ta kaloj kohën duke bërë korrigjimet, rishikimin, duke marrë shënime… Ndonjëherë vendos të rishkruaj një pjesë të gatshme, qoftë vetëm për të ndryshuar pikësimin. Nga e hëna deri të shtunën kam punuar në roman vazhdimisht, kurse mëngjesin e së dielës ia kushtoj punës gazetareske – artikuj dhe ese. Mundohem që çdo të diel t’i përmbahem këtij rregulli të punës, në mënyrë që t’i ruaj gjashtë ditë të tjera për të krijuar. Ndonjëherë dëgjoj muzikë klasike në kohën kur marrë shënime. Kjo është diçka që kam filluar ta bëj, kur kam jetuar në një shtëpi shumë të zhurmshme. Në mëngjes, isha vetëm në punë, askush nuk vinte në zyrën time. Nuk e përdorja telefonin. Nëse do ta përdorja, jeta ime do të ishte një ferr. Ju nuk mund ta paramendoni se sa shumë telefonata dhe vizitorë më kërkonin. Të gjithë ma dinin shtëpinë. Adresa ime për fat të keq ra në sytë e publikut.

Ju kurrë nuk hoqët dorë nga kjo rutinë spartane?

Llosa: Nuk e di si mund të punohet ndryshe. Në qoftë se do të prisja momentet e frymëzimit, unë kurrë nuk do ta përfundoja një libër. Frymëzimi për mua vjen nga një përpjekje e rregullt. Kjo rutinë më lejon mua që të punoj, me ngazëllim të madh ose pa të, varësisht nga dita.

Victor Hugo, në mesin e shkrimtarëve të tjerë, besonte në forcën magjike të frymëzimit. Gabriel García Márquez ka thënë se, pas shumë vitesh luftë me “Njëqind vjet vetmi”, romani është shkruar në kokën e tij gjatë një udhëtimi me veturë në Acapulco. Ju keni deklaruar se frymëzimi për ju është vetëm një produkt i disiplinës, por a e keni njohur ndonjëherë të famshmen “ndezje të llambës” në kokën tuaj?

Llosa: Një gjë e tillë nuk më ka ndodhur kurrë. Është një proces shumë i ngadalshëm. Në fillim ka diçka shumë të mjegullt, një vigjilencë, një maturi, një kuriozitet. Diçka që e perceptoj në mjegull dhe paqartësi e që më ngjall kureshtjen, interesin tim, eksitimin, dhe pastaj përkthehet vetë në punë, shënime letrash, përmbledhje të subjektit. Edhe atëherë kur jam duke i vënë punët në vijë, diçka shumë e shkapërderdhur, shumë e paqartë ende vazhdon. “Ndriçimi” ndodh vetëm gjatë punës. Kjo është punë e vështirë që, në çdo kohë, mund të të mposhtë… Kur arrij në zemrën e një historie në të cilën kam punuar një kohë të gjatë, atëherë, po, diçka ndodh. Historia pushon të jetë e ftohtë, pa ndonjë lidhje me mua. Përkundrazi, ajo bëhet aq e gjallë, aq e rëndësishme sa që krejt përvoja ime ekziston vetëm që unë ta shkruaj. Çdo gjë që kam dëgjuar, parë e lexuar duket sikur më vjen në ndihmë. Bëhem një lloj kanibali i realitetit. Por për ta arritur këtë gjendje, më duhet të kaloj përmes katarsisit të punës. Unë gjithmonë jetoj një jetë të dyfishtë. Bëj një mijë gjëra të ndryshme, por gjithmonë e kam mendjen te puna ime. Natyrisht, nganjëherë bëhem i fiksuar, neurotik. Në raste të tilla, shikoj filma dhe relaksohem. Gjatë këtyre herëve, duke parë një film, relaksohem. Në fund të një dite me punë intensive, kur më ndodh një trazim i brendshëm, një film gjithmonë më bën mirë.

Pedro Nava shkoi aq larg sa nisi t’i vizatojë disa nga personazhet e tij –  fytyrat, flokët

dhe rrobat e tyre. A keni menduar ndonjëherë ta bëni një gjë të tillë? 

Llosa: Jo, por në raste të veçanta, unë bëj fletë biografike. Kjo varet nga mënyra sesi e

kuptoj unë karakterin. Edhe pse nganjëherë më duke sikur i shoh personazhet, i identifikoj

me mënyrën se si ata shprehin vetveten ose në lidhje me faktet që i rrethojnë. Pavarësisht shënimeve që ju mund të merrni për një roman, mendoj se në fund ato që kanë rëndësi janë përzgjedhjet që bën kujtesa. Ajo që mbetet është më e rëndësishmja. Kjo është arsyeja pse kurrë nuk kam marrë një aparat fotografik në ekspeditat e mia kërkimore.

Pra, për një kohë të caktuar, personazhet tuaja nuk janë të lidhura me njëri- tjetrin? Secili ka historinë e vet personale?

Llosa: Në fillim, çdo gjë duket e ftohtë, artificiale dhe e vdekur! Pak nga pak, gjithçka fillon të ngjallet, çdo karakter futet në shoqëri dhe miqësi. Kjo është e mrekullueshme: ju filloni ta zbuloni se linja të forta tashmë ekzistojnë në një rrëfim. Por, para se të arrihet qëllimi, nuk ka asgjë pos punë, punë dhe shumë punë. Në jetën e përditshme, ka disa njerëz dhe disa ngjarje të caktuara, që duken sa për të plotësuar një boshllëk apo për të plotësuar një nevojë. Papritmas ju e kuptoni se kjo është pikërisht ajo që ju duhet ta dini për pjesën në të cilën jeni duke punuar. Përfaqësimi kurrë nuk është i vërtetë për personin e vërtetë, ai është alternativ, i falsifikuar. Por kjo ndodh vetëm kur historia ka arritur një fazë të avancuar, kur çdo gjë duket sikur e ushqen për të vazhduar. Ndonjëherë, kjo është një mënyrë e njohjes: Oh, kjo është fytyrë që po e kërkoja, ky intonacion, kjo mënyrë e të folurit. Nga ana tjetër, ju mund ta humbni kontrollin ndaj personazheve tuaj, gjë që më ndodh shpesh sepse ata nuk lindin vetëm nga konsiderata racionale. Ata janë më shumë shprehje e forcave instinktive gjatë punës. Kjo është arsyeja pse disa prej tyre menjëherë marrin rëndësi më shumë, kurse të tjerët mbesin në sfond. Kjo është pjesa më interesante e punës, kur ti e kupton se personazhe të caktuara janë duke kërkuar që t’u jepet më shumë rëndësi, kur ti fillon ta shohësh se tregimi qeveriset nga ligjet e veta të cilat nuk guxon t’i shkelësh. Bëhet e qartë se autori nuk mund ta katandisë karakteret si të dojë, se karakteri ka një autonomi të vetën. Momenti më emocionues është kur ti e zbulon jetën në atë që e ke krijuar vetë, një jetë që duhet ta respektosh.

Pjesa më e madhe e krijimtarisë suaj është shkruar jashtë Perusë, në atë që dikush mund ta quajë një mërgim vullnetar. Keni deklaruar dikur se fakti që Victor Hugo ka shkruar jashtë atdheut ka kontribuar në madhështinë e romanit “Të mjerët”. Për t’u larguar nga “marramendja e realitetit”, është mirë të rindërtohet një realitet i ngjashëm. A ju duket realiteti si një burim i marramendjes?

Llosa: Po, në kuptimin që unë kurrë nuk kam qenë në gjendje të shkruaj për atë që është e afërt për mua. Afërsia është pengesë në kuptimin që ajo nuk më lejon që të punoj lirshëm. Është shumë e rëndësishme që të jem në gjendje të punoj me liri të mjaftueshme për të lejuar transformimin e realitetit, për t’i ndryshuar njerëzit, për t’i bërë ata të veprojnë ndryshe, ose për të futur një element personal në tregim. Kjo është absolutisht thelbësore. Kjo është ajo çka kuptojmë me krijim. Nëse e ke realitetin përpara, mua më duket se të bëhet pengesë. Gjithmonë kam nevojë për një distancë të caktuar, në kohë dhe hapësirë. Në këtë kuptim, mërgimi ka qenë shumë i dobishëm. Falë tij kam zbuluar disiplinën. Kam zbuluar se shkrimi është punë, dhe për pjesën më të madhe, detyrim. Largësia është gjithashtu e dobishme, sepse unë besoj në rëndësinë e madhe që ka nostalgjia për shkrimtarin. Duke folur në përgjithësi, mungesa e subjektit fertilizon kujtesën. Për shembull, Peruja në “Shtëpia e gjelbër” nuk është vetëm një përshkrim i realitetit, por subjekt i nostalgjisë për një njeri i cili është privuar nga ai vend dhe ndjen një dëshirë të dhimbshme për të. Në të njëjtën kohë, mendoj se distanca krijon një perspektivë të dobishme. Është shumë e vështirë për të zgjedhur ose për të bërë dallimin midis asaj që është e rëndësishme dhe çfarë është dytësore. Largësia bën që të jetë i mundur dallimi. Ajo përcakton hierarkinë e nevojshme në mes të të domosdoshmes dhe të rastit.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë

Përktheu nga anglishtja: Ag Apolloni. Intervista u botua për herë të parë në revistën letrare “Jeta e re”,  nr. 3, viti XLI,  Prishtinë 2010.