Frustracionet dhe paradokset e dramës shqiptare ose liria e munguar

Në kontekstin e instalimit të një klime represive kulturore dhe artistike, dhe edhe si rezultat i kësaj, dramatistët shqiptarë, si edhe shkrimtarët dhe artistët e tjerë të kohës (prej 1945 deri më 1990) ballafaqohen edhe me ndërprerjen e vrazhdë të disa prej komponentëve të trashëgimisë kulturore të letërsisë së krijuar midis Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, madje edhe të një pjese të Rilindjes Kombëtare apo, madje-madje, edhe të letërsisë që i paraprin letërsisë së Rilindjes Kombëtare

Realizmi socialist ose instrumentalizimi i artit në funksion të shtetit ideologjik

Jo vetëm drama shqiptare, por edhe kultura e letërsia shqiptare, pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore, si edhe të gjitha vendet e Bllokut Socialist të Lindjes, ballafaqohen me një situatë sociokulturore, që, e pakta, mund të quhet situatë e frustracionit politik, kulturor dhe artistik: përballen me instalimin e metodës së realizmit socialist dhe, në këtë kontekst, me shtrirjen gjithëpërfshirëse të varianteve më të rënda, më sterile e dogmatike të realizmit socialist – prej atij variantit stalinist e deri te varianti zhdanovist, që, të dyja, në thelb, e instrumentalizonin artin në funksionin ekskluziv të shtetit ideologjik, përkatësisht të shtetit totalitar. Në kontekstin e këtillë të ballafaqimit të shkrimtarëve shqiptarë me një metodë, pothuajse në rrafsh gjenerik, sterile, shkrimtarët, dramaturgët, dramatistët shqiptarë ndodhen para alternativave fatkëqija: ose ta refuzojnë metodën e këtillë ose ta përqafojnë atë dhe të bëhen zëdhënës e altoparlantë të shtetit ideologjik e të diktaturës komuniste totalitare ose, në një formë, të luajnë lojën e ketmenit politik e artistik dhe të kërkojnë rrugën e kompromiseve herë banale e herë vitale, siç do të thoshte nobelisti e disidenti i njohur polak, Çesllav Millosh. 

Në kontekstin e instalimit të një klime represive kulturore dhe artistike, dhe edhe si rezultat i kësaj, dramatistët shqiptarë, si edhe shkrimtarët dhe artistët e tjerë të kohës, ballafaqohen edhe me ndërprerjen e vrazhdë të disa prej komponentëve të trashëgimisë kulturore të letërsisë së krijuar midis Luftës së Parë dhe të Dytë Botërore, madje edhe të një pjese të Rilindjes Kombëtare apo, madje-madje, edhe të letërsisë që i paraprin letërsisë së Rilindjes Kombëtare. Ndalimi apo afirmimi selektiv, i ndërtuar mbi baza ideologjike si kriter, i trashëgimisë kulturore shqiptare zbrazet mbi vetëdijen krijuese të shkrimtarëve e të dramatistëve në formën e një anateme zyrtare lëshuar mbi trashëgiminë e Gjergj Fishtës, të Koliqit, të Ethem Haxhiademit, të Kristo Floqit, le të përmendim vetëm disa prej figurave të mëdha të letërsisë e të dramaturgjisë shqiptare, që mohohen, ndalohen dhe margjinalizohen nga jeta kulturore e dramaturgjisë, e dramës dhe e teatrit shqiptar menjëherë pas instalimit në vitin 1945 të atij që quhej pushtet popullor e diktaturë e proletariatit, andej e këndej kufirit. Duke e instaluar një frymë dhe praktikë të këtillë të refuzimit e të ndalimit të thesareve të trashëgimisë kulturore, pushtetet e kohës e ndërprenë vazhdimësinë e natyrshme të zhvillimit të letërsisë, në përgjithësi, e të letërsisë dramatike, të dramës, të dramaturgjisë e të teatrit, në veçanti. Për shkak të mundësive më të mëdha të ushtrimit të ndikimit në publikun, anatemohet, goditet e censurohet posaçërisht letërsia dramatike, drama, dramaturgjia e teatri, ndikim ky që realizohet edhe përmes teatrit dhe artikulimit të tekstit dramatik si shfaqje teatrore.

Alternativat fatkëqija të krijuesit shqiptar

Le t’i kthehemi edhe njëherë situatës sociokulturore fatkeqe, do të thosha tragjike, të krijuesit shqiptar, i cili ndodhej para një represioni kulturor, politik e artistik, përballë alternativave fatkëqija: 1) të refuzonte dogmat e realizmit socialist dhe të ndalohej e të persekutohej; 2) të përqafonte platformën ideologjike dhe të instrumentalizohej në funksion të partisë e të pushtetit, apo 3) të bënte kompromise dhe të luftonte për mbijetesën qytetare e artistike, andej e këndej kufirit, kudo në hapësirën kulturore shqiptare pas instalimit të asaj që quhej liri e demokraci e pushtetit popullor në Shqipëri e në ish-Jugosllavi. 

Ata që e kanë refuzuar drejtpërdrejt apo tërthortë dogmën e realizmit socialist, të vetëdijshëm për pasojat e rënda, ndonjëherë tragjike për jetën e tyre, ishin të paktë: le të përmendim këtu Molierin shqiptar, Kristo Floqin, autorin e një numri të madh të komedive e të tragjedive, aktuale edhe sot me frymën e me mesazhet e tyre, Floqin i cili vdiq në burg në vitin 1951 dhe i cili, duke mos dashur ta tradhtojë credo-në e tij artistike e qytetare, nuk e shkroi dramën sipas metodës së realizmit socialist, përkatësisht abstenoi ose refuzojë të shkruajë fare. Le të kujtojmë, në vazhdim, Ethem Haxhiademin, tragjedistin më të madh shqiptar të Letërsisë midis dy Luftërave Botërore, i cili, pasi kishte vuajtur 18 vjet burg, në vitin 1965, kur duhej të lirohej pas vuajtjes së dënimit, në moshën 63 vjeçare, vdes në burg, sipas versionit zyrtar, nga një atak zemre, në kohën kur me të drejtë është dyshuar dhe dyshohet për një helmim të autorit. Nga autorët e tjerë të paktë në fushë të dramës e të dramaturgjisë, të cilët aktivitetin e tyre krijues e fillojnë dukshëm pas përfundimit të Luftës së Dytë Botërore dhe pas instalimit të diktaturës totalitare e realizmit socialist, pra, nga radhët e atyre që refuzojnë dogmat e realizmit socialist, do kujtuar Kasëm Trebeshinën, disidentin i cili e refuzon edhe publikisht metodën e realizmit socialist qysh në vitin 1953 (më 5 tetor) me atë Promemorien (Përkujtesën) e tij të famshme, në të cilën, duke iu drejtuar kryetarit të shtetit, Enver Hoxhës, midis të tjerash, i thotë: ” …Le të hedhim një vështrim të kujdesshëm në përmbajtjen e letërsisë së realizmit socialist, bile më të mirës. Një inxhinier i mirë, një inxhinier i keq, një i reformuar! Heronjtë e kohës janë gjithmonë komunistë. Ata shfaqen në faqet e librave dhe në skenat e teatrove thjesht për të recituar monologë heroik!” Edhe vetë komunist me bindje që nga fillimi i Luftës Nacionalçlirimtare, i zhgënjyer me praktikën represive të Lidhjes së Shkrimtarëve të Shqipërisë e me modelin totalitar të qeverisjes, Trebeshinës i kushtojnë bindjet e tij jo më pak se një çerekshekulli persekutime, burgosje, ndalime, internime dhe forma të tjera të mohimit, deri pas përmbysjes së komunizmit. Një autor tjetër, i cili i hyn fushës së kompromisit vital artistik, është Fadil Paçrami i cili, sado në dramat e tij të para “Të Njëzetët”, “Rrugë të pashkelura”, etj. përqafon disa nga parimet realsocialiste dhe, në kuadër të kësaj metode shfaq qëndrime të theksuara kritike, me pjesën më të mirë të dramaturgjisë së tij “E bardha dhe e Zeza”, “Shtëpia në Bulevard” etj., të shkruara në vitet gjashtëdhjetë, duke kultivuar një frymë dhe metodë kritike brehtiane, anatemohet nga pushteti i kohës dhe, nga viti 1973 fillon të persekutohet, kurse burgoset në vitin 1975, (sado ishte nënkryetar i presidiumit të shtetit) deri në rënien e komunizmit, përkatësisht deri më 17 mars të vitit 1991.

Dramaturgjia e Dritëro Agollit – midis kompromisit dhe refuzimit

Tek është fjala për vitet gjashtëdhjetë, do kujtuar një autor tjetër, i cili, para së gjithash, njihet si poet e prozator i madh – Dritëro Agollin, por i cili, besoj, po të mos ishte trysnia politike e tërthortë dhe e drejtpërdrejtë që ushtrohej mbi dramaturgjinë e tij, mund të zhvillohej në një dramaturg përtej dramave që njohim si “Fytyra e dytë” (1963), “Baladë për një grua” dhe “Mosha e bardhë” (1986), e cila, krejt papritur dhe paradoksalisht, botohet në Kosovë nga shtëpia botuese “Rilindja” para se të botohej në Shqipëri, vetëm pas rënies së diktaturës komuniste në botimin e përgatitur nga studiuesi Shaban Sinani në vitin 2016. Unë kam pasur fatin e mirë që, në kuadër të projektit tim për studimin e dramës shqiptare pas Luftës së Dytë Botërore në shtrirje kombëtare, ta siguroj, para më shumë se 20 vjetësh (2003) kopjen e Bibliotekës së Institutit të Lartë të Arteve të Tiranës (Dritëro Agolli, Fytyra e dytë, Kopje e Bibliotekës së Institutit të Lartë të Arteve, Tiranë, nr. i protokollit, 08/10) dhe ta analizojë e interpretojë jashtë ndikimeve të dogmës estetike të realizmit socialist dhe të konstatoj mungesën e lirisë krijuese, ambientin represiv, brenda të cilit është shkruar dhe inskenuar kjo dramë, kur, midis të tjerash, them: ”Megjithëse akordet e fundit të kësaj drame satirike janë artikuluar me një intonacion pyetës, që bart në vete dhembjen, pendesën e shqetësimin e kryepersonazhit, ato, edhe nëse mund të kuptohen si një kthesë morale e psikologjike, nuk artikulojnë fuqishëm sistemin e motivacionit, mbi të cilin ndërtohet qëndrimi final i kryepersonazhit. Kjo mund të shpjegohet, nëse jo me mungesën e një koncepti origjinal të autorit për një finale autentike të kësaj drame satirike, me mungesën e lirisë krijuese, në të cilën është shkruar ky tekst dramatik”. Për të parë kontekstin represiv dhe dekurajues për dramatistin shqiptar, në përgjithësi, dhe për Dritëro Agollin dhe dramaturgjinë e tij, në veçanti, po sjell këtu vëzhgimet e studiuesit të letërsisë shqiptare, Shaban Sinanit, i cili me rastin e botimit të tri dramave të Agollit në vitin 2016 nga Akademia e Shkencave në Tiranë thotë: “Në rastin e tri dramave të Dritëro Agollit ka qenë gjithnjë kanoni estetik i realizmit socialist. Juve dhe një brezi të ri mund t’ju duket absurde pse “Fytyra e dytë” duhej të rishihej tri herë si tekst, vetëm për një fakt, që njeri prej karaktereve, në variantin e parë që kishte shkruar autori, vritej në kantier, dhe kjo cenonte optimizmin e veprës së realizmit socialist. Pastaj, në versionin e dytë, autori mjaftohej me një të plagosur, por edhe ky ishte i papranueshëm, ndërsa në versionin e tretë, versionin që as autori nuk e donte më, e siç është shprehur e la në dorë të regjisorit të bënte çfarë të donte, është versioni ku personazhi pozitiv nuk duhet të rrezikohet në asnjë situatë. “Fytyra e dytë” për shembull është qortuar për shpërdorim të idealeve të luftës dhe për rrezikim të karakterit pozitiv, për të shtuar më tutje lidhur me fatin e kësaj drame satirike si më poshtë: “Fati i dramës ‘Fytyra e dytë’ është dëshmia më e drejtpërdrejtë e kontrollit të dyfishtë ideologjik mbi dramën shqipe të realizmit socialist në përgjithësi. Nëse letërsia ishte çështje shtetërore, drama dhe teatri ishin institucionalisht çështje shtetërore”, gjë që konfirmohet edhe përmes këtyre observacioneve ai konstatimi im lidhur me frikën e pushtetit nga ndikimi që drama e teatri mund të ushtrojnë mbi publikun dhe mbi nevojën për censurë dhe kontroll totalitar mbi artin dramatik. 

Këtu, krahas frustracioneve të rënda, me të cilat është ballafaquar Agolli si dramatist, do rikujtuar Minush Jeron, një figurë pothuajse tragjike, autorin e dramës së njohur “Njollat e murme”, e cila, pasi ngrihet në skenë me sukses si shfaqje teatrore më 1968 në regji të Mihal Luarasit dhe rrëmben të gjitha trofetë, për shkak të mospëlqimit nga kreu i shtetit, nga Enver Hoxha, nuk ngritët më asnjëherë në skenë. Duke e bërë analizën e tij “artistike”, në Ditarin e tij, kreu i shtetit, Enver Hoxha, shkruan: ” ...e vërteta është se pjesa nuk më pëlqeu aspak dhe pikërisht se i mungonte çështja esenciale. Skenën aty e dominojnë mikroborgjezët…”. Jo vetëm që kjo dramë nuk shfaqet, por as nuk botohet dhe autori i saj, Minush Jero, me gjithë aktivitetin e tij të mëtejmë me dramat “Të pamposhtur” ose “Historia e një nate”, drama këto që ballafaqohen me censurë e refuzim, në fillim të viteve shtatëdhjetë, në prill të vitit 1973, arrestohet dhe dënohet me dhjetë vite heqje lirie me akuzën për veprimtari armiqësore kundër pushtetit popullor. Para se të vazhdoj tutje, sa jemi te Minush Jero dhe “Njollat e murme” le të theksoj edhe një paradoks, pothuajse krejt të papritur: kjo dramë, e cila, me sa di unë, nuk është botuar si dramë më vete për qarkullim për publikun e gjerë, pos për shtëpitë teatrore e regjisorët e saj, është botuar në frëngjisht në muajin maj të vitit 2002 nga shtëpia botuese “Espace Instant”.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për kulturë. Fusnotat janë hequr nga Redaksia.