Drama e Kosovës përballë lirisë së kufizuar dhe pushtimit

Mënjanë letërsia që shkruhet e botohet në periudhën midis dy Luftërave Botërore, letërsia dramatike që krijohet pas Luftës së Dytë Botërore, ajo që shkruhet në Kosovë deri në fund të viteve ’90 si dramë e dramaturgji, nëse jo në kushte të mungesës së lirisë, sigurisht se krijohet në kushte të lirisë së kufizuar politike e artistike deri në fund të viteve ’80 të shekullit të kaluar dhe, në dhjetëvjetëshin e fundit të këtij shekulli, krijohet në rrethana të pushtimit, të pushtimit klasik

Cilat janë frustracionet dhe paradokset e letërsisë dramatike, që shkruhet në vitet ’80 të shekullit të kaluar në Kosovë? Derisa në Kosovë në vitet ‘70 të shekullit të kaluar instalohet një klimë socio-politike e kulturore liberale, sado kjo liri e dozuar, në vitet ‘80, posaçërisht pas vitit 1981, censura dhe masat represive edhe në fushën artistike shtrëngohen dhe, letërsia dramatike, sado e survejuar nga syri i pushtetit, nga censura dhe nga format e tjera të shtypjes, krejt në mënyrë të papritur e paradoksale, arrin të shkruhet e, madje, edhe të inskenohet në teatër, me autorët e saj më të frytshëm, si dramë dhe dramaturgji e refuzimit politik e artistik. Autorët e kësaj letërsie dramatike, le të përmendim vetëm disa prej autorëve e veprave më të shquara si Teki Dërvishi me “Bregun e pikëllimit” (1985), Mehmet Kraja me dramat “Onufri i Neokastrës”, “Princi i hijeve”, “Hëna prej letre” (1987), Ymer Shkreli me  dramat “Roja e shiut” dhe “Nëna udhëton për në parajsë” (1987), Sabri Hamiti me dramën “Futa” (1988), Beqir Musliu me tetralogjinë “Shtrigani i Gjel-Hanit” (1989), pra, këta autorë, pa përjashtim, trajtojnë çështje politike e kombëtare me interes jetik për shqiptarët dhe për situatën e tyre  ekzistenciale, duke marrë përsipër edhe përgjegjësinë, jo vetëm artistike, po edhe qytetare, dhe i bëjnë jehonë preokupimeve, nevojave, dilemave të njeriut të këtij nënqielli.

Jeta e letërsisë dramatike në Kosovën e viteve ’80

Sado shumica prej këtyre dramave janë të vendosura në kohë e hapësirë tjetër nga ajo e realitetit të tyre jetësor të autorëve të tyre, krejt e kuptueshme, apo jo, sado që, nganjëherë, karakteri alegoriko-simbolik si prosede dhe si manovër artistike e redukton shkallën e komunikimit me publikun, për shkak të politizimit të vetëdijes qytetare të publikut të asaj kohe si vetëdije e përparuar për kohën, dramaturgjia e këtyre autorëve, me qëndrimin e saj artistik kritik e mospajtues, arrin të shtrojë e të rishtrojë çështje fundamentale të shqiptarëve në situatën e tyre të skajshme, jo vetëm politike, por edhe ekzistenciale! Në të vërtetë, në fund të viteve ‘80 të shekullit të kaluar, në kohën e pezullimit të Luftës së Ftohtë midis Bllokut të Lindjes e të Perëndimit, në kohën e një riorganizimi në nivel global të botës dhe të çintegrimit e të përmbysjes së diktaturës totalitare komuniste në një rrafsh të shtrirjes së gjerë, kur ne shqiptarët në Kosovë po e zinim hapin e ndryshimeve të madhe politike, jo vetëm rajonale, por edhe më gjerë, pushteti jugosllav i asaj kohe, duke dështuar në luftën e tij për pacifikim dhe zmbrapsje të shqiptarëve nga kauza e tyre për liri e demokraci, me masa të dhunës ushtarako-policore e suprimon autonominë kushtetuese të Kosovës në marsin e vitit 1989, me çka, në të vërtetë, i hap dyert e pushtimit klasik të Kosovës. Dhe, pikërisht në këtë kohë, kur krijuesi shqiptar frustrohet, jo vetëm në plan artistik, por edhe në atë ekzistencial, kur në mënyrë sistematike dhe në përmasa kolektive i cenohet jeta edhe si qenie qytetare duke u përjashtuar nga puna e nga jeta institucionale dhe kur edhe i rrezikohen burimet e ekzistencës,  pikërisht në këtë kohë ndodhin disa nga zhvillimet, pothuajse më të papritura e më paradoksale në jetën e letërsisë dramatike, që krijohet në Kosovë pikërisht pas pezullimit të autonomisë së Kosovës në marsin e vitit 1989. Përse po e them këtë dhe cila është pozita e krijuesit në kontekstin e këtillë socio-historik? Para se ta identifikoj pozitën e këtillë me gjuhën e diskursit kritik, le të sjellim para nesh një përgjigje artistike të kryepersonazhit të dramës “Pranvera e librave” të njërit prej krijuesve e dramaturgëve më të guximshëm e më të rebeluar të dramës shqiptare, të Teki Dervishit, i cili, në epiqendër të dramës së tij e ka shkrimtarin, krijuesin, i cili, në një situatë të skajshme ekzistenciale, në dialog me gruan e tij, në një gjendje të agonisë morale e shpirtërore, klith: ”Beni – Nuk ka rrugëdalje, Shegë. O të bëhem tradhtar i popullit tim, duke shkruar të pavërteta e gënjeshtra, o të bëj vetëvrasje; o të vdes urie: zgjidh e merr.” E pra, edhe nga kjo përgjigje ose observacion artistik, bëhet e qartë se situata e krijuesit të mirëfilltë është situatë e ballafaqimit me dhunën institucionale të pushtuesit, e cila ushtrohet mbi krijuesin me qëllim të nënshtrimit e të rekrutimit të tij. 

Ajo që, po ashtu, është gati krejt e papritur është kthesa e madhe në prosedeun krijues të këtij autori, i cili, deri në atë kohë, botën e dramave të tij e projekton në ambiente, në situata, në figura e periudha alegorike e metaforike, me karakter universal, kurse në dramën “Pranvera e librave” bota e kësaj drame është bota e bashkëkohësisë së drejtpërdrejtë të autorit, në prag të pushtimit të Kosovës, në ambiente lehtësisht të identifikueshme edhe si topikë e gjeografi dhe që flet, vështruar nga këndvështrimi i etikës krijuese, për një guxim moral, krijues e qytetar në rrethana të pushtimit. Ndryshe prej Teki Dërvishit, Ymer Shkreli, poet, prozator e dramaturg nga më të frytshmit, në dramën e tij “Ulpiana 518” – me nëntitullin (Me vetëm pak shekuj vonesë), botuar në vitin 1990, duke i projektuar situatat, konfliktet dhe gjendjet nga mesjeta e hershme arbërore në një rrafsh alegoriko-simbolik, nga historia në bashkëkohësi, me anë të sugjerimit implicit apo të nënkuptuar të situatave, e bën paralelizimin e këtyre situatave dhe të konfliktit historik me situatën dhe me konfliktin bashkëkohor.

Në vend të përfundimit

Në fund, le të përpiqem të identifikoj emëruesin e përbashkët të dinamikave të zhvillimit të dramës shqiptare në shtrirje kombëtare në harkun kohor 1945- 1990!

Që në fillim të observacioneve të mia lidhur me disa nga paradokset e dramaturgjisë së viteve ’90 të shekullit të kaluar, do artikuluar faktin se letërsia shqiptare, në përgjithësi, kurse drama në veçanti, është krijuar në kushtet e mungesës së lirisë, lirisë artistike e politike deri në fillim të shekullit tonë, përkatësisht në fillim të këtij mijëvjeçari! Mënjanë letërsia që shkruhet e botohet në periudhën midis dy Luftërave Botërore, letërsia dramatike që krijohet pas Luftës së Dytë Botërore, ajo që shkruhet në Kosovë deri në fund të viteve ’90 si dramë e dramaturgji, nëse jo në kushte të mungesës së lirisë, sigurisht se krijohet në kushte të lirisë së kufizuar politike e artistike deri në fund të viteve ’80 të shekullit të kaluar dhe, në dhjetëvjetëshin e fundit të këtij shekulli, krijohet në rrethana të pushtimit, të pushtimit klasik! Dhe, derisa drama që krijohet në Kosovë pak më shumë se një dhjetëvjetësh, në dhjetëvjetëshin e viteve ’70, zhvillohet në kushte të një liberalizimi të theksuar kulturor e artistik, e çliruar artistikisht pothuajse plotësisht nga kthetrat e dogmave të realizmit socialist, drama dhe dramaturgjia që krijohet në Shqipëri, në mënyrë krejt paradoksale, në kohën kur shtetet e tjera të Bllokut të Lindjes i kishin braktisur një, dy apo tri dekada më herët dogmat e realizmit socialist, vazhdon të kultivojë, me një fanatizëm dhe servilizëm të llojit të vet, metodën e realizmit socialist. Kur çështjen e vështron nga një perspektivë më e gjerë rezulton, fare paradoksalisht, se, në kohën kur letërsitë e Bllokut të Lindjes, edhe ato të Ballkanit, po çliroheshin përfundimisht në dhjetëvjetëshin e shtatë e të tetë të shekullit të kaluar nga diktatura politike dhe artistike, letërsia dramatike shqiptare që krijohet në Kosovë, posaçërisht pas vitit 1981, i ekspozohet një trysnie politike e nacionale të egër në rritje me burimin nga Beogradi, kurse ajo që krijohet në Shqipëri, ndërsa gjetiu çlirohej e relaksohej, shkruhet në një klimë artistike e politike akoma më represive, madje edhe më shtrënguese sesa ajo e dhjetëvjetëshit të plenumit famëkeq të vitit 1973, me burimin nga diktatura totalitare e shtetit ideologjik e partiak. Siç e kam thënë diku në fillim më lart, kjo, s’do shumë mend, i ndodh dramës e teatrit për shkak të ndikimit pakrahasimisht të madh e të rrezikshëm për diktaturën, që këto dy forma të artit ushtrojnë mbi njeriun dhe, së këndejmi, represioni i shtuar politik e kulturor e ka cunguar dhe frustruar posaçërisht “lirinë” e krijuesit të njëmendtë shqiptar. 

Përse e them këtë? Në letërsinë tonë dramatike, posaçërisht në letërsinë dramatike pas Luftës së Dytë Botërore, tema e pushtetit dhe e formave destruktive të ekzistencës së pushtetit, e modaliteteve të pushtetit patologjik, në përgjithësi, është më e rrallë, kurse, në veçanti, në letërsinë realsocialiste të krijuar deri në fillim të viteve ’90, pushteti dhe patologjia e tij është një temë tabu, një temë e cila as mund të imagjinohej të trajtohej nga perspektiva e trajtimit të njëmendtë kritik. Kur e them këtë, e kam parasysh mungesën e qëndrimit kritik në kontekstin e trajtimit të temës së pushtetit, që, në të vërtetë, si pushtet politik, partiak e ideologjik, më parë se sa që zhvishej e demaskohej në patologjinë e tij, mistifikohej e falsifikohej nga dramatistët. Derisa në dramën shqiptare të krijuar në Kosovë, tema e pushtetit si dhunë dhe si patologji, nga një perspektivë e moderuar kritike, me mjete të alegorisë e të simbolit, me mjete të mitit (R. Qosja, Y. Shkreli, T. Dervishi etj.), me historinë e shfrytëzuar si sfond dhe si manovër artistike (M.Kraja), e, ndonjëherë, edhe me mjete artistike konkrete (S. Hamiti), haset te autorët më të mirë të saj, në letërsinë shqiptare të realizmit socialist të krijuar në Shqipëri, tema e pushtetit si dhunë dhe si patologji, si krim, trajtohet vetëm në vitet ’90 të shekullit njëzetë, kur artit dhe letërsisë shqiptare që krijohet në Shqipëri i hapen dyert e lirisë krijuese apo kur, e pakta, thyhen tabutë e trajtimit të temave mbi të cilat qëndronte rreth gjysmë shekulli embargoja politike dhe censura diktatoriale.