Deari: Më frikësojnë komoditeti dhe buxheti i madh për film

“Ne kemi qenë çdoherë në një luftë që ta dëshmojmë veten dhe nuk dua të vazhdoj të jem në komoditet. U frikësohem komoditetit dhe buxheteve të mëdha”, thotë regjisori shqiptar nga Maqedonia e Veriut, Ibër Deari. Bashkëpunimi, sipas tij është çelës për filmin shqiptar, për të Kosova është shembull dhe aty u mirëprit me filmin e tij të parë të gjatë, “Everybody calls Rexho”. Në intervistën për KOHËN, flet edhe për Inteligjencën Artificiale, për TikTokun që determinoi thyerjen e rregullave në kinematografi sikurse edhe për projektin e tij të radhës

Besimi në mungesë komoditeti, është ai tek i cili regjisori Ibër Deari, gjen formulën për rrugëtimin e tij. “Besoj te regjisori, artistët, skenaristi, drejtori i fotografisë dhe te montazheri”, thotë ai në një bisedë për KOHËN. Filmi i tij debutues në metrazh të gjatë “Everybody calls Rexho”, pati kapitullin e vet prej fundjanarit në Prishtinë, në Shkup askush nuk e priti që një film shqiptar të mbushë pesë salla kinemaje, e në Tiranë u bë gati të dilte prej sallës.

“Ne kemi qenë çdoherë në një luftë që ta dëshmojmë veten dhe nuk dua të vazhdoj të jem në komoditet. U frikësohem komoditetit dhe buxheteve të mëdha”, thotë regjisori shqiptar nga Maqedonia e Veriut, i lindur më 1990. Bashkëpunimi është çelës për filmin shqiptar, për të Kosova është shembull.

I njohur për filmat e tij fitues të çmimeve, “My City Screams” (2015), “Toka” (2016), “A Long Way Home” (2017) ka studiuar në Shkollën e Filmit në Universitetin e Arteve Audiovizuale “ESRA” në Shkup dhe u diplomua në vitin 2013 me filmin “Rrëfimi i fundit”. Deari mori masterin në Departamentin e Drejtimit të Filmit me filmin “Toka” (Land) dhe tezën “Të filmosh apo te mos filmosh”. Është fituesi i çmimeve të shumta prestigjioze ndërkombëtare, përfshirë Artistin më të mirë në Maqedoni nga “Milingona e Artë”. Të filmosh a të mos filmosh, nuk është dilemë për të, ai po përgatit projektin e radhës, Inteligjenca Artificiale nuk e frikëson, thotë se TikToku ka thyer edhe rregullat në kinematografi.

KOHA: E imagjinoj se emocionet i keni të përziera pas çdo takimi të publikut me filmin. A jeni i kënaqur me mënyrën se si ka komunikuar me shikuesit shqiptarë?

Deari: Në Shkup sikur doli nga kontrolli dhe për herë të parë u mbushën pesë salla të kinemasë, që asnjëherë nuk ka ndodhur më parë. Zakonisht, premierat janë bërë me një sallë dhe askush nuk e priti një gjë të tillë, madje as ‘Cineplexxi’ në Shkup nuk e ka pritur që një film në gjuhën shqipe do t’i mbushë pesë salla të kinemasë me publik. Dhe për herë të parë, ka pasur njerëz që kanë ardhur të shikojnë film në kinema. Ndoshta këtë e mundësoi marketingu i madh që kam bërë unë përmes rrjeteve sociale, dhe kjo më ka bërë shumë të lumtur që filmi im është shfaqur në Shkup dhe i ka bindur disa njerëz që duhet të vijnë në kinema. Më vjen keq që nuk kam qenë te salla e publikut, por isha te salla e mysafirëve, ku zakonisht je me artistë, me njerëz të ftuar specialë. Madje, atë natë kam qenë shumë i bllokuar edhe të dëgjoj a ka të qeshura dhe reagime të mira. Kur kam dalë pastaj nga kinemaja, nga mesazhet që më kanë shkruar njerëzit që ishin në publik dhe të cilët as nuk i njoh, kuptova që sallat e tjera kanë pasur një energji shumë më të mirë dhe më vjen keq vetëm kjo, që në Shkup nuk kam qenë në sallën e publikut që kanë blerë bileta dhe kanë ardhur ta shikojnë filmin. Në Prishtinë po ashtu ka pasur reagime shumë të mira, gjithashtu edhe në Tiranë, që nuk kam pritur aspak. Të them të drejtën, në Tiranë u ula në rendin e parë, që të mund të dal, sepse nuk e dija si do të komunikojë dialekti që është në film dhe kisha frikën se si do të komunikojë filmi me shikuesit, prandaj u ula në rendin e parë për të ikur. Dhe kur e pashë që filluan të reagojnë, mbeta deri në fund dhe ka qenë një mikpritje fantastike e publikut atje. Mendoj se çdo regjisor ndihet mirë kur filmi komunikon me publikun.

KOHA: Sa mbërrin një film artistik ta mbulojë veten financiarisht?

Deari: Ne mund të debatojmë për këtë punë shumë gjatë, për shkak se kemi filma artistikë me buxhete minimale – jo që janë realizuar këtu por në vende ku buxhetet janë milionëshe – dhe kanë arritur që me shumë pak të holla të realizojnë filma shumë të mirë. Për shembull, është një regjisor, Sean Baker, që ka bërë filmin “Tagerine” të cilin e ka xhiruar me iPhone dhe jo vetëm që është xhiruar në këtë mënyrë, por tregimi dhe karakteret e filmit janë shumë të veçanta. Pastaj kemi filma ndoshta nga “Marvel” ose ‘DC Comics’ që realizojnë projekte me buxhet prej miliona dollarësh dhe nuk e kanë ndonjë tregim të veçantë ose dështojnë tërësisht. Kështu që unë asnjëherë nuk besoj te buxheti për një film artistik. Unë besoj në jokomoditetin dhe besoj te regjisori, artistët, skenaristi, drejtori i fotografisë dhe montazhieri. Për mua këta janë personat që duhet ta besojnë njëri-tjetrin dhe të zgjedhin mënyrën që ta bëjnë më të mirën me aq sa kanë. Sepse do të ngelemi, duke thënë se nuk kemi buxhete dhe duke e arsyetuar veten pse nuk po realizojmë filma të mirë, dhe ky është ai komoditeti që ne themi nuk kemi buxhete dhe nuk po arrijmë si të krijojmë filma artistikë. Jo, ne sot e kemi teknologjinë më të mirë të mundshme që regjisorët dikur nuk e kanë pasur këtë mundësi. Pra çdo regjisor i ri sot, duke filluar nga vetja, kemi filma të metrazhit të gjatë. Këtë mundësi nuk besoj se mund ta kenë shumë regjisorë në shtete të tjera.

“Çdoherë në një luftë që ta dëshmojmë veten”

KOHA: A mendoni se shpëtimi i filmit shqiptar duhet të jenë bashkëprodhimet?

Deari: Po shumë, kjo është e vërtetë, ani pse unë isha pa fat, dy herë konkurrova në Qendrën Kinematografike të Kosovës dhe nuk u pranua filmi im. Bashkëpunimi im çdoherë ka qenë me Kosovën. Periudha kur kam konkurruar këtu ka qenë në kohë pandemie dhe nuk e di se çfarë ka ndodhur në atë kohë. Por tani e kam fituar përkrahjen për një film të metrazhit të shkurtër dhe do të jetë filmi im i parë që do ta realizoj në Kosovë. Mezi pres për këtë. Të gjithë regjisorët që kanë konkurruar më herët e kanë pasur këtë trekëndëshin e bashkëpunimit, Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni, por për fatin tim unë mbeta vetëm me Maqedoninë. Mirëpo sërish ia dola me “Everybody calls Rexho” ku një pjesë e madhe e aktorëve janë nga Kosova si, Adriana Matoshi, Afrim Muçaj, Labinot Raci, Bujar Ahmeti dhe Daniela Markaj. Unë kam pasur dëshirë që një pjesë të filmit ta xhiroj në Kosovë, sepse fshatrat këtu më pëlqejnë më shumë sesa në Maqedoni, janë më të rrafshëta dhe me pikturë, por ja më erdhi mundësia me filmin e radhës të shkurtër. Bashkëpunimet janë shumë të mira dhe ta mundësojnë që kur e merr një aktor nga Kosova, nuk e ke barrën që ta paguash me buxhetin e Maqedonisë. Atë honorar e shfrytëzon për diçka tjetër. Por unë dua të rri te kjo formula se buxheti ose bashkëpunimi, jo çdoherë e sjellin suksesin. Unë vij nga ajo pjesë e realizimit të filmave në Maqedoni, ku nuk e kam ditur që ndonjëherë do të kem mbështetje nga shteti. Ne kemi qenë çdoherë në një luftë që ta dëshmojmë veten dhe nuk dua të vazhdoj të jem në komoditet. U frikësohem komoditetit dhe buxheteve të mëdha.

KOHA: A ka nevojë për krijimin e një qendre kombëtare kinematografike?

Deari: Nuk e di, sepse prapë ekziston ajo përzgjedhja e njerëzve të njëjtë që shkojnë t’i marrin buxhetet ose janë lidhjet mes njerëzve. Te ne e shpëton kinemanë apo filmin e lirë, kur e ke një buxhet të pavarur. Ta jep një producent një buxhet dhe ti e di çfarë të bësh me të. Përderisa ne presim vazhdimisht që të aplikojmë nga Qendrat, bashkëpunimet, aplikimet, ky është një proces aq i gjatë, saqë ti harron se çfarë ke shkruar në skenar. Pastaj çdo producent insiston të ndryshojë idenë e skenarit. Për shembull thotë se për ta fituar buxhetin, shtoje një skenë këtu dhe ne pastaj i ikim idesë origjinale që e kemi krijuar. Unë i besoj buxhetit të pavarur dhe jo buxhetit që financohesh nga agjencitë e filmit ose nga shteti, sepse është proces shumë i gjatë. Te ne atje ende merren me dokumente, sepse është proces i gjatë dhe kjo e lodh artistin. Ndoshta është më mirë që artisti të mos merret me pjesën e buxhetit, vetëm të koncentrohet në pjesën e realizimit dhe ta dashurojë punën. Prandaj unë i dua shumë aktorët ose bashkëpunëtorët që nuk e kanë çdoherë buxhetin pikë fillestare, ose nuk flasin gjithmonë për honorarë, por flasin se si të arrijmë që ta bëjmë filmin sa më të mirë.

KOHA: Kosova në nëntor të vitit të kaluar ka miratuar Rregulloren për të drejtën e rabatit – ku kompanitë e huaja që investojnë dhe shpenzojnë drejtpërdrejt në Kosovë për projektet e tyre, do të rimbursohen me 30 për qind të vlerës së investimit. Si e keni pritur Ju si filmbërës këtë mundësi të re?

Deari: Të them të drejtën, ne, pjesa andej që jemi, as nuk e kemi shumë idenë se si funksionon kjo gjë. Për shkak se ne në Maqedoni nuk e dimë mirë si funksionojnë këto punë. Unë e shoh këtu, për shembull drejtoresha e QKK-së, Blerta Zeqiri, për respektin e dy aktorëve nga Kosova ka ardhur ta shikojë filmin tim në Shkup, kurse udhëheqësit e Qendrës atje as nuk vijnë ta shikojnë filmin. Është shumë interesant, në Kosovë artistët, drejtorët e Qendrës Kinematografike dhe Ministrisë së Kulturës, ju gazetarët dhe mediat, keni bashkëpunim fantastik. Në Maqedoni nuk funksionon kjo. Ne nuk kemi ndonjë informatë se kush është drejtor, as kush janë asistentët që punojnë aty, do të thotë jemi sikur të lënë anash dhe luftojmë vetë për të krijuar diçka. Këtu bashkëpunimi është shumë interesant. Nuk e di në Shqipëri si funksionon, por Kosovën ne çdoherë e shohim si një model fantastik të bashkëpunimit dhe përkrahjes, ku ministri i Kulturës ose kryeministri shkon e shikon një film në kinema dhe e bëjnë një shkrim për filmin. Te ne në Maqedoni nuk ndodh kjo. Atje politikanët janë aktorët dhe çdo gjë është e fokusuar vetëm në politikë. Mirëpo një gjë e di, që Kosova prej filmit të parë që ka qenë në “Sundance”, më duket është filmi “Kthimi” i Blerta Zeqirit, e deri tash me filmat e tjerë, si ai në “Berlinale”, në çdo hap janë pozitiv dhe çdo punë që ndodhur këtu është një model shumë i mirë për rajonin që të shohim se si funksionon filmi me buxhetet minimale që ka pasur QKK-ja.

“Sikur Kosova të fitojë në ‘Oscars’ nuk është më ndonjë befasi”

KOHA: Cili është mendimi Juaj për festivalet? A u kanë ndihmuar filmave shqiptarë të gjejnë vend edhe në tregun ndërkombëtar?

Deari: Çdo film shqiptar që nominohet në “Oscar”, ‘Berlinale’ apo kudo, është një rrugë e lehtë për ne të tjerët. E para, ngase filmi në gjuhën shqipe adaptohet në veshin e publikut ndërkombëtar. Prandaj ne e kemi shumë lehtë ta shikojmë një film amerikan ose filmat iranianë. Unë në fillim asnjëherë nuk kam mundur ta shikoj një film në gjuhën koreane apo iraniane, por tani e kemi shumë më lehtë. Pse ndodh kjo? Sepse një film i mirë ka fituar në “Oscars” dhe pastaj të detyron që t’i zbulosh dhe t’i shikosh të gjithë filmat e tjerë që i ka prodhuar ai shtet. Dhe filmi shqiptar kudo që shkon nëpër festivale, është një rrugë shumë më e lehtë për ne të tjerët që të besojmë se është e mundur të prekim skena të tilla të mëdha. Unë e di periudhën e viteve 2009-2010, kushdo që ka biseduar të shkojë në festivalin “Sundance” ose “Berlinale”, ka qenë sikur një fantazi. Do të thotë, “mos e bisedo këtë sepse nuk mund ta arrish atë”. Sot për ne kjo është e mundur. Madje edhe në “Oscar” ka qenë i nominuar filmi “Shok”. Edhe filmi i Blerta Bashollit ka qenë fitues në “Sundance”. Do të thotë këta filma e kanë hapur një rrugë ku mjafton që ne të besojmë që mund të prekim suksese të tilla dhe mjafton që producentët ose distributorët kanë një interes tashmë për filmin shqiptar. Pra një rrugë shumë e lehtë për regjisorët dhe një punë shumë e mirë për popullin shqiptar që të na përfaqësojnë filmat nëpër botë, sepse jo të gjitha shtetet e kanë këtë mundësi. Sa shumë shtete kemi në botë dhe nuk arrijnë kaq shumë suksese. Kosova mendoj që edhe sikur të fitojë në “Oscars” nuk është më ndonjë befasi për ne. Është bërë një punë shumë normale. Ja filmi i Alban Mujës në “Berlinale” dhe është shumë normale kjo gjë. Nuk është diçka shumë e re. Ndoshta do të jetë e re nëse një shqiptar nga Maqedonia do ta hapë rrugën drejt një festivali të kategorisë A.

“Ne po evoluojmë me Inteligjencën Artificiale”

KOHA: Është një debat që ka kulmuar tashmë. A e rrezikon filmin inteligjenca artificiale?

Deari: Aspak. Unë mezi pres sa më shumë të zhvillohet Inteligjenca Artificiale. Filmi nuk vdes nga IA. Për shembull ka ekzistuar filmi pa zë, pastaj ka ardhur ai me zë. Ndoshta është ndaluar prodhimi i filmit pa zë por këndej ka evoluuar filmi. Tash ne po evoluojmë me Inteligjencën Artificiale dhe publiku jonë i ardhshëm janë fëmijët e tabletave, iPhonëve, fëmijët e TikTokut. Dhe ne nëse nuk vazhdojmë të zhvillohemi në këtë pjesë do të thotë se do të ngelim sikur ato produksionet ose regjisorët që kanë thënë se “filmi me ngjyrë nuk është më i mirë se filmi bardh e zi”. Është më i mirë dhe çdo teknologji e re është më e mirë, sepse njëjtë edhe gjuha jonë po evoluon. Do të thotë, edhe xhirimi i filmit dikur ka qenë vetëm horizontal, ndërsa sot TikToku ka ndikuar që të xhirohet edhe në formën vertikale. Ka qenë e ndaluar rreptësisht nëse një student në akademi ka xhiruar një kuadër vertikal, sepse ajo është për fotografi, kurse “frame” (këndi) i filmit është horizontali. Sot po xhirohen filma vertikalë. Dhe kjo është gjenerata e re që nesër vjen, ta xhiron një film vertikal dhe çfarë do të bësh ti? Do ta mohosh? Jo sepse ai e ka tashmë publikun e vet. Inteligjenca Artificiale ndoshta nuk mundet shumë shpejtë që ta shkruajë një skenar të mirë, por në pjesën teknike dhe të teknologjisë është fantastike. Për shembull, neve te filmi ynë na ka ndihmuar shumë për realizimin e posterëve, që nuk kemi dhënë asnjë para për dizajner. I kemi rregulluar vetë. Na ka ndihmuar shumë edhe në shlyerjen e disa objekteve pa paguar. Do të thotë e ka bërë vetë programi. Ndërkohë pjesa e skenarit besoj edhe Inteligjenca Artificiale do ta mësojë kulturën dhe natyrën e shqiptarëve dhe do të fillojë të shkruaj edhe tregime shumë të mira për shqiptarët. Por prapë nëse regjisori e ka zërin e tij dhe e di se për cilin publik është drejtuar, kombinimi me IA ia mundëson të realizojë një film shumë të mirë. Inteligjenca Artificiale nuk ia mundëson secilit të bëhet regjisor, sepse për t’u bërë regjisor ose këngëtar, të duhet guxim, të duhet punë dhe jo të gjithë njerëzit janë punëtorë. Kështu që unë i besoj teknologjisë dhe të ardhmes, si dhe dua sa më shpejt t’i futem asaj rruge.

KOHA: Cila është tema që Ju ka zgjuar kureshtje për ta trajtuar në projektin e ardhshëm?

Deari: Ky skenar është i shkruar nga Afrim Muçaj. Është hera e parë që po realizoj një film me skenar të dikujt tjetër. I gjithë tregimi është nga pikëpamja e një qeni Deltar, pronarët e të cilit ikin nga lufta dhe e harrojnë atë në shtëpi, dhe e sjell perspektivën e kafshëve që kanë mbetur vetëm. Do të thotë është pak më eksperimental dhe nuk e ka më një storie sikur te “Everybody calls Rexho”, por do të provoj të bëj diçka interesante dhe të jetë një tregim komunikativ. Besoj do të jetë më e vështirë, sepse është hera e parë që do të punojmë me kafshë, kështu që ta shohim. Sigurisht se do të ketë drafte të reja të skenarit, por Afrimi më ka ftuar në këtë projekt dhe për herë të parë ndodhi që një producent të më ftojë mua në një film, sepse çdoherë kam qenë unë ai i cili i ka ftuar të tjerët. Por, mendoj se do të jetë kënaqësi ta realizoj filmin këtu. Po ashtu e kam dhe një film tjetër të metrazhit të shkurtër në Maqedoni, i financuar nga qendra e filmit atje. Është pjesa e burrave që kanë ikur dhe gratë që kanë mbetur në fshat, dhe tema është e fokusuar te gratë dhe sjell pikëpamjen e tyre. Me këtë film do ta mbyll këtë temën e migrimit dhe ikjeve për të kaluar te temat e tjera, që kemi shumë probleme aktuale te ne dhe unë çdo herë fokusohem te problemet aktuale. Do të thotë vetëm ky filmi në Kosovë është pak më historik, që kthehemi në kohë, sepse unë përndryshe preferoj më shumë të merrem me momentin.