Çdo institucion arti kohët e fundit flet për progresin, drejtësinë, transformimin. Po çfarë nëse të gjitha ato fjalë fshehin prapa një tjetër qëllim, më të vjetër?
Por kur bëhet fjalë për të bërë ndonjë gjë të re, jemi të kapluar nga inercia pothuajse totale. Po humbasim besimin në kaq shumë institucione të kulturës dhe të shoqërisë – në muzeun, në tregun dhe veçanërisht këtë javë, universitetin – por nuk mund të imagjinojmë asnjëherë një mundësi nga distancimi prej tyre. Hedhim gurin dhe fshehim dorën, nganjëherë kemi vështirësi dhe në hedhje të gurësh. Angazhohemi në një protestë të përhershme, por duket se nuk mund ta kanalizojmë atë në ndonjë gjë konkrete.
Pra, vërtitemi. Sillemi. Dhe, ndoshta, fillojmë të kthehemi prapa.
Kam kaluar një javë duke u endur nëpër Venecie, një qytet i cili ka më shumë se 250 kisha, dhe a e dini se ku jam përballur më së shumti me katekizëm doktrinar? Në galeritë e Bienales së Venecias 2024, ende qendra e botës për të zbuluar artin e ri, edicioni më i ri i së cilës, e thënë më së miri, është një rast i shkuar huq, ndërsa e thënë më së keqi, ishte diçka si një tragjedi.
Shpesh është predikuese, por ky nuk është problemi më i madh i saj. Problemi i vërtetë është se si ajo i simbolizon, esencializon dhe minimizon artistët e talentuar – dhe ka shumë të tillë, në mesin e më shumë se 300 pjesëmarrësve – të cilëve veprat u janë mbuluar nga slogane dhe ide aq të qarta, të përshtatshme për peizazhin e një kuratori. Kjo është një Bienale që flet gjuhën e sigurisë, por në të vërtetë është e zhytur në ankth, dhe shumë shpesh, siç shprehet në një poezi dhe autori nigerian Wole Soyinka, për të “hedhur gurin e shenjtë / Dhe për të lënë bukurinë e brishtë të copëtuar në shesh / Është turp publik.”
Bienalja e këtij viti u hap javën e kaluar nën një yll ogurzi. Ky spektakël venecian përbëhet nga një ekspozitë qendrore, që përfshin dy vende, si dhe rreth 90 pavijone të pavarur nga shtete të ndryshme. Njëri prej tyre ai i Izraelit. Disa javë para vernisazhit, një grup aktivistësh që e quante veten “Art Not Genocide Alliance” (Aleanca e Artit Jo Gjenocidit) u kishte kërkuar organizatorëve të Bienales që ta përjashtonin Izraelin nga pjesëmarrja. Bienalja refuzoi. Një ankesë diçka më e vogël kundër Pavijonit të Iranit gjithashtu nuk shkoi askund. (Sa i përket Rusisë, ajo mbetet një komb non grata për Bienalen, për herë të dytë me radhë.) Me mosmarrëveshjet rreth luftës në Gaza që u përhapën nëpër institucionet kulturore në të gjithë kontinentin – ata tashmë e kishin fundosur Documentan, ekspozitën gjermane që është rivali i vetëm i Venecias për prani dhe prestigj – një polemikë e madhe dukej se po zihej, teksa po rrinte e varur mbi Giardini della Biennale.
Dhe ashtu ngjau: artisti dhe kuratori i Pavijonit të Izraelit befasoi audiencën duke mbyllur shfaqjen e tyre dhe vendosi një tabelë në hyrje duke deklaruar se do të qëndronte e mbyllur derisa “të arrihet një marrëveshje armëpushimi dhe lirimi i pengjeve”. Megjithatë, një protestë e vogël ngjau (“Jo vdekje në Venecia” ishte njëri nga sloganet), por këto polemika patën vetëm një ndikim të vogël në tërë karnavalin venecian të lagur nga Prosecco. Pikërisht në afërsi të Pavijonit të Izraelit, në Pavijonin e SHBA-së, dy herë më shumë vizitorë prisnin të hynin brenda deri sa të tjerët po protestonin.
Dikush mund të përpiqet ta lexojë tërheqjen izraelite në mënyrë produktive, si pjesë e një tradite shekullore të ekspozitave boshe, të lira ose të mbyllura nga artistë si Rirkrit Tiravanija, Graciela Carnevale dhe deri te Marcel Duchamp. Ndoshta ishte e vetmja përgjigje e mundshme ndaj një situate të paqëndrueshme. Sido që të jetë, Pavijoni i Izraelit përmbledh në miniaturë një dilemë dhe mangësi më të madhe, në Venecia dhe në kulturë më gjerësisht: një paaftësi të plotë – as Foucault nuk shkoi kaq larg! – të mendosh për artin, ose në të vërtetë jetën, si çdo gjë tjetër veçse një pasqyrim i fuqisë politike, sociale ose ekonomike.
Kjo është sigurisht agjenda e ekspozitës qendrore, të organizuar nga drejtori i muzeut brazilian, Adriano Pedrosa. Isha gëzuar kur ai u emërua kurator i edicionit të këtij viti. Në Muzeun e Artit të São Paulos, njëri nga institucionet kulturore më të guximshme të Amerikës Latine, Pedrosa kishte organizuar një cikël ekspozitash shekullore që e riformulonin artin brazilian si një çerdhe të historisë afrikane, indigjene, evropiane dhe pan-amerikane. Emërimi i tij erdhi disa javë pasi Giorgia Meloni u bë kryeministrja e parë, nga radhët e ekstremit të djathtë të Italisë që nga Lufta e Dytë Botërore. Dhe Pedrosa – i cili kishte drejtuar me sukses muzeun përgjatë mandatit presidencial të ekstremit të djathtë të Brazilit në 2018-22 – premtoi një shfaqje kozmopolitanizmi dhe shumëllojshmërie, siç shprehet në një titull, “Të huajt kudo”, që dukej si një gërmim i moderuar anti-Meloni.
Por ajo që Pedrosa ka sjellë në të vërtetë në Venecia është një vitrinë e mbyllur, e kontrolluar dhe nganjëherë nënçmuese, e cila zbut të gjitha dallimet dhe kontradiktat e një të përbashkëte globale. Ekspozita është jashtëzakonisht e qetë, veçanërisht në Giardini. Ka doza të mëdha pikture figurative dhe (siç është zakon këto ditë) thurje dhe sixhade të renditura në grup, simetrikisht perfekte. Ka dhe art me bukuri dhe fuqi të madhe, të tilla si tri panorama kozmologjike nga piktori autodidakt amazonian Santiago Yahuarcani, dhe gjithashtu një punë shumë më pak e sofistikuar e kremtuar nga kuratori në të njëjtën mënyrë.
Në aritmetikën brutale të përmbledhjes së Bienales së Venecias 2024, të jesh një straniero - një “i huaj” (nga një vend tjetër) ose “i huaj” (i panjohur), ka të njëjtin kuptim për të diplomuarit e gradës më prestigjioze në botë M.F.A.(Master of Fine Arts) dhe të sëmurët mendorë – nënkupton besueshmëri morale dhe besueshmëria morale është e barabartë me rëndësinë artistike. Prandaj Pedrosa përfshin njerëzit nga komuniteti L.G.B.T.Q, si “të huaj”, sikur gjinia ose seksualiteti të ishin bona fides. (Homoseksualët kanë udhëhequr parti të ekstremit të djathtë në Holandë dhe Austri; në Koleksionin Peggy Guggenheim të Venecias është një shfaqje e mrekullueshme dhe perverse e francezit polimat, Jean Cocteau, i cili lavdëronte nazistët, ndërsa vizatonte marinarët pa pantallona.)
Edhe më bizar është emërtimi i popujve indigjenë të Brazilit dhe Meksikës, të Australisë dhe Zelandës së Re, si “të huaj”. Faktikisht ata duhet të jenë klasa e vetme e njerëzve të përjashtuar nga një tjetërsim i tillë. Në disa galeri, kategoritë dhe klasifikimet kanë përparësi ndaj sofistikimit formal në një shkallë nënçmuese. Artisti i lindur në Pakistan, Salman Toor, i cili pikturon skena “queer” ambiguoze të New Yorkut me mprehtësi dhe origjinalitet të vërtetë, shfaqet së bashku me artin e thjeshtë të rrugës, queer dhe trans-miqësore nga një organizatë indiane që “përhap pozitivitet dhe shpresë për komunitetin e tyre”.
Vazhdimisht, kompleksiteti njerëzor i artistëve rritet nga përcaktimi i tyre si anëtarë të grupit dhe vetë arti reduktohet në një simptomë ose një gjë të parëndësishme. E ndjeva këtë veçanërisht në tri galeri të mëdha, në pavijonin qendror të Giardinit, mbushur me më shumë se 100 piktura dhe skulptura të bëra në Azi, Afrikë, Amerikën Latine dhe Lindjen e Mesme midis viteve 1915 dhe 1990. Këto përbëjnë pjesën më të madhe të asaj që Pedrosa e quan “nucleo storico” të shfaqjes, thelbin historik të saj, dhe kjo ishte pjesa e Bienales që mezi prisja ta shihja. Ai kishte premtuar të demonstronte se bota jashtë Atlantikut të Veriut ka një histori të artit modern shumë më të pasur nga sa na kanë treguar muzetë tanë.
Kjo e fundit qëndron. Por, ju nuk do ta mësoni këtë, këtu, ku pikturat me rëndësi dhe cilësi jashtëzakonisht të ndryshme nga njëra-tjetra janë grumbulluar së bashku pa pothuajse asnjë dokumentim historik, kontekst kulturor, apo edhe kurim të kënaqshëm estetik. Ai fshin krejtësisht dallimet midis regjimeve të lira dhe jo të lira ose midis shoqërive kapitaliste dhe socialiste, ose midis atyre që iu bashkuan një avangarde ndërkombëtare dhe atyre që e shihnin artin si thirrje nacionaliste. Pionierët e vërtetë, si novatorja braziliane Tarsila do Amaral, barazohen me portretistët ortodoksë ose tradicionalistë. Ekspozitat më ambicioze – veçanërisht gjiganti “Postwar” (Paslufta), i organizuar në Münich më 2016-17 – përdorën krahasime kritike dhe dokumentacion historik për të treguar se si dhe pse një modernizëm aziatik, apo një modernizëm afrikan, dukej ashtu siç dukej. Këtu në Venecia, Pedrosa i trajton pikturat nga të gjitha anët si shumë pulla postare, të ngjitura me pak mprehtësi vizuale, të vlerësuara thjesht për rrallësinë e tyre për një shikues të nënkuptuar “perëndimor”.
Mendonit se ne të gjithë ishim të barabartë? Këtu keni logjikën e muzeut etnologjik sipas stilit “old-school”, të transferuar nga ekspozita koloniale në faqet e rezultateve të Google Images. S.H. Raza i Indisë, Saloua Raouda Choucair nga Libani, amerikano-kubanezja Carmen Herre, si dhe piktorët që ishin të panjohur për mua, u zvogëluan në një sfond i thjeshtë dhe u fotografuan nga vizitorët sipas renditjes së tyre. Të gjitha këto funksione janë shumë të lehta për të paraqitur gjuhën shfajësuese të artit, të thirresh në “paqartësi” ose “ikje” ose çfarëdo që të jetë norma e sotme për qasjen de-koloniale.
Por duke tjetërsuar rreth 95 për qind të njerëzve – duke konsideruar pothuajse çdo njeri në botë si “të huaj” dhe duke u vënë kategorizime të ndryshme – ajo çfarë ju bëni në të vërtetë është ajo që bënë ata evropianë të tmerrshëm para jush: ekzotizoni.
Megjithatë, përveç këtyre, ka shumëçka që më pëlqeu në Bienalen e këtij viti! Nga ekspozita qendrore jam ende duke menduar për një instalacion monumental të krijimeve të papjekura prej argjile nga Anna Maria Maiolino, fituese e “Luanit të Artë” për arritje jetësore, që riformulon prodhimet serike si diçka intime, të çrregullt, madje edhe anatomike. Karimah Ashadu, e cila fitoi “Luanin e Argjendtë” për filmin e saj me shirit të shpejtë që paraqiste të rinjtë që bombardojnë qytetin e Lagosit me motoçikleta të ndaluara, i dha intensitetit ekonomik të jetës në këtë qytet një gjuhë të fuqishme vizuale të fuqishme. Janë pikturat e zymta dhe pa fjalë nga vitet 1970-të të Romany Eveleigh, te të cilat O-të e vogla të gërvishtura mund të kthejnë shkrimin në një ulërimë larg semantikës. Në Pavijonin e Japonisë ka grumbullime të artikuluara në mënyrë djallëzore të Yuko Mohrit të objekteve të gjetura, qeseve plastike dhe frutave të freskëta dhe “Gesamtkunstwerk” i Precious Okoyomon që bën të ndihet toka nëpërmjet altoparlantëve dhe sensorëve të lëvizjes, në Pavijonin nigerian.
Përtej Bienales, ekspozita e furishme e Christoph Büchel në “Fondazione Prada” mbledh mbeturina dhe xhevahire në një ekspozim të paturpshëm të pasurisë dhe borxhit, kolonializmit dhe koleksionimit. Në “Palazzo Contarini Polignac”, një video elegante e mjegullt e artistit të lindur në Odesa, Nikolay Karabinovych, rishkruan peizazhin ukrainas si një udhëkryq gjuhësh, fesh dhe historish. Mbi të gjitha është Pierre Huyghe, në “Punta della Dogana”, i cili bashkon inteligjencën njerëzore dhe inteligjencën artificiale në gjënë më të rrallë ndonjëherë: një imazh që nuk e kemi parë kurrë më parë.
Ajo që të gjithë këta artistë kanë të përbashkët është një yst krijues që nuk mund të eksploatohet – jo për imazhin e një kombi, jo për tezën e një kuratori, jo për kotësinë e një koleksionisti. Në vend të “politikës” së çuditshme të avokimit, ata pohojnë se vlera e vërtetë politike e artit qëndron në mënyrën se si ai tejkalon funksionin retorik ose vlerën financiare dhe në këtë mënyrë tregon për lirinë e njeriut. Janë ata që më ofruan të paktën një paraqitje të shkurtër të asaj se çfarë mund të ishte një asamble e barabartë kulturore globale: një “anti-muze”, në frazën e filozofit kamerunas Achille Mbembe, ku “ekspozimi i shkencave humane të nënshtruara ose të poshtëruara” më në fund bëhet një vend ku të gjithë mund të jenë më shumë se një përfaqësues.
Unë ende, kam besim tek institucioni i ëndrrave të Mbembes dhe tek artistët këtu, që do të kishin vendin e tyre aty. Por ne nuk do ta ndërtojmë atë vetëm me fjalë kyçe, dhe nëse dikush do t'i kishte kushtuar vëmendje diskursit politik në këtë pjesë të botës në kohë lufte, ata do ta kishin kuptuar se duhen dy lojtarë për ta luajtur këtë lojë. “Një lëvizje thelbësisht emancipuese, antikoloniale kundër hegjemonisë unipolare po merr formë në vendet dhe shoqëritë më diverse”. A e tha dikush këtë në Bienalen e Venecias 2024? Jo, këtë e ka thënë Vladimir Putin.
Marrë nga “The New York Times”. Përktheu: Enis Bytyqi
