Artisti nga Kosova në fluturim

Pas një fëmijërie të shënuar nga lufta dhe mërgimi, Petrit Halilaj është shndërruar në njërin prej talenteve më të mëdha të brezit të tij

Kur artisti kosovar, Petrit Halilaj, mori ftesën për projektin e tij më të madh në SHBA, ai e dinte se ku të shkonte: do të kthehej pas në shkollë. 

Për “Abetare”, instalacionin e tij skulpturor gjigant, të shkathët dhe absolutisht të lezetshëm në çatinë e Muzeut Metropolitan të Artit, Halilaj, i cili është 38 vjeç, u kthye prapa në shkollat fillore nëpër Evropën Juglindore, duke dokumentuar shkarravina që brezat e nxënësve lanë në tavolinat e tyre dhe nëpër mure. Ato vizatime të fëmijëve nga Ballkani formuan shabllonet për skulpturat e shkëlqyera, nganjëherë dhe të çuditshme prej bronzi dhe çeliku që tani zbukurojnë horizontin e New Yorkut – ato të mëdhatë, por edhe lulet, zogjtë dhe mbishkrimet që strehohen te vazot, të fshehura pas koktej-barit.

Halilaj u lind në vitin 1986 në Kostërrc, një fshat i vogël jashtë Runikut. (Në Art Basel një vit ai iu përgjigj pyetjes së përhershme, “Nga je?”, duke hedhur 60 tonë dhé Kostërrci në kubin e bardhë të Panairit të Artit.) Ditët e tij të shkollës u zhvilluan mes luftimeve më të tmerrshme në Evropë midis Luftës së Dytë Botërore dhe luftës aktuale në Ukrainë. Forcat serbe dogjën shtëpinë e familjes Halilaj në vitin 1999, në kulmin e luftës në Kosovë, një nga kapitujt më brutalë të një makthi dhjetëvjeçar të konflikteve etnike dhe fetare në Ballkan. Familja iku në Shqipëri, ku psikologët në një kamp refugjatësh e inkurajuan këtë djalë të vizatonte. Gazetarët e luftës në atë kohë shënuan një kronikë të një fëmije me aftësi për të shkruar me të dyja duart, duke vizatuar pula dhe pallonj paralelisht.

Halilaj tani jeton në Berlin, por si në art ashtu edhe në jetë ai mbetet thellësisht i lidhur me Kosovën, e cila u bë e pavarur në vitin 2008 dhe ku Halilaj po këshillon Ministrinë e Kulturës për krijimin e një muzeu të artit bashkëkohor. (Ai figuron mes një brezi entuziazmues artistësh nga vendi më i ri i Evropës, duke përfshirë Flaka Halitin, Alban Mujën dhe Doruntina Kastratin, e fundit prej të cilëve sapo fitoi një çmim në Bienalen e Venecias.) Dhe për një dekadë tani jam mahnitur nga arti i Halilajt, i cili sillet rreth çështjeve të kombësisë, familjes dhe seksualitetit në një regjistër të dendur simbolesh – veçanërisht zogjtë, krahët dhe kthetrat e të cilëve shfaqen kudo nga sipërfaqja e antikiteteve ballkanike deri te trupi i një “Boeing 737”.

Në dy biseda, të përmbledhura dhe të redaktuara, unë dhe ai folëm për traumën e shpërnguljes, magjinë e fluturimit dhe gjuhën universale të shkarravitjeve të nxënësve. Ndërsa ishim në çatinë e MET një mëngjes, ai tregoi skulpturën e tij të vogël të një pëllumbi, lart në qiell. Një zog qyteti – një njujorkez i vërtetë – kishte prekur zogun prej bronzi të Halilajt dhe po bënte miqësi me homologun e tij ballkanik.

NYT: Projekti që keni bërë për çatinë e MET vazhdon atë që filloi më shumë se një dekadë më parë, kur ju u kthyet në shkollën fillore në Kosovë. Si ishte të kthehesh në fshatin prej të cilit ju desh të iknit si fëmijë?

Halilaj: Në vitin 2010 u ktheva në Runik për pushime. Shkolla ime e vjetër – e cila në fakt i kishte mbijetuar luftës – po shkatërrohej për të ndërtuar një të re. Ushtria serbe kishte djegur 99 për qind të Runikut, kjo ishte një nga ndërtesat e pakta që kishin mbetur dhe prapëseprapë do të zëvendësohej me ndërtime të reja, të lira! Dhe kur shkova në shkollë, u shfaqën shumë fëmijë. Disa ishin adoleshentë, por të tjerët ishin shumë të vegjël, ndoshta 8, 9: djaj të vegjël. Një turmë klasike e fëmijëve çamarrokë të një vendi të vogël. I doja shumë.

Disa prej tyre më njihnin, se jam artist dhe më thoshin: “Duhet të hysh brenda”. Hymë dhe fillova xhirimet. Ata filluan të bëjnë gjithçka që nuk duhet të bëni në një shkollë – thjesht argëtoheshin jashtë kontrollit.

NYT: Këta fëmijë duhet të kenë lindur pas viteve 2000, pas luftës.

Halilaj: Saktë. Filluan të pikturonin sipër fotove të heronjve dhe poetëve kombëtarë, gjë që sinqerisht nuk do të kisha pasur kurrë guximin ta bëja kur isha fëmijë. Pastaj njëri nga fëmijët më çoi në një klasë. Dhe pastaj shoh grumbullin e këtyre tavolinave të gjelbra të shkollave që para luftës. Tavolinat ishin më të vjetra se unë. Dhe ky fëmijë më thotë: “Eja të shikosh vizatimet”, sepse aty ka gjithçka. Këto tavolina përmbajnë 40 vjet sekrete të pavetëdijshme dhe të çmendura. Është ky njëfarë aspekti enciklopedik, gjithë këto shtresa brezash. Por ju gjithashtu shihni se sa lokale dhe globale janë këto gjëra, dhe gjithashtu sa qesharake.

Isha shumë i prekur nga gjuha e vizatimit dhe në një moment pashë një humbje tjetër – këtë herë jo nga lufta, por nga çmenduria e pasluftës, nga dëshira për të pasur gjithçka të re. E pyeta drejtorin nëse mund të shpëtoja të paktën bankat e një klase me banka. Ai tha: “Po, nëse financoni tavolina të reja”. Kështu bëmë një marrëveshje. Shpresoj që ai i përdori paratë për t'i blerë vërtet ato banka…

NYT: Ekspozuat tavolinat nga vendlindja juaj në një ekspozitë në Köln në vitin 2015. Pse shkuat më tej, në të gjithë Ballkanin, për projektin e MET?

Halilaj: Ishte një udhëtim personal. Fillova tre vjet më parë, duke shkuar në Kukës, në Shqipëri, aty ku dikur isha refugjat. Më pas në Rozhajë, në Mal të Zi, ku kemi shkuar me pushime para luftës. Qytete shumë, shumë, shumë të vogla. Unë në fakt shkova në të gjitha vendet e ish-Jugosllavisë, përveç Serbisë, aty kisha miq që më dërgonin imazhe. 

Ajo që më habiti, teksa shkoja nëpër shkolla, ishte fakti se ndihesha kaq i lidhur me secilin vend që vizitoja. Për mua, këto vizatime janë një gjuhë që thjesht, e kuptoj. Kisha ekspertë në arsim, ose nga muzetë, apo edhe artistë vendas, që më shoqëronin kudo. Sepse përndryshe është e vështirë të bindësh një mbikëqyrës shkolle se nuk je maniak. “A mund të hyj në klasat tuaja për të parë vizatimet e fëmijëve?” [Qesh] Duhet të mundohesh gjatë dhe të krijosh besim.

NYT: Disa skulptura në çatinë e MET i referohen qartë Ballkanit. Është një me shkronjat “KFOR”, referencë për forcën paqeruajtëse të NATO-s në Kosovë. Por ka edhe zogj dhe yje, dhe Lionel Messi, dhe logo e “Chanel” dhe më pas të njëjtat vizatime të prapëta të pjesëve të trupit që mund të gjeni dhe në një bankë shkolle në Amerikë.

Halilaj: Është një mënyrë vërtet qesharake për të parë historinë, nëpërmjet gjithë këtyre vizatimeve politikisht jokorrekte. Por më pëlqen aspekti i çuditshëm në to, janë si sekrete. Janë kode. Ju mund të shihni simbolin e euros duke e dëmtuar Jugosllavinë…

NYT: Një shaka e vogël e “queer” që kam kapur këtu në çati është skulptura që shkruan "IDGAF" – që do të thotë “I don’t give a...” (Nuk ma ndjenë), por është gjithashtu një këngë nga presidentja jozyrtare e Kosovës, Dua Lipa.

Halilaj: [Qesh] Është një lloj nderimi për të, por është gjithashtu një festë e vogël e mundësive të reja. Si në Kosovë, ashtu edhe në rajon, ka një shans që gjeneratat e reja të vënë në pikëpyetje të gjitha këto narrativa statike historike, nacionaliste që janë kaq të vështira për t’u lëvizur.

NYT: Më tregoni pse zogjtë kanë një vend kaq të veçantë në punën tënde. Për shfaqjen tuaj në New Museum më 2017-18, ju përktheni artefakte nga vendlindja juaj, shumë prej të cilave tani gjenden në muzetë në Serbi, në figura zogjsh me kthetra. Kishte kthetra gjigante zogjsh prej bronzi në shfaqjen tuaj në Madrid dhe një performues i veshur si një korb i bardhë.

Halilaj: Zogjtë dhe pulat më kthejnë gjithmonë tek Abetarja. Në mësimin për shkronjën P është një djalë me emrin Petrit. “Pulat e Petritit”. Petriti dhe pulat. Pra, imagjinoni, kur jeni i vogël, dhe njerëzit ju pyesin: “Si e keni emrin?” Unë thosha “Petrit” dhe ata thoshin: “Ah, Petriti me pulat!” Nuk e kuptoja për vite me radhë. Pse jam Petriti me pulat?! E dija vetëm që kishim pula në kopshtin tonë…
Më vonë, kuptova që të gjithë këta të rritur kaluan këtë Abetare dhe mësuan po atë mësim.

Politikat për gjuhët ishin një pikë vlimi në luftërat e viteve 1990

Halilaj: Nxënësit u lejuan të mësonin në gjuhën shqipe deri në vitin 1989, me përfundimin e autonomisë. Pas asaj vjen periudha e shtëpive shkolla, klasave të fshehura, universiteteve të fshehura. Shkolla u bë një vend diskutimi, ku mund të shihnim se çfarë do të ndodhte. Abetaren time e dogjën kur dogjën shtëpinë më ’99.

NYT: Në ekspozitat kësaj në MET ju keni inkorporuar vizatimet tuaja të fëmijërisë me zogj dhe lule. A ka diçka që i lidh ato rivendosje të vizatimeve tuaja si refugjat me shkarravinat që gjetët për projektin në MET?

Halilaj: Të vësh në pikëpyetje moshën madhore, ose të vësh në dyshim kanunet e vendosura duke u kthyer në një pjesë të fëmijërisë, është mënyra për ta kuptuar botën rreth meje, që më tremb mua së paku. Kalimi nëpër shkolla dhe banka, ishte një mënyrë për të ndërtuar një kundërnarrativë: një rrjet simbolesh, alfabetesh dhe vizatimesh që vijnë në Muzeun Metropolitan dhe formojnë një lloj peizazhi të përbashkët.

NYT: Dy vjet më parë keni bërë një projekt të mrekullueshëm në çatinë e “Hotel Grand” në Prishtinë. Dikur ishte një hotel me pesë yje dhe me rënien gjatë viteve të luftës, yjet në shenjën e çatisë së saj u rrëzuan një nga një. Restaurove yjet, shtove dhjetëra të rinj dhe e zëvendësove tabelën “Grand Hotel” me një frazë të një fëmije kosovar: “Kur dielli të ikë, do ta pikturojmë qiellin”

Halilaj: Kjo është një vepër që në fund vendosa t’ia dhuroj qytetit, qytetarëve të Prishtinës. Po flasim, fjalë për fjalë, për hotelin ku Tito kishte fjetur. Ju ende mund ta ndieni atë atmosferë që ishte dikur atje. Në fakt ju keni pasur një artikull fantastik në “The New York Times” për të…

NYT: Presidenti i atëhershëm i Kosovës i kishte thënë gazetarit tonë: “Nuk mendoj se është hoteli më i keq në botë, por kjo është për shkak se bota është shumë e madhe”

Halilaj: Dhe unë kisha këtë ide që të kthehesha në Kosovë dhe ta ndezja përsëri. Doja të bëja diçka me 28 yje në një hotel të vjetër. Poetikisht, ju mund të ëndërroni për diçka më të madhe se hotelet në Dubai, besoj më kuptoni?

NYT: Por për mua yjet kundër qiellit blu të Prishtinës ishin edhe yjet e flamurit të Bashkimit Evropian. Instalacioni ka të bëjë po aq me njohjen ende jo të plotë të Kosovës si një shtet i pavarur evropian.

Halilaj: Bëhej fjalë për sjelljen e një gjuhe tjetër që vështirë se e shohim në hapësira publike. Dhe gjithashtu për të parë figurativisht një ideologji të rënë në këto yje të rëna. Në kohën e Jugosllavisë, kishte një brez të tërë njerëzish që ishin aq krenarë për këtë hotel dhe nuk kishin para për të hyrë.

NYT: Ju keni këto dy projekte në çati, një në Prishtinë dhe një në New York, të dyja të rrënjosura në zërat e fëmijëve. Dhe ajo që më intereson më shumë është se si zërat e këtyre fëmijëve, edhe pse ata e përbrendësojnë një meritë për pavarësinë e Kosovës, u shpëtojnë edhe kurtheve nacionaliste të avokimit politik nëpërmjet artit.

Halilaj: Në MET ka një ekuilibër. Ndoshta ka disa simbole nacionaliste. Por aty është dhe një zemër e madhe. Është emri “Michael Jackson” i shkruar në muret në Shqipëri. Ka agjenda të grupeve të ndryshme, por edhe gjëra personale. Ndihesha si një arkeolog, duke zbuluar se si njerëzit janë të ndërlidhur mes vete, më globalë, më njerëzorë sesa politikat kombëtare që dominojnë këtë zonë të Evropës. Dhe për mua, ky është vërtet një lajm i mirë.