Arbanasit në Malësinë e Shkupit në shekullin X dhe burimet mesjetare

“Mjafton fakti që ne e dimë sot se rreth shekullit X arbanasit janë ruajtur midis maleve të Shkupit. Fisi mendjehollë i arbanasve, këmbëngulës dhe i rezistueshëm, është zgjeruar më tej duke shkrirë në vetvete të gjithë përzierjen e dikurshme të popullsisë alogjene”. Këto janë fjalët që me dorë të vet i shkroi Stojan Novakoviq nëntëmbëdhjetë vjet para se ta botonte librin “Monumentet ligjore të shteteve serbe në Mesjetë” (1912). Mirëpo, përfshirja e tij në veprimtarinë politike jo vetëm që e shtyri atë që kurrë më të mos i kthehet asaj që e shkroi për arbanasit, por në botimin e sipërpërmendur ai i bëri disa përmirësime të “gabimeve” të bëra! Teksti i mëposhtëm, që për temë e ka shtrembërimin e burimeve mesjetare serbe dhe është ndërtuar mbi të dhënat e autorëve joshqiptarë, përfshin edhe medievistët e njohur rusë

Leximi i burimeve historike në frymën e nacionalizmit të shekullit XIX

Njëri prej studiuesve të radhëve të para që me të drejtë e tërhoqi vërejtjen për qasjen kritike ndaj burimeve mesjetare serbe, është medievisti rus Aleksandar Sollovjev (1890 – 1971). Përveçse ishte sllavist i njohur, Sollovjev e hulumtoi edhe Kodin e Dushanit, i studioi bogumilët e të tjerë. Në një trajtesë të publikuar në Beograd në fillim të viteve të pesëdhjeta të shekullit XX, ky studiues e ka tërhequr vërejtjen se botimi i burimeve mesjetare serbe është bërë shkel e shko dhe sipas tij së pari ka qenë e nevojshme mbledhja dhe publikimi i “burimeve historike” ndërsa më pastaj të vazhdohej me të shkruarit e historisë, duke u mbështetur pikërisht mbi këto burime mirë të analizuara dhe të verifikuara. Prandaj hapi i parë duhej t’i paraprinte të dytit, duke mos harruar se mbledhja dhe publikimi i burimeve është aq punë e komplikuar sa që përmbledhja e të gjithë trashëgimisë historike në shumë vende të botës vjen vetëm pas shkrimit të shumë monografive, studimeve dhe botimeve të ndryshme historike që kanë të bëjnë me të kaluarën e kombeve përkatëse e të tjera”. Më tej, Sollovjev është shprehur se duke e pasur parasysh rëndësinë e burimeve historike lidhur me ndriçimin e së kaluarës së një kombi, rol dhe rëndësi të veçantë ka botimi i “Codex Diplomaticus” dhe, sipas rregullit, në një botim të tillë përfshihen kartat kishtare të sundimtarëve, letërkëmbimet, aktet e ndryshme gjyqësore dhe private e të tjera. Për historinë e epokës së vjetër, “Codex Diplomaticusi” ka vlerë të madhe, pasi marrëdhëniet socio-ekonomike, por edhe jetësore në të paraqiten në mënyrën më të saktë të mundshme. Megjithatë, medievisti Sollovjev e ka tërhequr vërejtjen “se historia mesjetare serbe është e varfër sa u përket kronikave, kujtimeve e të tjera”.

Siç dihet, interesimi më intensiv për historitë kombëtare të popujve ballkanikë, ndërlidhet me vitet e para të shekullit XIX, pra që njëherësh përputhet me paraqitjet e para të planeve të ndryshme nacionaliste. Prandaj edhe publikimi i burimeve të lashtësisë apo atyre mesjetare të popujve ballkanikë nuk kaloi pa fërkime të mëdha me tendencën dhe përpjekjet për kontestimin e trashëgimisë dhe të së kaluarës historike. Tashmë është e njohur se si pasojë e një lufte të tillë, ka ndodhur edhe eliminimi fizik i historianit kroat Milan Shufflay (1879 – 1931), vepra e të cilit i është kushtuar ndriçimit të historisë së shqiptarëve.

Në anën tjetër, trajtesa e Sollovjevit lidhur me burimet serbe paraqet njëfarë profecie, pasi ai këmbëngul në qëndrimin e tij, duke pohuar se e kaluara e një kombi nuk duhet të interpretohet duke u politizuar skajmërisht mu në fazat e caktuara të ngritjes së nacionalizmit, shtuar këtu edhe instrumentalizimin nga ana e faktorëve të ndryshëm ndërkombëtarë.

Fatkeqësisht, në interpretimin e burimeve mesjetare në raport me Kosovën ngjau e kundërta. Nuk duhet harruar se edhe sot e kësaj dite e ashtuquajtura “Tapi e Kosovës” është derivat i këtyre burimeve, të pranuara si relevante madje edhe nga një pjesë e historiografisë ndërkombëtare!

Mangësitë e “Monumenta Serbica” të Franz Mikloschic

Krahas disa përpjekjeve të autorëve të ndryshëm, barrën për t’ua botuar serbëve “Codes Diplomaticus” e mori mbi vete filologu slloveno-austriak Franz Mikloschic (1813 – 1891). Përmbledhja e njohur “Monumenta Serbica Spectantia Historiam Serbiae, Bosnae, Ragusii” e pa dritën e botimit në vitin 1858, dhe është për t’u habitur se përgatitja e botimit u bë për një kohë relativisht të shkurtër!

Para se gjithash Mikloschic, i shfrytëzoi kartat dhe aktet nga Arkivi i Dubrovnikut (vetëm ato që ndodheshin në Vjenë). Në vitin 1856 ai udhëtoi drejt Cetinës dhe gjeti disa karta të panjohura në Bokë dhe Mal të Zi. Përveç tjerash, Mikloschic i huazoi edhe disa përshkrime nga personat privatë, si ato të historianit kroat Ivan Kukuleviqit (1816 – 1889) të filologut Vuk Karaxhiq (1787 – 1864), tregtarit të kafshëve, më vonë të politikanit serb Jeremija Gagiq (1783 – 1859) dhe të sllavistit Aleksandar Gilferding (Александерь Гильфердингъ 1831 – 1872). Edhe pse fillimisht Mikloschic i botoi gjithsej 497 dokumente (karta kishtare dhe akte të ndryshme), megjithatë sipas Sollovjevit “këtë numër duhet zvogëluar sepse fillimisht në të nuk hynë disa mbishkrime që u gjetën nëpër kisha ta ndryshme dhe për shkak të mungesës së regjistrave – informacioneve të shkurtra për kartat”, që në fakt as vetë Mikloschic nuk i kishte parë!”

Mirëpo, sipas medievistit rus edhe pse “Monumenta Serbica...” edhe sot e kësaj dite ka mbetur diplomatikusi më i mirë, megjithatë ky botim ka mjaft të meta! Përmbledhja nuk është e plotë. Në të nuk janë përfshirë shumë karta të Malit të Shenjtë, për të cilat vetë Mikloschic i ka sjellë regestat mbështetur në bizantinologun rus prof. Fjodor Ivanoviç Uspenski (Фёдор Иванович Успенский 1845- 1928). Të tilla janë 76 sosh, por ky numër ka dëshmuar se në arkivat e Malit të Shenjtë duhet hulumtuar seriozisht pasi atje ndodhen rreth 130 karta dhe akte të tjera”. Mangësia e radhës e “Monumenta serbica…” është se ajo përmbledhje është e kufizuar vetëm në karta dhe letra të shkruara në alfabetin cirilik dhe në të nuk janë përfshirë dokumentet e shkruara në gjuhën latine, ndërsa dihet se të tilla ka mjaft dhe në fakt pa to nuk mund të bëhet “Codex Diplomaticusi” i vërtetë. Më tej, sipas Aleksandar Sollovjev, “Monumenta serbica...” nuk është e kufizuar në kohë dhe është dashur të mbyllej me dokumentet e fundit të shekullit XV, pra me shpërbërjen e sundimtarëve të fundit të provincave. Më në fund përmbledhja “Monumenta serbica..” nuk ka pasqyrë të përmbajtjes, indeksi i emrave është jo i plotë, bile as që ka indeks...”, ka përfunduar ai.

Dy mijë e gjashtëqind gabimet e një botimi

Iniciativat për përmbledhjen e burimeve në mungesë të diplomatarit serb vazhduan në fillim të shekullit XX, apo thënë më qartë, në prag të Luftës së Parë Ballkanike. Kuptohet se një diplomatar i tillë duhej në radhë të parë të justifikonte zgjerimin territorial. Kështu më 1 mars të vitit 1910, historiani dhe politikani Stojan Novakoviq (1842 – 1915) ia paraqiti Këshilli i Historisë dorëshkrimin “Monumentet ligjore të shteteve serbe në Mesjetë” (Законски споменици српских држава средњег века) që u botua në vitin 1912. Pra, siç shihet edhe nga titulli, zgjerimi territorial duhej bërë duke u thirrur në ekzistencën e shteteve mesjetare! Por, pa humbur kohë, ndaj këtij botimi reagoi bashkëkombësi i autorit, historiani Stanoje Stanojeviq (1874 – 1937) i cili e vlerësoi botimin si jo të “kënaqshëm“.

“Në bazë të asaj se çfarë ka paraqitur Novakoviqi në hyrje të librit, në të vërtetë ai e ka paqartësuar se çfarë ka dëshiruar të realizojë me këtë libër. Duket se libri në fakt ka pretenduar të jetë përmbledhje e jurisprudencës serbe në mesjetë. Por edhe në këtë drejtim Novakoviqi nuk ka qenë konsekuent...”, ka shkruar Stanojeviq.

Ndërsa botimi i radhës, ndaj të cilit ka reaguar Aleksandar Sollovjev janë katër vëllimet e titulluara “Shënimet dhe mbishkrimet e vjetra serbe” (Стари српски записи и натписи I - IV) të autorit Ljubomir Stojanoviq (1860 –1930) të botuara në periudhën kohore 1902 – 1923.

“Stojanoviq në botimet e veta i ka dy mijë e gjashtëqind gabime! Gabim në vete në këto botime paraqet fakti se për vetë aktet e botuara nuk janë afruar kurrfarë të dhënash, as se si është shkruar, në çka është shkruar e as që është përshkruar materiali i vulave, çfarë është nënshkrimi e të tjera. Më pastaj nuk janë dhënë sqarime plotësuese se ku gjendet akti në fjalë“, ka përfunduar Sollovjev.

Edhe pse trajtesa kritike e studiuesit rus është më e gjerë, ne jemi orientuar kryesisht në autorët dhe veprat që jo rrallëherë citohen edhe në botimet e ndryshme në gjuhën shqipe.

Vijon në numrin e ardhshëm të Shtojcës për Kulturë