“Paris 1924” midis sportit, artit dhe trupit

Ekspozita “Paris 1924” në Muzeun Fitzwilliam në Cambridge është një zbulim olimpik nga i pari tek i fundit. Tarzani i Hollywoodit, një notar nga Blackpooli dhe i devotshmi Eric Liddell janë vetëm disa nga yjet në këtë ekspozitë të shkëlqyer arti, filmi, fotografie, që kapin shpejtësinë dhe stilin e lojërave kryesore moderniste të qytetit

Një fragment i një filmi gri të mjegullt hap ekspozitën magjepsëse të Muzeu Fitzwilliam në Cambridge. Aty paraqiten divat e tenisit me fustane që rrotullohen në mënyrë ceremoniale rreth një stadiumi dhe vrapuesit e shpejtë që parakalojnë nën tymin e pistoletës që shtie për të nisur gara. Notarët plot elegancë kalojnë nëpër pishina. Vrapuesit nga vende të ndryshme të botës përshkojnë muret me pengesa e më pas zhduken në horizont.

Dy mundës ndrydhin gjymtyrët me aq forcë të barabartë sa duken përkohësisht të palëvizshëm, si një statujë. Dhe pikërisht pranë tyre, sikur të futet në hapësirën tonë, është homologu i tyre pothuajse i njëjte në tri dimensione: një skulpturë e lashtë greke e krijuar mijëra vjet më parë. Arti dhe realiteti – të dyja janë aq identike sa të bëjnë të marrësh frymë dhe të mendosh sërish për perfeksionizmin klasik dhe modern, të lashtë dhe modern, dhe realitetin aktual. Koha rrotullohet përpara dhe mbrapa në galeri.

“Parisi 1924” e hapur të premten e kaluar – si ekspozitë e caktuar asisoj që të përkojë me kthimin e Lojërave Olimpike në kryeqytetin francez – është një zbulim prej fillimit deri në fund. Shpejt filloni të kuptoni se ato lojëra ishin një pikë kthese jo vetëm për historinë e atletikës, por për racën dhe klasën, politikën, paratë dhe personazhet e famshëm dhe për shprehjen e tyre në artin modern.

Ekspozita gufon prej befasive. Aty është figurina e shkëlqyeshme prej teli nga Alexander Calder e cila paraqet kampionen amerikane të tenisit Helen Wills që balancohet në njërin gisht për të kthyer një top, si një skicë në ajër. Këtu janë dhe këpucët e futbollit me thepa çeliku të mesfushorit uruguaian José Andrade, krahas disa portreteve në fotografi që mund të ishin shkrepur në Kampionatin Evropian, javën e kaluar. 

Paavo Nurmi, që njihej ndryshe edhe si Finlandezi Fluturues, e ndjek ekspozitën që në fillim. I lindur në një familje të varfër në Turku, ai la shkollën në moshën 12-vjeçare për të siguruar nevojat e prindërve të tij, por ishte aq i talentuar sa fitoi pesë medalje të arta në vitin 1924, duke shënuar dy rekorde botërore për vrapimin në një orë. Fytyra e tij e dobët dhe e thepisur – ai fliste rrallë dhe u përshkrua si tip i mbyllur, fanatik dhe i ftohtë nga një gazetë franceze, dhe sikur jetonte “jashtë njerëzimit” – shikon nga filmat, portretet e mëdha dhe disa skulptura, duke përfshirë dhe një nga bronzi të punuar nga artistja gjermane Renée Sintenis, në të cilën trupi i Nurmit lëviz përpara si mjet i një mendjeje të frikshme.

Fotografitë e vjetra tregojnë fshatin olimpik si një koleksion kasollesh prej druri me bukë dhe reçel për mëngjes. Ngjarjet dhe garat u zhvilluan në distriktin e prodhimit të Colombes; pishina ishte edhe më larg nga qendra e qytetit dhe biletat ishin në dispozicion për ata që kishin makina, jo për spektatorë të klasës punëtore. Një temë delikate por intriguese ka të bëjë me paratë dhe sfondin historik.

Lord Burghley, nga Eton, Magdalene College dhe Partia Konservatore, ishte 19 vjeç kur konkurroi në vrapim me pengesa në vitin 1924. Ai vazhdoi dhe fitoi medaljen e artë në Amsterdam katër vjet më vonë. James Rockefeller, miliarderi i ardhshëm, mori medalje ari në Paris për kanotazh. Universiteti i Cambridge nxori fitimtarë si Harold Abrahams dhe Harrovian Douglas Lowe. Por e vetmja medalje ari për not nga britanikët u fitua nga Lucy Morton i Blackpoolit, vajza e një dhëndri në Cheshire.

Morton është fotografuar duke u ngritur në ajër në momentet e fundit, ndërsa një turmë burrash varen anash, duke rënë praktikisht në ujë. Nuk është e qartë se ku është pozicionuar fotografi i paidentifikuar, përveçse duket pothuajse e pamundur të bësh një pamje kaq dramatike dhe të shpejtë një vit përpara se “Leica” të transformonte shpejtësinë dhe lëvizshmërinë e fotoaparatit modern.
Dhe si të përfaqësosh trupat në lëvizje, bëhet pyetja kryesore e ekspozitës. A duhet që atletët të duken fjalë për fjalë olimpikë – të veshur me kurorë me gjethe dafine, duke ngritur krahët e tyre të zhveshur në përshëndetje heroike, të ngrirë – apo të lëvizin përpara, të zhveshur me pantallona të shkurtra të viteve ‘20, me një shtizë? Një poster befasues tregon një skenë të sportit “bobsleigh” të Lojërave Olimpike Dimërore që hidhet në një shpat alpin, nën një shqiponjë gjigante, një trengjyrëshe franceze me kthetrat e saj. Një viadukt plotëson propagandën imperialiste, por tërësisht të palëvizshme.

Një bobsleigh shfaqet në galerinë tjetër, pranë statujës së famshme të Umberto Boccioniit, “Unique Forms of Continuity in Space” (Format Unike të Vazhdimësisë në Hapësirë) që supozohet se ecën përpara me goditje dhe shtytje dinamike. Ka një afinitet të mrekullueshëm në metalin e errët, por të dy ndihen të bllokuar dhe statikë. Krahasoni, në vend të kësaj, kontrastin befasues midis vizatimit të George Groszit të një velodromi, spektatorëve që ngrihen në njërën anë ndërsa çiklisti kalon me vrap në një turbullirë rreth një piste që po zhduket.

“Vrapuesit” e Robert Delaunay shtyjnë drejt jush, të gjitha vija të ndritshme dhe gjymtyrë të mprehta. Kalimi metronomik i tenisit merr përfaqësimin e tij më të mirë në tifozin gjysmë abstrakt të formave vezulluese të André Lhote. Valltarja e valëzuar e Picassos, për Topin Olimpik, është krijuar nga një linjë e vetme e pandërprerë. Në të vërtetë, një emblemë e përsosur për këtë ekspozitë mund të jetë vizatimi i tij në faqen e parë të një gazete që i kthen fotografitë e atletëve në figura klasike me disa shkarravina të bukura.

Burri i ardhshëm i Daphne du Maurier u largua nga gara në “bobsleigh”. Pediatri më i njohur amerikan dr Spock fitoi medaljen e artë për kanotazh. Kjo është Olimpiada e Eric Liddellit, i cili theu rekordin e 400 metrave, por nuk konkurroi në 100 metra, sepse ishte një i krishterë i devotshëm dhe garat ishin të dielën.

Një pamje e bukur lejon që një skulpturë e Liddell të shfaqet përballë pamjes së largët të tij duke vrapuar me shokët e tij të skuadrës në filmin e Hugh Hudson të vitit 1981 “Chariots of Fire: art expanded through art”. Lidhje të tilla janë gjithandej të disponueshme përmes kurimit të shkëlqyer të Caroline Vout dhe Christopher Young, përkatësisht profesorëve të klasikes dhe gjermanistikës moderne e mesjetare.

Vazhdimisht të vëmendshëm për marrëdhëniet midis artit dhe jetës, midis imazhit dhe audiencës, ata paraqesin lloj-lloj pamjesh të panjohura. Këtu janë portretet e Johnny Weissmullerit, atleti austro-hungarez dhe Tarzan i Hollywoodit. Këtu është letra e William DeHart Hubbard që u thotë njerëzve në shtëpi se ai planifikon të bëhet kampioni i parë olimpik me ngjyrë në një ngjarje individuale, të cilën ai e arriti, dhe këtu janë karikaturat e parashikueshme raciste. Mund të fitosh medalje, por jo zemrat e njerëzve.

Lucy Morton u kthye në cirkun e Blackpool për një rrogë të vogël (kontrata e saj është në ekspozitë). Nurmi, i cili vrapoi me kronometër në dorë, u detyrua të largohej nga garat më të gjata nga vetë shteti i tij. Andrade, më i dëshpëruari nga të gjithë, vdiq pa para dhe i alkoolizuar në një azil në Montevideo. Nuk është më e rëndësishmja e kësaj përvoje tërheqëse ndërthurja e shkëlqyer e artit të lartë dhe dokumentit të gjallë, fotografisë avangarde dhe letrave të cigareve (letra që prodhonin dikur fabrikat e duhanit) në fakt duhet marrë parasysh jetën e vetë atletëve.

Atletët olimpikë mund të duken të përjetshëm – shikoni boksierët që lidhin duart në urnën greke, ose mundësit në film dhe skulpturë. Ajo që shihni këtu ka ndodhur në Greqinë e lashtë dhe në Parisin modernist dhe do të ndodhë përsëri atje në javët e ardhshme. Ndaj, mbase figura e mrekullueshme klasike e Diskobolusit që përfundon këtë ekspozitë duhet të vijë si një paralajmërim. Për atë figurë marramendëse, duke e ngjeshur të gjithë fuqinë e tij valëzuese në një pjesë të diskut, sigurisht që do të bëhej emblema e Lojërave Olimpike të Berlinit të Hitlerit në vitin 1936.

Marrë nga “The Guardian”. Përktheu: Enis Bytyqi