Arti i pafuqishëm për t’u bërë historik edhe kur masakrën e bën vepër

Nëse mund të bëhet art pas masakrës së Reçakut, ose nëse kjo ngjarje mund të shndërrohet në vepër arti, është në dukje pyetje komplekse, por kur vjen puna te përgjigjja, aty hapen tema të reja, ose pyetje të reja. Aso që matin rolin e artit. “Arti Sot: Mes minima moralia dhe minima aesthēticus” ka qenë tema e ligjëratës së filozofit Labinot Kelmendi, në dukje e dedikuar për një grup të caktuar njerëzish, por në esencë për secilin që përballet me artin. “Arti kurrë nuk është kronologjik, kurrë nuk është historik, arti gjithnjë, në vetvete është sot, është kontemporan”, ka thënë Kelmendi

Kufijtë midis jetës dhe atij që quhet art, janë thuajse të padallueshëm. Shpesh vetë jeta mund të konsiderohet si njëfarë arti më vete. Por një pohim i tillë nuk ka qenë gjithnjë i përqafuar, kundërshtohet edhe sot nga qasje që implikojnë se arti u takon galerive, e që duhet të marrë formë bazuar në kritere të caktuara. 

Por për diskutime të tilla përndjellëse, që shtrojnë dilema domethënëse për zhvillim e diskursit publik – e në një skenar ideal, do të kontribuonin edhe në ngritjen e vetëdijes kolektive – tash e sa kohë dihet adresa. Është qendra “Libart”, e cila funksionon me programin e organizatës ETEA, ajo që për audiencën e cila ka interesime mbi filozofinë e artet, sjell ligjërata e diskutime nga profesionistë të fushave, duke cytur kështu fije të ndryshme mendimi. Së paku një i tillë ngjau të martën mbrëma kur profesori në Fakultetin Filozofik në Universitetin e Prishtinës, Labinot Kelmendi, ofroi një ligjëratë mbi temën “Arti Sot: Mes minima moralia dhe minima aesthēticus”. Por kjo ligjëratë në fakt, më shumë ngjasonte në një soditje njëorëshe, shumë të natyrshme të Kelmendit, i cili kërcente nga antikiteti në muzikën “punk”, brenda një fjalie. E vetmja pikë ku mbase praktika e tij prej një filozofi përputhet me konvencionalitetin e të qenit i tillë, qe pasioni me të cilin fliste gjatë gjithë kohës. 

Pyetja fondamentale e ligjëratës ka qenë “Çka është arti?”, por temës iu rrek me njërën nga figurat shënjuese të filozofisë të shekullit të 19-të, Hegelit dhe shpalljes së vdekjes së artit. 

“Vdekja e artit është vetë mundësia për hapjen e artit, afirmimin e arteve, jo njëjës ‘artit’. Sepse kur flasim për artin, duhet të kemi parasysh se bëhet fjalë për një unitet, një singularitet, e këtë singularitet e gjejmë në krejt heterogjenitetin e mundshëm të artit. Ne nuk e kemi vetëm një art, kemi pikturë, skulpturë, letërsi, vallëzim, dhe kur duam t’i definojmë ato i singularizojmë në një entitet se çka është arti. Paramendojeni ne, një pluralitet e definojmë në një singularitet”, ka thënë Kelmendi. 
Tutje, Klemendi ka shkoqitur dhe disa qasje të cilat shfaqin tendencën që artin ta asociojnë me periudha të caktuara kohore. 

“Arti kurrë nuk është kronologjik, kurrë nuk është historik, arti gjithnjë, në vetvete është sot, është kontemporan”, ka shtuar ai, duke vazhduar me ligjëratën e cila i shkonte njëfarë stili jazz, me improvizime jo të rralla, por që kusht e kanë harmoninë. 

Përsiatja e Kelmendit është konkretizuar edhe më, kur ka nisur të shënjojë shembuj konkretë si mbështetje e aspekteve teorike të cilat ai ndante me të pranishmit. 

Për ta ilustruar idenë prapa etikës e estetikës në art, ai ka zgjedhur që të ndajë detaje nga veprat e artistit Sokol Beqiri. 

“Fundi i ekspresionizmit” është vepra e Beqirit, e cila paraqet një fëmijë të masakruar në lumin Bistricë të Pejës. Beqiri përgjatë karrierës së tij, brutalitetit të luftës i është përgjigjur ndryshe. Nëpërmjet përmbajtjes shpesh tronditëse duket se ka synuar gjithnjë që mesazhet për luftën e ideologjitë të jepen me gjuhë universale. 

“Kjo vepër e tregon ndjeshmërinë në raport me artin në rrafshin estetik e etik, është një gjest që paraqet edhe përgjegjshmërinë e individit dhe fakti se ajo vjen vetëm kur përplaset në këtë formë, atëherë kur ne kemi mundësinë ta prekim vuajtjen e tjetrit. Kjo është ajo marrja jonë, për atë kur estetika nuk është estetike në plotësinë e saj, estetikë e së bukurës e cila nënvizohet me të mirën, me të bukurën, por është estetike e monstruozitetit, e shokut, e të ligës”, ka thënë Kelmendi duke i dhënë edhe një përshkrim të bazuar nga teoria filozofike. 

“Adorno në librin e tij ‘Minima Moralia’ e shtron një pyetje fondamentale: ‘A mund të shkruhet poezi pas Auschwitzit?’ Dhe kjo është pyetja që na shtron Sokoli neve, a mund të bëjmë art pas Reçakut?”, ka shtuar ai. Ndërkaq akti i rezistencës tek artisti Sokol Beqiri, sipas Kelmendit, fshihet te fakti se Beqiri kishte veshur dhe rrobat e një ushtari serb në ekspozitën ku ishte shfaqur vepra e përmendur, kështu ai e kishte krijuar dhe “negacionin” e vet. 

Muzealzimi i artit ka qenë një aspekt tjetër i cili është trajtuar. Kelmendi ka marrë për shembull artistin francez, Marcel Duchamp dhe veprën e tij “Fountain”(Pisuari) si një përthyerje e asaj që i shërben të qenit art. Ndërkaq për impenjimin e artistëve me të kaluarën ai ka një mendim. 

“Artistët sot janë të kurthuar nga muzealiteti i së kaluarës. Tash në tërë kohën ose në teori ose kudo, timbri ynë është si i një funerali, funerbe, sikur intonimi i kompozimeve të Chopenit. Sepse tash i kemi dy indikatorë shumë të rëndësishëm, se evropianët janë harxhuar, është manga, snobizmi japonez dhe ri-animalizmi i kulturës konsumerike të Amerikës ajo me të cilën na provokon Andy Warhol”, është shprehur ai, duke shtuar se trashëgimia evropiane gjithnjë e ka lidhur etosin dhe patosin si njëfarë përgjegjësie kur vjen puna te krijimi i artit.

Aty u diskutua për qasjen e ndryshme të artit nëpër histori nga Greqia antike, ku artistët barazoheshin me një veprimtari banale e krejt të parëndësishme e deri te avantgardët dhe triptiku i tyre, rëndësia e marrjes në konsideratë të veprës si e tillë, procesit të krijimit të saj dhe kuptimit që ajo ka. 

Ka ilustruar këto përthyerje kuptimesh me një vepër tjetër nga Rorbert Rauschenber, me “Tablonë e bardhë”. 

“Kjo konsiderohet si fundi i avangardës, ai e merr këtë tablonë e bardhë dhe kur pyetet për domethënien thotë se fillimisht ka dashur të pikturojë një peizazh por pastaj malet, lopët, ai peizazhi që ka pikturuar i ka ikur nga tabloja. Ne kemi manifestuar, kemi qenë të ekspozuar në art, por kurrë s’e kemi ditur se çfarë në të vërtetë është ai. Arti është, përjetim, fenomen, është diçka e momentit, diçka që na ngucur”, ka thënë ai. 

Të gjitha këto projektime teorike ai i ka paraqitur si synim për t’i dhënë një shpjegim definicionit të artit. Por kërkimi i këtij definicioni sipas tij, është i panevojshëm. 

“Besoj që është një mëkat që ne t’i japim definim se çka është arti e çka nuk është, në rast se tentojmë ta bëjmë një gjë të tillë atëherë ne jemi dogmat”, ka qenë pohimi i tij. 

Krejt në fund të diskutimit i cili u përcoll dhe me disa pyetje e komente nga audienca, Kelmendi iu kthye sërish veprave të Beqirit. Mori sërish për trajtim serinë ‘Fundi i ekspresionizmit’, duke bërë krahasime ndërmjet skenave të tmerrshme të luftës në Kosovë dhe artit të sotshëm.

“Unë kur e kam parë këtë vepër jam tmerruar, bëhet fjalë për një super-vepër ku këtu nuk ka as etikë, këtu Sokoli është i paetikshëm, a e dini pse? Sepse na jep estetiken e së ligës ne këtu e shohim veten tonë ne pasqyrë, potencialin tonë, se çka është vepra e artit, potenciali.... E Sokoli thotë që potenciali për me qenë ne njerëz është pikërisht ky, ky akt. Pikërisht kjo na bën të ndjeshëm”, ka thënë ai.

Ka komentuar dhe mbi videoprojektin e Beqirit nga viti 1999, të titulluar “Milka”, si parabolë që krahasonte masakrat e Luftës në Kosovë me therjen masive të lopëve në industrinë e ushqimit.

“Ky është ai sensibilitet, minima morialia, kjo nuk është vepër e artit e mirë apo? S’ka teknikë të mirë as ritme, a mos është kjo minima estetika, e vetmja mënyrë me qenë minima moralia, e vetmja që na sjell ndjeshmërinë për diçka, që ne mos të krijojmë botët mizore, sepse ne e dimë që artisti krijon botë sepse bota pa ne nuk është botë. Është koncept i zbrazët”, ka thënë ai duke potencuar se funksioni i fundit i estetikës është vetë krijimi i botëve. Dhe kështu mirëmbahen edhe në format e jetës. Ai po ashtu ka theksuar rolin e artistit, larg indiferencës dhe faktit që ai nuk duhet të jetë i fshehur, por që duhet ta përdorë zërin e tij për të përçuar mesazh.