Pikë me Veton Surroin: Bashkëbisedim me Agron Demin
Veton Surroi: Mirëmbrëma!
Sonte në "Pikë" është Agron Demi.
Agron Demi është bibliofil. Është një njeri, i cili poston në mënyrë rituale çdo tre-katër muaj listat e librave që i ka marrë për t'i lexuar.
Kur hyn në librari nuk është shumë i gëzuar, sepse blen më shumë libra se që ka kapacitet financiar. Dhe kur del nga libraria është po ashtu pak i trishtë, sepse do të donte të blinte edhe më shumë se ç'kishte mundësi, gjegjësisht ka më shumë libra për të lexuar sesa që ka kohë në këtë pjesë të jetës.
Ka jetë të gjatë përpara, kështu që do të lexojë shumë libra.
Mirë se vjen, Agron Demi!
Agron Demi: Faleminderit! Ndihem i nderuar që me ke thirrur ndër të parët në këtë nismë tënden...
Veton Surroi: Dua ta filloj me një postim tëndin, sepse e filluam me libra, por librat do të përfshihen më vonë, posaçërisht këta të cilët i kemi lexuar së bashku vite më parë: Darem Acemoglu dhe James Robinson...
Acemoglu është fitues i çmimit “Nobel” vitin e kaluar, domethënë flasim për njerëz të cilët u kanë hyrë shkencave sociale nga një aspekt shumë interesant ekonomik.
Por, po e filloj me një postim tëndin të vitit të kaluar, me sa mbaj mend, i cili më duket metaforik si një rrjedhë e kësaj bisede, është momenti kur ti ngrihesh në mëngjes... çdo mëngjes i këtyre muajve të fundit është mëngjes i ndotur... Prishtina është ndër dhjetë vendet më të ndotura në botë, ndodh ndonjë javë të jetë, edhe atë ditë të ndodhë kjo: ti e çon vajzën tënde në shkollë, hipni në transport. Mbërrini te shkolla. Para shkollës është një xhipi zi, i cili pengon që të hyni, dikush që ka një përparësi për ta çuar fëmijën e vet me targa zyrtare. Dhe ti largohesh nga aty me këmbën tënde të thyer, të cilën është dashur ta trajtosh në një spital privat, sepse nuk ka pasur mundësi ta bësh në spitalin shtetëror dhe institucionet publike të shëndetit.
Kjo analizë, ky postim i referohet ish-drejtorit të Institutit GAP, i cili ka bërë analiza shoqërore në institutin me nam e ende përmendesh si drejtor instituti, edhe pse ka kohë që je larguar nga aty, dhe Institutit ATLAS, i cili është i sapoformuar, drejtor i të cilit je dhe që analizon shëndetin publik, gjegjësisht ndotjen dhe pasojat e tij.
Ky rrëfim yti me vajzën tënde më duket si metaforë e analizës shoqërore, sepse kemi të bëjmë me një qytet, i cili po zhvillohet kundër dinjitetit të qytetarit.
•Është një problem i ndotjes, të cilin ti po ia trashëgon vajzës tënde, gjenerata jote po ia jep vajzës tënde;
•Një pabarazi në shtet, sepse ti je ai që vjen me transport publik, dikush tjetër vjen me xhip zyrtar dhe e çon fëmijën aty;
•Një sistem shkollor: ti po e dorëzon fëmijën tënd në shkollë, por çdo analizë e jotja tregon se rezultatet e asaj shkolle nuk do të jenë të mira për vajzën tënde.
•Dhe një sistem shëndetësor, në të cilin ti duhet të shkosh në institucion privat, sepse nuk ka mundësi që të trajtohesh në institucion shëndetësor publik.
Çfarë është kjo Kosovë?
Agron Demi: Faleminderit edhe një herë Veton për ftesën edhe për këtë hyrje!
Unë shkruaj shumë në mediat sociale për sende që më pengojnë mua personalisht, edhe prej kohës kur jam bërë baba këto sfida janë rritur edhe më shumë se që përmende, për shkak se ne ndoshta edhe jemi adaptuar në këtë rreth, por nuk do doja që edhe vajza ime të rritej me një ambient ku në mënyrën qysh jam rritur unë, ju dhe gjenerata të tjera, sidomos në rrethin e Prishtinës.
Prandaj ka kohë që jam larguar prej Institutit GAP, aty e kam pasur tamam profesion; me Atlas Institute kam filluar qe më pak se një muaj. Edhe kjo është bërë më shumë për shkak të problemeve që i përmende edhe ti e që po na prekin të gjithëve. Edhe pse nuk jam as pulmolog, as njohës i mirë i mjedisit apo grimcave, pm10 apo pm2.5, po kam hyrë t’i lexoj të gjitha, për të parë dhe për t’i shpjeguar në mënyrë shkencore këto që vetëm ne po i ndiejmë.
Edhe është frustruese kur dikush që paguan taksa rregullisht sikur unë, nuk mund ta çojë vajzën në shkollë publike për shkak se sistemi i edukimit atje nuk është në gjendjen e duhur; nuk mund as të shërohet në spital publik; duhet paguar prej xhepit në spitalet private, për shkak se lista e pritjeve, sidomos në ortopedi, është me vite të tëra.
E kam një mik që është regjistruar ose është futur në listë të pritjes që nga viti 2019 dhe ende nuk e kanë ftuar. Për fat, ka thënë ai, e ka kryer në spital privat, por nëse do të priste dhe nuk do të kishte mundësi financiare, do të priste ende për ta shëruar gjurin që e ka dëmtuar në ndërtimtari.
Dhe pastaj, kur përballesh me gjithë këto probleme dhe e sheh dikush që është i mbyllur me xhipa të zi, edhe nuk i vëren as gropat e rrugës, as nuk e vëren ndotjen dhe vjen e hyn pa rend, e lë fëmijën në shkollë, dhe kthehet e dalin e presin të gjithë si nëpër ato sistemet e vjetra komuniste, është goxha më shumë frustruese.
Tash nganjëherë ndalem... me javë të tëra nuk publikoj, për shkak se duket sikur vetëm po ndjell zi, por prapë nuk mundem pa e shprehur atë, edhe problemi është qysh me e nxjerrë tash prej identifikimit të problemit, se krejt po e dimë që është problemi, por qysh me dalë te zgjidhja.
Edhe me “Atlas Institute” po mundohemi sa më shumë që ta krijojmë vetëdijen te qytetarët se ky është problemi. Po më vjen mirë që për këta më pak se një muaj jemi ftuar nëpër media për ta pasqyruar këtë, për shkak se problemi ka ekzistuar gjithmonë, madje më kujtohet se e pata gjetur një artikull të "Rilindjes" të viteve '70, ku ankoheshin për ndotje të mjedisit, për shkak të aktiviteteve të termocentraleve.
Por, tash problemi është edhe më i rëndë për shkak se janë vjetruar termocentralet; veturat që janë më të vjetrat në Evropë edhe problem tjetër është zhurma.
Ne jemi mësuar me të, po një studim i Agjencisë Evropiane për Mbrojtje të Mjedisit tregon që zhurma te fëmijët ka pasoja shumë të rënda, sa i përket mungesës së përqendrimit, sëmundjeve të tjera, mungesës së nxënies, sëmundjeve pulmologjike dhe që do të duhej që ne si prindër, si mësimdhënës, si shoqëri, t'i trajtonim sa më parë.
Veton Surroi: Ti je i lindur në vitin 1982. Unë atëherë, pak më vonë, kam filluar karrierën time profesionale si gazetar dhe ndër shkrimet e para që i kam bërë atëherë ka qenë puna e ndotjes. Kështu që kanë kaluar dyzet e sa vjet dhe problemi të cilin unë e kam hasur atëherë është një problem që e gjej të ilustruar ose, në këtë bisedë e gjej të ilustruar, me vazhdimin e rrëfimit tënd me vajzën: kur e merr ti vajzën prej shkollës dhe që doni të hyni në një kafehane, për ta pirë një kafe në një lokal publik dhe nuk mund të hysh, sepse aty pihet duhani.
Një shoqëri në të cilën shteti nuk mund ta ndalë duhanin, si pret ti që do ta ndalë ndotjen tjetër, domethënë ndotjen e termocentraleve?
Nëse ti s'mund ta ndalësh duhanin që e ke ndotje të drejtpërdrejtë, si do ta bësh me termocentrale?
Agron Demi: Problemi i zbatimit të ligjit te ne është se gjithmonë ka qenë selektiv: dikush është dënuar sa më afër që ka pasur veprimtarinë afër institucioneve shtetërore, por të tjerët kanë shpëtuar.
Pastaj nëse një lokal e ndalon pirjen e duhanit dhe tjetri jo, natyrisht edhe ky do ta lejojë pirjen e duhanit, për shkak se konsumatorët i shkojnë te komshiu, sepse e humb fitimin.
Nëse do të kishte një zbatim të njëtrajtshëm të ligjit, shumë shpejt do të ndalej, për shkak se edhe Tirana e ka filluar zbatimin e ligjit për ndalimin e duhanit në hapësira të mbyllura shumë më vonë se ne ( më kujtohet kur këtu merrej më seriozisht, në Tiranë pihej gjithkah). Tash është e kundërta, domethënë, në Tiranë nuk mund të pish në hapësira të brendshme, kurse këtu lejohet gjithkund.
Unë prapë mendoj që më problem është ta ndalësh duhanin, për shkak se kërkon më shumë inspektorë edhe më shumë pika, sesa ndotjen, për shkak se burimet e ndotjes janë të ditura tashmë edhe mund të bëhen me politika të mëdha, qoftë duke i vendosur filtrat në të dy termocentralet, edhe pse janë vendosur në “Kosovën A”. Por, tash ndotja është shumë më e lartë prej “Kosovës B” sesa prej “Kosovës A”, edhe pse “B-ja” është më e re.
Po tash, duke i shikuar të dhënat e ndotjes në nivel vendi, del që në mesatare vjetore pika më e ndotur aty ku matet ajri është këtu te "Rilindja", që do të thotë se transporti është kah e shkakton një ndotje shumë të madhe për shkak të, siç e përmenda, veturave të vjetra dhe mbi tetëdhjetë e tetë për qind prej tyre janë me dizel.
Veton Surroi: Mua më duket që kjo është Maja e Ajsbergut, indikatorë të ndotjes, indikatorë të mungesës së rezultateve në shkollim, indikatorë të trafikut të parregulluar; indikatorë të rritjes së paplanifikuar të Prishtinës... janë në masë të madhe indikatorë të cilët i përkasin botës së tretë, ose asaj që ne dimë ta quajmë "botë e tretë".
Javën e kaluar ishim në bisedë me Enver Robellin dhe fillova me të bisedën për dy Kosova, një Kosovë e cila gjendet këtu, një Kosovë e tërë e me popullatë që gjendet në Evropë, dhe bashkëjetesa e këtyre dy Kosovave nuk mund të jetë aq kundërthënëse. Nuk mund të jetë më kundërthënëse se kaq, sepse në dy orë distancë kemi të bëjmë gati me nivele aziatike të ndotjes, po flasim për nivele të qyteteve të Indisë.
Kemi të bëjmë me rezultate të arsimit të nivelit të vendeve të pazhvilluara dhe kemi të bëjmë me probleme të këtilla, domethënë infrastrukturore, ndërsa dy orë fluturim tutje, jetojmë në Zvicër, jetojmë në Gjermani, jetojmë në vendet e rregulluara.
Problemi themelor të cilin unë po e gjej është se Kosova ende nuk po mbërrin të jetë shtet social, në konceptin e vjetër, qysh prej Bismarkut, ashtu siç janë shtetet e tjera. Pra, ende e kemi problemin themelor, në mendjen time, që nxënësi është klient, edhe pacienti është klient.
Pra, kemi një sistem shëndetësor i cili synon t'i shndërrojë pacientët në klientë dhe kemi një sistem arsimor në të cilin shkollimi privat i sheh nxënësit si klientë.
Ndërkohë që në indikatorët e Bankës Botërore dhe Kombeve të Bashkuara ne jemi afër "middle income country", domethënë jemi në vend jo shumë i pasur, po një vend relativisht më i pasur se shumë shtete të tjera.
Dhe jemi në një fazë ku Kosova në vitin 2031 mund të jetë me aq popullatë sa ka pasur diku në mes vitit 1971 dhe 1981, pra më 2031-tën mund të kemi diku 1.3 milionë, 1.4 milionë banorë me këta trendë demografikë.
Përse nuk identifikohet ky problem?
Agron Demi: Sa kam qenë në GAP goxha e kemi prekur çështjen e emigracionit, për shkak se deri tash ne ua kemi pa hairin remitencave që vijnë prej diasporës, por tash ka kaluar në atë stad ku shumë sektorë, ndërtimtaria, gastronomia e deri diku edhe mjekësia janë duke i vërejtur efektet negative të migracionit.
Krejt çka duhet të shpresojmë është që sa më shpejt, jo në kohëzgjatje sa ka ndodhur në Poloni edhe në Irlandë, që kjo diasporë të kthehet dhe të kontribuojë në vend, për shkak se këtë e vërteton edhe Paul Kollier, një ekonomist i Bankës Botërore, kur thotë se njerëzit votojnë me këmbë.
Në momentin që nuk munden ta ndryshojnë gjendjen në vend, ata votojnë duke ikur edhe të shkojnë në një sistem tjetër. Në shumicën e rasteve emigrantë, jo vetëm nga Kosova, por nga të gjitha vendet janë shumë më të suksesshëm sesa vendorët, për shkak se ata që ikin të parët janë ata që e shohin se ka probleme dhe se mund të bëjnë më shumë sesa ua lejon sistemi ku jetojnë. Edhe ata bëjnë më shumë në vendet ku emigrojnë dhe kjo del pastaj te sistemi, jo te njeriu, por është sistemi se si e përdor atë apo si ua jep mundësitë atyre njerëzve.
Veton Surroi: Çka kanë bërë Polonia dhe Irlanda? Çka kanë bërë që të bëhet kthesa?
Agron Demi: Irlanda ka përfituar goxha shumë prej diasporës në Amerikë, ku pastaj edhe ata, irlandezët e parë që kanë emigruar dhe janë futur në politikë, kanë ndikuar...
Veton Surroi: Po, por ka qenë një vendim politik në Irlandë.
Agron Demi: Po, që ata ua kanë parë hairin më shumë senatorëve edhe kongresistëve, të cilët i kanë obliguar firmat e mëdha si “Google”, “Apple” që të kthehen e të investojnë në Irlandë, kurse te Polonia kthimi ka ndodhur natyrshëm, për shkak se ajo e ka mbërritur atë zhvillim të barabartë me vendet e Bashkimit Evropian dhe ata janë kthyer. Ata që kanë përfituar përvoja në Gjermani, Angli dhe vende të tjera tash punojnë në Poloni. Janë ato vende që vetë pozita gjeografike i favorizon sa i përket zhvillimit ekonomik, një ndër to janë Polonia edhe Meksika, për shkak të afërsisë që e kanë me Gjermaninë dhe Amerikën në rastin e Meksikës.
Polonia është një prej vendeve që ka bumin më të madh sa i përket “start-ups” dhe teknologjisë së informacionit si dhe rritje të rrogave. E këtë ishte dashur ta shpresonim edhe ne, por kjo nuk bëhet me politika të tilla që i kemi parë deri tash, edhe pse qeveritë gjithnjë mburren me rritjen e investimeve kapitale, por krejt kontributi që vjen prej diasporës është blerja e patundshmërive. Edhe ato patundshmëri pastaj e ngrenë çmimin për neve këtu, ku nuk mundemi t’u konkurrojmë atyre çmimeve dhe ne vazhdojmë të rrimë nëpër banesa me qira, përderisa 180 mijë prona, e thotë edhe Agjencia e Statistikave e Kosovës në raportin e fundit, janë të pabanuara, për shkak se diaspora e ka atë logjikë që "le të jenë qaty", edhe pse atje ku jetojnë, mbi 70% e diasporës, në Gjermani edhe në Zvicër, jetojnë me qira. Por, tradita jonë e kërkon që ta kesh edhe një shtëpi tënden diku.
E përmende edhe shtetin social. Nëse i shikon ndarjet buxhetore, dikush mund të thotë që Kosova qenka nga një prej shteteve më të mëdha sociale, për shkak se jepen mbi 700 milionë euro në vit transfere sociale, qoftë për kategoritë e luftës, pensionistë, ish-të burgosur politikë, ata që kanë nevojë për ndihma sociale... por kjo ndihmë më shumë është njëfarë ndihme patriotike, duke mos mundur t’iu bëhet zgjidhje atyre që kanë kontribuar gjatë viteve '90, se edhe më herët ua kanë ndarë nga një pension e aty mund të marrë pension edhe dikush që ka biznes, për shkak se kjo nuk i përjashton ata.
Në anën tjetër, ata që tamam kanë nevojë, skema e ndihmave sociale është shumë e ulët dhe ka mbetur thuajse e ngrirë për shumë vjet, nuk po zgjerohet më shumë...
Veton Surroi: Unë e përdora “shtetin social” në kuptimin e Bismarkut, domethënë, ideja e shtetit social lind kur Bismarku, i cili ishte kryesisht i politikave të djathta në Gjermani, mendoi se mënyra më e mirë e parandalimit të ardhjes së forcave të majta revolucionare e tjera, do të ishte që t'i krijonte bazat e mira për mbrojtjen sociale, mbrojtjen shëndetësore të qytetarëve të vet dhe sigurimin e shkollimit të barabartë për qytetarët. Kjo pastaj u shndërrua në terminologjinë angleze, "welfare state", që është një koncept i cili është ndërtuar në Evropën e pasluftës së Dytë Botërore.
Ne nuk e kemi mbërritur ende atë stad. Pra, nuk flasim për mbrojtje sociale si mbrojtje shëndetësore, mbrojtje të sigurimit në një sistem të sigurimit nacional; nuk flasim për të drejta në shkollim, të drejtat cilësore në shkollim, por jo të drejtat të regjistrimit dhe ky është problemi i mosarritjes së shtetësisë së Kosovës.
Agron Demi: Është një raport i Bankës Botërore menjëherë mbas luftës që thotë nëse targetohen gjithë të varfrit, do të mjaftonin 80 milionë marka të asaj kohe, për t’i nxjerrë krejt njerëzit e Kosovës prej varfërisë.
Me të njëjtën logjikë, duke marrë parasysh të dhënat për varfërinë dhe varfërinë ekstreme, ne në GAP i patëm llogaritur sa i duhen Kosovës për t’i nxjerrë këta 17% që janë në varfëri edhe me këta 700 milionë do të mjaftonte që, nëse targetohen mirë, asnjë i varfër të mos mbetej në Kosovë.
Shpesh jam keqkuptuar; normal që nuk do të duhej dhënë pensione arsimtarëve e viteve të '90-a, ish-të burgosurve politikë, kategorive të dala nga lufta, për shkak se e redukton kontributin e tyre në një rrogë mujore që nuk do të duhej, për shkak se askush nuk do të shkonte në burg për atë rrogë. Por, nëse dikush do të ishte në një gjendje të rëndë sociale, është më mirë me ia dhënë 700-800 euro në muaj, apo ajo ndihmë me qenë domethënëse që mos të mbesin prapë në varfëri, në vend se me qenë e kundërta, që nëse ke qenë në luftë e merr automatikisht.
Këtë reformë nuk po guxon asnjë prej qeverive me e ndërmarrë, për shkak të lobit të fortë të kategorive të dala nga lufta, por kjo do të ishte shumë më profitabile edhe për ata.
E përmenda edhe në diskutimin paraprak sa u përket zhvillimit dhe zhvillimit të pakontrolluar. Një prej arsyeve pse e kemi filluar "Atlas Institute" është njëfarë "disi" që e kemi bërë Ayn Randit, për shkak se e kam lexuar goxha shumë Ayn Rand, "Atlas Shrugged" , apo përkthyer në shqip është "Revolta e Atlasit". Edhe aty e kanë komplet burimin libertarian, mendojnë që nuk duhet aktiviteti ekonomik fare të kontrollohet, për shkak se vetëkontrollohet prej tregut. Kjo logjikë ka sjellë pastaj edhe këto eksternalitete që ne i vuajmë, për shembull, qoftë prodhimi i qymyrit, qoftë veturat që hyjnë këtu, qoftë aktiviteti i gurthyesve dhe industrisë tjetër dhe ideja është që po, zhvillimi ekonomik është shumë i mirë, e natyrisht atë po e synojmë, por duhej t'i kishte parasysh edhe këto eksternalitete që na pengojnë në jetën tonë të përditshme.
Veton Surroi: Tash jemi të lidhur unë dhe ti gati në një rrëfim të njëjtë dhe është një rrëfim të cilin unë e kam punuar si gazetar para dyzet vjetësh. Pra, narracioni në Kosovë nuk po ndryshon. Jemi duke trajtuar të njëjtat probleme. Zhvillimin ekonomik. Çfarë duhet investuar në infrastrukturë?
Problemi sillet të jetë i njëjti: po flasim për Obiliqin, për termocentralet, të cilat janë ndërtuar në kohë të socializmit, një pjesë në “Kosova A”, me teknologji të Gjermanisë Lindore, imagjino; “Kosova B”, me teknologji të përzier, masë të madhe franceze dhe amerikane. Por, kjo ka ndodhur në vitin 1982/83 (Kosova B).
Ndërkohë, krejtësisht, bota ka ndryshuar në formë fundamentale. Një pyetje e cila i bëhet ChatGPT-së: “Kur do të luajë Barcelona sonte? Ku mund ta blej biletën më të lirë për Cyrih?” Ajo pyetje dhe ChatGPT shpenzojnë njëzet minuta të një poçi elektrik. Domethënë, aq energji shpenzon. Në fund të këtij dhjetëvjetëshi inteligjenca artificiale do të shpenzojë diku 8% të energjisë elektrike botërore. E ne jemi ende duke folur për termocentralet “Kosova A” dhe “Kosova B”.
Si do ta bëjmë tranzicionin, sepse ky është problemi thelbësor i këtij vendi. Si ta bësh tranzicionin drejt energjisë më produktive, të themi ashtu, dhe duke ruajtur ambientin kur energjia jote varet me të madhe 90% nga prodhimi i qymyrit.
Agron Demi: Vendet e pazhvilluara kanë një avantazh prej shumë disavantazheve, kanë disa avantazhe edhe ndaj vendeve të zhvilluara. Një ndër to është që kur të hyjë teknologjia e re je në pozicion shumë më të mirë për t’i adaptuar prej fillimit, sesa të përdoren të gjitha teknologjitë, të cilat i kanë përdorur vendet e zhvilluara. Një shembull. Kur Estonia ka dalë prej Bashkimit Sovjetik, kanë pasur plane për të vendosur linja telefonike, për shkak se nuk kanë pasur as telefon. Edhe Finlanda në atë kohë ka qenë në proces të ndërrimit prej telefonisë analoge në digjitale dhe i ka thënë Estonisë “që ta fal komplet rrjetin”. Por, Estonia ka thënë se “nëse pas disa vjetëve duhet të dilet prapë në digjitale, pse mos të niset prej fillimit”, dhe pikërisht për shkak se ka qenë e pazhvilluar, Estonia e ka filluar procesin e digjitalizimit mbarë prej fillimit dhe tash është një prej vendeve më të digjitalizuara. Krejt e marrim shembull sa i përket e-qeverisjes dhe shërbimeve të tjera digjitale.
Njëjtë në Afrikë, për shkak se kur s'kanë pasur "landline" apo vija telefonike tradicionale. Në momentin që ka hyrë telefonia mobile, ata kanë kaluar drejt në telefoninë mobile dhe është një prej kontinenteve që është zhvilluar më së shumti. Vendet që nuk kanë pasur sistem tradicional bankar kanë kaluar shumë shpejt, shumë më lehtë e më shpejt në pagesa përmes telefonave mobilë, në krahasim me vendet e tjera. Domethënë edhe ne jemi në atë pozicion.
Veton Surroi: E tash qysh e zgjidh këtë punën e qymyrit.
Agron Demi: Jemi në atë pozicion, në vend se ta ndërtojmë një termocentral të ri, apo të marrim termocentrale me gaz, është shumë projekt i mirë ky i MCC-së për vendosjen e baterive, e cila nuk e zgjidh gjithë problemin, por tregon që kjo ishte dashur të kishte qenë logjika se si do të kalohej në këtë tranzicion energjetik, për shkak se Kosova është një prej vendeve me intensitetin më të madh të karbonit dhe me përmendjen mbi 90% e energjisë që përdoret prej qymyrit, asnjë vend tjetër nuk e ka në Evropë, kjo neve do të na kushtojë shumë më shumë.
Një raport i Bankës Botërore që u publikua në nëntor të vitit të kaluar tregon që kostoja për ta bërë këtë tranzicion është shumë më e vogël sesa efektet e dëmshme, nëse nuk bëjmë asgjë. Ata e kanë llogaritur që një kosto e kalimit krejt në "net zero emission" deri në 2050-n apo emetimet zero të karbonit janë 2.8 miliardë dollarë, kurse nëse nuk bëjmë asgjë, pastaj është 4.7 miliardë dollarë...
Veton Surroi: ...përfshirë edhe taksat e karbonit
Agron Demi: ...për shkak se edhe bizneset, edhe ne si qytetarë, nëse nuk ndërmarrim asgjë, do të paguajmë shumë çmimin e energjisë në të ardhmen për shkak të taksës së karbonit. Pa i llogaritur këtu edhe dëmet shëndetësore që tashmë i kemi.
Veton Surroi: Po, ky është një projeksion në të cilin krejt bota angazhohet për "New Green Deal", por tash jetojmë në botë tjetër gjeopolitike, në të cilën jo domosdo të gjitha shtetet edhe shtetet evropiane po pauzojnë edhe një pjesë të mjeteve për transformim po i qesim në mbrojtje. Kështu që problemi i qymyrit do të mbetet.
Agron Demi: Ose gjithmonë del një teknologji e cila pastaj komplet planet... tash Evropa që e përmende deri në vitin 2050 është "Green agjenda" ose "New Green Deal" që parasheh që deri në vitin 2050 me qenë kontinenti i parë edhe i vetëm që ka zero lirime të karbonit e kjo përfshin edhe Ballkanin Perëndimor, për shkak se frika ka qenë që nëse e bëjnë vetëm në kuadër të Unionit Evropian, bizneset prej Gjermanisë e vendeve të tjera mund të vijnë në Ballkan e pastaj të eksportojnë lirisht pa këto taksa në Evropë.
Por, pikërisht për t’i ikur kësaj, janë futur edhe Ballkani edhe vendet e tjera, që bizneset që operojnë në Evropë të mos kenë incentiva për të dalë jashtë Evropës për të prodhuar.
Po tash është një teknologji, e cila ndoshta do të marrë edhe 7-8 vjet ose edhe më shumë që të provohet në masë të madhe: janë reaktorët e vegjël bërthamorë, reaktorët e vegjël shtëpiakë, me bazë energjinë atomike. "Enron" vetëm se ka filluar t'i shesë për multimilionerë, për shkak se janë shumë të kushtueshme, por në momentin që bëhet e masivizohet çmimi i saj bie.
Shumica e kompanive që përmendet të IT-së, “Apple”, “Open AI” e këto janë duke synuar që serverët e tyre t'i furnizojnë përmes energjisë bërthamore - jo ato stacionet bërthamore që kemi dëgjuar më herët që kanë qenë në Bullgari, në Francë e në vende të tjera, por “small nuclear reactors" apo reaktorë të vegjël nuklearë, të cilët janë të përshtatshëm për biznese të mëdha, shtëpi apo institucione të tjera.
Veton Surroi: Por, kjo nuk e zgjidh prapë problemin e qymyrit sot. Pika në të cilën po dua të arrij është kjo...
Agron Demi: Nëse mund të të ndërpres. E përmende se tash e 25 vjet flitet për “Kosovën A”, “Kosovën B”...
Veton Surroi: Dyzet!
Agron Demi: Dyzet, por së paku prej pasluftës... së paku kur jam rritur... flitet për “Kosovën A”, “Kosovën B”, por nëse do të investohej në efiçiencë të energjisë, nuk do të kishim fare nevojë ndoshta për një prej termocentraleve, për shkak se prapë Kosova ka intensitetin më të lartë të përdorimit të energjisë.
Ne konsumojmë më shumë energji për t’i ngrohur hapësirat tona të banimit, të cilat nuk janë të izoluara mirë, ngrohen me dru ose me rrymë... tash të dhënat më të fundit të Agjencisë së Statistikave tregojnë që shumica, si vendbanime, sidomos në zona urbane, përdorin rrymën për ngrohje, nëse do të investohej shumë në efiçiencë të energjisë në krijimin e qendrave, apo sikur "Termokosi" të jetë në qytetet e tjera, përdorimi i energjisë do të ishte shumë më i vogël.
Në anën tjetër, neve na rritet çmimi i energjisë për çdo vit, pikërisht për shkak se kontrata që është nënshkruar me privatizuesin e rrjetit të energjisë nuk respektohet e që humbjet vjetore të reduktohen për tre për qind. Por, bordet e ZRRE-së gjithmonë kanë lejuar "loopholes" apo mundësi për t’i ikur atij obligimi kompania që e ka blerë atë rrjet.
Veton Surroi: Unë nuk dyshoj që do të ketë rritje të çmimeve, sepse do të ketë, siç thashë edhe më herët, do të ketë kërkesë më të madhe për energji elektrike, posaçërisht për shkak të rritjes së inteligjencës artificiale.
Tregjet botërore nuk do të kenë prodhim të mjaftueshëm të energjisë për t'i përmbushur ato nevoja dhe do të ketë një deficit, i cili patjetër e rrit çmimin e energjisë elektrike, po aty ku desha ta problematizoja qëndrimin tënd edhe timin dhe të gjithë ne të tjerëve, kur themi që teknologjitë e reja disi do t'i zgjidhin problemet e vjetra. Për të aplikuar teknologji të reja duhet të kesh njohuri të reja.
Dhe si mund të aplikojë teknologji të re, për shembull, një inteligjencë artificiale? Si mund ta përdorim Chatgpt-në, nëse 70%-80% e nxënësve tanë nuk e kuptojnë tekstin të cilin e lexojnë?
Agron Demi: Ne mburremi me shtrirjen më të lartë të internetit cep më cep Kosovës, më shumë se vendet e Evropës, kur e shikojmë se për çka e përdorim atë, është kryesisht për të biseduar me mërgatën që e kemi jashtë apo me ndenjur në media sociale, por jo tamam për benefitet që të sjellë lidhja me internetin. Ky është problemi kryesor për shkak se për shumë vende inteligjenca artificiale shihet si mundësi. Ne, nëse nuk e zëmë hapin, mund të mbesim shumë më keq sesa që jemi, për shkak se automatizimi vetëm se ka filluar t’i prekë shumë vende, për shkak se përpara, incentiva pse një biznes prej Amerikës ose Evropës ka hapur një fabrikë në Afrikë, në vende aziatike ose në Ballkan, është për shkak të fuqisë së lirë punëtore.
Tash automatizimi do t’i zëvendësojë pikërisht ato shkathtësi të këtyre punëtorëve edhe pastaj ata nuk kanë asnjë incentivë për të hapur biznese në këto vende, për shkak se e kanë shumë më lirë nëse i automatizojnë proceset e punës, sesa të hapin fabrika në vendet e varfra ku fuqia punëtore është e vobektë, andaj ne e kemi rrezikun jo që t'i rrisim investimet e huaja direkte, por të bien edhe më shumë për shkak të automatizimit.
Tjetra është mënyra se si funksionojnë shkollat tona.
Garant është "science fiction" për shkollat tona çfarë është Chatgpt. Edhe pse i lexoja memoaret e themeluesit të Khan Academy, janë të parët që e kanë përdorur Chatgpt në proces të mësimit, por duke e ndryshuar, jo duke e lënë kështu siç është, e për shkak se në atë formë mësimdhënësit mund t’i monitorojnë nxënësit se ku po kanë probleme me nxënie dhe pastaj të fokusohen më shumë aty... se cili nxënës ka më shumë probleme e jo sikur në formën aktuale ku Chatgpt ta jep një përgjigje, edhe ky është problemi kryesor që po shihet prej njerëzve të teknologjisë së informacionit.
Deri tashti "Google" e ke pyetur diçka dhe i ke pasur me mijëra përgjigje, pastaj të ka mbetur ty ta zgjedhësh ose ta formulosh një përgjigje, kurse në rastin e Chatgpt-së është, e këtë e përmend Mo Gawdat, që ka qenë njëri prej inxhinierëve të parë të "Googles" për inteligjencë artificiale, tash ta jep vetëm një përgjigje: thotë kjo është e vërteta absolute, diçka që po shihet si rrezik.
Andaj Khan Academy ka bërë një ndryshim, ku çdo pyetje që bëjnë nxënësit, në vend të përgjigjeve, u jep disa "hints" apo disa instruksione se si të vijnë te përgjigja kryesore. Ne jemi shumë larg, edhe pse e kemi pasur një mundësi që gjatë Covidit, kur kaloi sistemi online që të punohet shumë më shumë në atë aspekt edhe të gjitha shkollat të lidhen, qoftë me teknologjinë e informacionit, me internet, ashtu kështu janë të lidhura, por çfarë të vyen interneti nëpër shkolla, kur shumica ende ngrohen me stufa të druve. Ne i publikuam të dhënat e fundit se me çfarë ngrohen shkollat edhe del që mbi 600 shkolla, në vitin 2016, kur janë mbledhur të dhënat e fundit, janë ende me stufa nëpër shkolla. Projektori do të funksionojë, por nuk do të mundesh ndoshta të shohësh prej tymit që e lëshon stufa brenda klasës.
Veton Surroi: Kjo ndoshta është hyrje e mirë për pjesën tjetër, ku do të përpiqemi të gjejmë zgjidhje. Problemi të cilin e kanë identifikuar Acemoglu, Robinson e të tjerët, është që burimet e zhvillimit, gjegjësisht burimet e moszhvillimit, qëndrojnë në qeverisje, nuk është ndonjë agjendë shumë..., po ata e kanë elaboruar në formë shumë të mirë edhe natyra e shoqërive ku ka më shumë pjesëmarrje, gjen edhe më shumë zgjidhje. Demokracia gjen më shumë zgjidhje.
Por po kthehem te libri tjetër, të cilin ti ma rekomandove, e ky është i Bjorn Lomborgut, "Best Things First", ku me konsensusin e Kopenhagës përpiqen t’i gjejnë zgjidhjet nëpër botë, të cilat bëjnë transformimin më të madh.
Edhe ajo që më la përshtypje më së shumti është koncepti i librit, gjegjësisht i konsensusit të Kopenhagës, ai është që nuk mund t'i zgjidhësh të gjitha problemet. Mund t'i identifikosh të gjitha problemet, por duhet t'i kondensosh problemet në mënyrë që t'i zgjidhësh. Ata i kanë zgjedhur dymbëdhjetë, të cilat i transformojnë vendet e varfra, disa prej tyre s'na kryejnë punë, por njëra prej tyre, që më la shumë përshtypje, është arsimi.
Analiza e arsimit na bie tek ajo që është modeli indonezian, i cili tregon se si vetëm investimi nuk kryen punë. Në Indonezi qeveria në fillim të këtij shekulli vendosi që 10% nga buxheti të shkojë për arsim, edhe shkoi në mënyrë ekstensive, hapi shkolla, futi fëmijë në shkollë, pastaj e ndryshoi Kushtetutën e vendit dhe vendosi që 20% e buxhetit të shkojë për shkollim, ishte një akt revolucionar. Por të gjithë analizat që nga atëherë deri më sot tregojnë se arsimi nuk u zhvillua, përmbajtja e arsimit. Fëmijët nuk dolën më të edukuar, më të arsimuar sesa që kishin hyrë para se të investohej njëzetpërqindëshi i buxhetit.
Këtu pastaj hyjnë modelet e shteteve të tjera, të cilat gjetën format e përdorimit të tableteve, koncentrimi i fëmijëve sipas njohurive, jo sipas moshës së pjesëmarrjes, sipas klasave në shkollë. Duke e lexuar këtë libër, isha duke menduar se për 25 vjet të lirisë në Kosovë, nuk kemi pasur një përqendrim të politikave që do të thotë: hajde, cilat janë tri probleme të cilat do t'i zgjidhnim?
Po të ishe konsulent i qeverisë së ardhshme, e cila do që të jetë ajo qeveri e formuar nga zgjedhjet, Qeverisë së Kosovës ose, edhe më mirë, po të mblidheshin të gjitha partitë bashkë e ta formonin koalicionin e të të zgjidhnin ty konsulent e të thoshin: Agron, tregona tri apo pesë gjërat që janë fundamentale, çka do të zgjidhje?
Agron Demi: Nëse mund të kthehem shkurt të Acemoglu dhe Robinson, nuk e kam lexuar në librin e fundit "Power and Progress", por dy të parat e vendosin fokusin sidomos të "Why Nations Fail" apo "Pse kombet dështojnë" tek institucionet e qeverisë. Edhe komplet ideja është që kur nuk ke resurse, bëhesh i resursshëm, se kapitali njerëzor është kryesori për ta zhvilluar një vend, qoftë sa i përket demokracisë, qoftë zhvillimit ekonomik.
Edhe ne nuk kemi investuar në kapitalin njerëzor dhe të gjitha problemet që i hasim sot vijnë pikërisht prej mosinvestimit në kapital njerëzor ose në edukim. Tash unë nuk kam shpresë që nëse fillohet sot një reformë më e mirë do të japë rezultate në pesë-gjashtë vjetët e ardhshëm, për shkak se, sipas Ruchir Sharmas, duhen diku rreth 17 vjet që reformat në arsim ta japin efektin në shoqëri dhe në ekonomi, për shkak se llogaritet që gjenerata e parë vetëm se fillon të hyjë në tregun e punës. Por, do të duhej t'ia fillonim dikur, edhe ajo që e ka bërë konsensusi i Kopenhagës është që i ka identifikuar për çdo dollar të investuar në një problem, ku është kthimi më i madh.
Edhe ata e kanë zbuluar që edukimi (ka edhe gjëra të tjera si tuberkulozi edhe sëmundjet e tjera ngjitëse, që ne për fat të mirë i kemi tejkaluar), edhe prokurimi elektronik, të cilat kishin me qenë të domosdoshme për Kosovën, e kanë kthimin më të lartë në investim. Edhe mënyra se si ne i kemi trajtuar reformat në arsim apo investimet në arsim, pra është më shumë e ndërtimit të infrastrukturës, diçka që ishte dashur ta bënte një ministri që merret me ndërtim të infrastrukturës; kemi investuar shumë në shkolla, në pajisje për ato shkolla, i kemi rritur rrogat e mësuesve, por nëse e shikon rezultatin në PISA, fëmijët kanë mbetur thuajse në nivelin e njëjtë.
Tash diku ndoshta problemi nuk është se të njëjtën e thotë edhe Ken Robinson në prezantimin e tij të famshëm në TED: me një mësues të mirë mund t’i mësosh nxënësit edhe në një fushë për shkak se elementi kryesor pse përparon mësimi është që mësuesi duhet të jetë i përgatitur. Nuk ka asnjë rol ambienti shkollor apo gjëra të tjera. Edhe ne do të duhej që t'i mësonim goxha shumë në përgatitjen e mësimdhënësve qoftë ndoshta duke e fokusuar në mësimin apo në edukimin më afatshkurtër përmes kushteve të cilat vetëm se i ofrojnë kompanitë e teknologjisë së informacionit për nevoja të veta, për shkak se ata nuk mund të merrnin prej Fakultetit Teknik apo prej shkollave të mesme forcë të kualifikuar punëtore, por i përgatisin vetë dhe kjo nuk krijon kosto shtesë.
Domethënë, të kthehemi tek ajo pyetja e fundit: se cilat do të ishin rekomandimet e mia dhe pse... këtu është njëfarë... e di edhe ti, për shkak se edhe unë kam qenë pjesë, për një kohë shumë të shkurtër, e konsulentëve të jashtëm të paguar prej Qeverisë norvegjeze për institucione dhe kam qëndruar aty tre muaj, pa më pyetur kush asgjë, edhe jam larguar. Por, nëse do të duhej të kishte një konsensus politik se cilat probleme të targetohen më së pari, natyrisht do të jenë: edukimi, tranzicioni energjetik, për shkak se me tranzicionin energjetik do të ketë edhe efekte të tjera anësore, ku përgatiten forca punëtore, përgatiten bizneset për një treg të ri e gjitha me radhë. Nuk di nëse do të kisha mundur t’i gjeja pesë, po janë këto dyja që do të kishin "triple effects" (efekt të trefishtë) në ekonomi, edukimi dhe në tranzicionin energjetik, duke përfshirë edhe mënyrën e transportit.
Veton Surroi:...edhe i treti do të ishte rrjedhimisht mbrojtja e ambientit, si pjesë e tranzicionit.
Agron Demi: Energjia kishte ndikuar goxha shumë... Një guvernator i një qyteti në Amerikën Latine e ka thënë tash, nuk e di për cilin qytet, njerëzit e një vendi nuk janë të pastër kur kanë të gjithë vetura, por kur e përdorin transportin publik. Edhe ne gjithë mendojmë se duhet t’i kemi veturat më të reja dhe më të mira në rrugë edhe në hapësirat ku nuk mund të hyjmë me to.
Së fundmi e pashë një projekt, të një konsulenti gjerman, i cili i është ofruar Komunës së Prishtinës. Një projekt fascinues. E kanë analizuar që qyteti i Prishtinës, në mënyrën se si është ndërtuar, nuk ka mundësi të ketë transport nëntokësor apo zgjerim të rrugëve, por zgjidhja më e lehtë është me qenë një "monorail" apo një tren, i cili lëviz mbi rrugët kryesore të qytetit dhe kostoja e tij është diku 25 a 30 milionë euro për kilometër.
Me diçka që neve na ka kushtuar një autostradë për në Shqipëri, do të zgjidhej problemi i transportit në qytetin e Prishtinës me një miliard të atij projekti. Tash ne mund të debatojmë a është i mirë apo i keq, por problemi është që ai tash e disa muaj nuk mund ta marrë prej asnjë zyrtari të Komunës së Prishtinës një përgjigje nëse janë të interesuar për këtë projekt, që të shkojnë për financim te Banka Botërore dhe institucione të tjera, apo jo.
Veton Surroi: Ti i ke lexuar shumicën e platformave në këta 25 vjetët e fundit, projekteve të ndryshme që kanë ardhur qoftë nga konsulentët, nga bankat, nga partitë politike. A ekziston konsensus kosovar nga këto dokumente se si të ecet përpara?
Agron Demi: Ta përmenda edhe tensionin energjetik, të gjitha strategjitë e energjisë asnjëherë nuk e kanë zgjedhur një opsion të mirë, i lënë nga tri opsione të hapura: ta rinovojnë “Kosovën A”, ta mbyllin “Kosovën B”, të ndërtohet “Kosova e Re”, termocentrali i ri, edhe ky moskonsensus pastaj u lë mundësi konsulentëve të huaj apo edhe qeverive të huaja të vijnë e ta propozojnë ty zgjidhjen, për shkak se e shohin se ti nuk ke zgjidhje.
I njëjti rast ka qenë me rastin e “Bilfingerit”, kur ish-kryeministri i atëhershëm, Isa Mustafa, kërkonte ndihmën gjermane për zhvillim në Kosovë dhe ia ofroi një opsion për ndërtimin e një termocentrali të ri prej kompanisë gjermane “Bilfinger”. Pastaj këta vetëm se kishin zotime me qeverinë amerikane, me USAID-in, për ta ndërtuar një termocentral të ri, edhe e la qeverinë, e cila është e gatshme të ndihmojë, se nuk munde ta japësh një përgjigje, për shkak se ti nuk i ke përgjigjet tua se ku e sheh zhvillimin tënd ekonomik. Kjo mungesë e konsensusit apo identifikimit të pikave të forta ku ne i kemi na ka bërë që të jemi në këtë gjendje.
Nuk e di nëse është e vërtetë ose jo, por ti ke qenë pjesë e negociatave edhe takimeve përgatitore në Pocantico, para se të shpallej Pavarësia e Kosovës. Dikush e ka përmendur që Madeleine Albright, i ka këshilluar liderët e Kosovës që: "gjejeni një pikë, qoftë edhe nëse jeni të mirë të prodhoni limonada. S'paku të jeni prodhuesit më të mirë të limonadave në botë”... nuk e di se është e vërtetë, por e përmend se të duhej kjo logjikë të na ndiqte që nga shpallja e Pavarësisë, që ta identifikonim atë "niche" ku ne jemi më të mirët dhe pastaj njihemi në botë për atë.
E mburremi me rininë, po tash, kur jemi mburrur para dhjetë vjetësh me rininë, ata vetëm se nuk janë më të rinj.
Veton Surroi: ...ose nuk janë këtu...
Agron Demi: Ose nuk janë këtu...
Veton Surroi: Fjalimi i Madeleine Albright, të cilin e ka përsëritur në shumë raste dhe në shumë kontekste, ka qenë: “Kur ke limonë, bëj limonadë”, është një thënie e vjetër amerikane. Pra, në Kosovë çfarëdo që të kesh, bëhu i mirë në atë çka ke. Përdori resurset që i ke, përdori resurset në këtë rast, rininë, energjinë, mineralet e tjerë.
Agron Demi: Problemi është që shumë konsulentë ndërkombëtarë kanë ardhur për tri-katër javë, kanë prodhuar një dokument, i cili pastaj ka mbetur në sirtar.
Më kujtohet Ashraf Ghani, ish-president i Afganistanit, cili ka ardhur pak para shpalljes së Pavarësisë, e ka bërë një dokument diku në 17-20 faqe, se ku do të duhej të fokusoheshin institucionet e Kosovës dhe askush nuk i ka marrë parasysh..., por tani kur e shikon edhe fatin e tij, çka ndodhi me të në Afganistan.
Veton Surroi: Është një avantazh i krejt kësaj bisede të deritashme dhe një disavantazh.
Avantazhi është se nuk e kemi përmendur asnjëherë asociacionin, problemet me Serbinë etj. etj., pra jemi në një fazë ku po përpiqemi t’i identifikojmë problemet e brendshme, sepse kemi të bëjmë me një projeksion zhvillimi të këtij shekulli. Problemi i dytë është ajo thënia e vjetër amerikane që kur nuk di se kah je nisur, çdo stacion është ok, në çdo stacion që zbret je mirë.
Edhe problemi i mungesës së konsensusit zhvillimor të Kosovës është problem thelbësor, të cilin pastaj njerëz si Acemoglu, Robinson e të tjerë e shndërrojnë në një projeksion shumë më të madh global... ndoshta është koha që tash ky bashkëbisedim, se unë më shumë pyeta, të kalojë te, ndoshta, çka ty të intereson.
Agron Demi: U gëzova kur dëgjova për pjesëmarrjen tënde në media mbas një kohe shumë të gjatë. Ndoshta pyetja e parë kishte me qenë: a është një iniciativë e përkohshme, një cikël i debateve, që do ta ketë një fillim dhe fund dhe pastaj Vetonin nuk do ta shohim në skenën publike, apo do të jetë një rikthim i yti në skenën publike?
Veton Surroi: Në skenën publike unë jam. Gjithmonë shkruaj, domethënë nuk e kam ndërprerë këtë pjesëmarrjen time si gazetar.
Problemi të cilin unë e kam parë dhe mendoj se është problem akut i kësaj shoqërie është degjenerimi i debatit publik, i diskursit publik. Ai degjenerim ka një burim të vetin, është shumë më i madh sesa vetë Kosova; është një degjenerim i përgjithshëm publik. Një pjesë lidhet me rrjetet sociale, ku degjenerimi është i ndërtuar si model biznesi. Pra, nëse ti urren, urrejtja ka më shumë klikime sesa një mendim konstruktiv. Kjo tash po përsëritet si model biznesi brenda nesh, brenda shoqërisë sonë, por degjenerimi i narracionit publik ka të bëjë po ashtu me varfërimin e nivelit arsimor, nivelit kulturor, nivelit të përgjithshëm që është një proces. Procesi tjetër është që po kjo shoqëri di të gjenerojë po ashtu mendim pozitiv, kreativ, kemi artistë, kemi krijues, kemi debatues, kemi njerëz që jetojnë jashtë të cilët janë kompetitivë në të gjitha fushat në të cilat jetojnë jashtë.
Pra, po mendoj se në vend të ciklit të përhershëm dhe vetushqyes të gjenerimit të urrejtjes që po bëhet në disa prej studiove televizive, mund të krijojnë një nivel debati, i cili na përket.
Agron Demi: Është folur shumë, shumë gjatë se e ardhmja i takon, siç e ka paraparë me vizionin e tij George Orwell në “1984”, ku do të ekzistojë një dorë të fuqishme që kontrollon gjithçka, apo e ardhmja i takon atij që e ka parashikuar Huxley me librin e tij 'Brave New World', ku gjithkush do ta ndiejë kënaqësinë përmes atyre pilulave "soma". Edhe askush nuk do ta dijë se çfarë është konsensusi, por secili do ta interpretojë botën sipas dëshirës së vet.
E mendimi yt: a po shkojmë kah bota e Orwellit, ku dikush na kontrollon gjithçka dhe kemi një dorë të fuqishme, qoftë ndoshta tash me këto kompanitë e mëdha të teknologjisë apo nga ajo Huxleyt, ku gjithkush flet, ku nuk pajtohen as me faktet, edhe gjithçka është për “entertainment”, por jo për informim e për edukim.
Veton Surroi: Këto dyja nuk janë në mospërputhje. Të dyja botët mund të prodhohen. Pjesë e këtyre dy botëve jemi edhe ne sot, por nuk është çështje se a do t'i kemi këto apo do të kemi diçka shumë më mirë, po sa do të jetë përpjesëtimi i ndikimit të këtyre botëve në jetën tonë.
Analiza apokaliptike e inteligjencës artificiale, Yuval Noah Harari e ka në librin e tij, "Nexus", ai zhvillon idenë e rrezikut që inteligjenca artificiale ta ndërtojë në një moment vullnetin e vet dhe ky do të ishte, sepse inteligjenca artificiale nuk ka vullnet, ideja e tij është që në momentin kur këto makina të mëdha do ta mbërrijnë çastin, kur do ta mësojnë edhe vullnetin dhe do ta integrojnë vullnetin brenda vetes. Kjo është skenë apokaliptike. Para saj mendoj se njerëzit duhet të merren me çështje më praktike. Për shembull, dominimi i rrjeteve sociale, dominimi negativ. Ta marrim për shembull Facebookun. Facebooku është përgjegjës, është evidencuar, është konstatuar që Facebooku ka qenë pjesëmarrës në gjenocidin e rohingjave në Mianmar.
Sepse ka pasur, ku di unë, njëzet apo tridhjetë kontrollues në gjuhën birmane dhe të rohingjave dhe niveli i urrejtjes, i mobilizimit të urrejtjes, ka qenë nivel i mobilizimit ushtarak. Pra, ka filluar në Facebook ideja: "Duhesh me vra myslimanë" edhe kjo ide është përhapur, për aq sa është ndërtuar... analiza e mëpastajme dhe e brendshme e Facebookut, edhe e jashtmja ka konstatuar se ka pasur probleme reale.
Nëse Facebooku është pjesëmarrës në këtë gjenocid... tash Facebooku e ka hequr sistemin e vetëkontrollit në bashkërenditje me administratën. E mungesa e kontrollit, do të thotë e drejta për të shprehur urrejtje pa kurrfarë pengese, pa kurrfarë filtri etj., etj., e që lidhet pastaj me atë që quajmë të drejtën e shprehjes, e që lidhet me vendimin strategjik, i cili është bërë në fund të shekullit 20, në të cilin rrjetet sociale, mediat sociale janë trajtuar si tel telefoni.
Pra, ata nuk mbajnë përgjegjësi. Fakti që ti mundesh me thënë “duhet vrarë gjithë shqiptarët” nuk ka kurrfarë përgjegjësie juridike, sepse konsiderohet si një bisedë mes dy njerëzve në telefon. Pra, rrjeti i telefonit nuk mban përgjegjësi për atë çka flasin dy njerëz. Është krejtësisht e kundërt, me rolin se s'mundesh me qenë medie sociale e të mos kesh përgjegjësi sociale dhe ky është problemi kryesor në këtë shekull, faktikisht në këta 25 vjet të këtij shekulli është mungesa e përgjegjësisë sociale të rrjeteve sociale që kulmon pastaj në një fazë të re, në të cilën kemi hyrë, ku kemi dominim të patronëve të këtyre medieve të reja, siç shihet me rastin e zotit Musk dhe zotit Zuckerberg, të cilët marrin role politike.
Kemi hyrë në një fazë, në të cilën do të ketë sfida reale për demokracinë perëndimore, kjo është identifikuar tashmë në BE dhe kjo duhet të jetë pjesë e konfliktit politik mes BE-së dhe SHBA-së, sepse në BE ekziston vëmendja e veçantë për përgjegjësinë sociale të rrjeteve sociale.
Agron Demi: Si themelues i Grupit KOHA, e përmende pak degradimin e debatit publik edhe rënien e ndikimit të mediave. Është përshtypja ime që mediat dhe shoqëria civile, në vend se të forcoheshin me vite, janë në një gjendje shumë me më pak ndikim, sidomos shoqëria civile, por edhe media.
Edhe pse i një gjenerate pak më të re, prapë as unë nuk po ia dal t’u adaptohem këtyre ndryshimeve që janë duke ndodhur qoftë në shoqëri civile, qoftë në media, për shkak se edukimi im edhe i yti është që në një vend demokratik, elementet thelbësore të një shoqërie janë mediat dhe shoqëria civile.
Tash e kemi Trumpin, ku nuk ka asnjë konsideratë për grupet e shoqërisë civile. Njëjtë e kemi edhe Elon Muskun. Këta, qofshin ndihmat humanitare e qoftë funksioni i shoqërisë civile, nuk i marrin fare parasysh dhe e fundit është si pronar i "Washington Postit", Jeff Bezos, tash e dërgoi një email te i gjithë stafi, ku tregoi se çfarë opinionesh mund t’i botojë një prej gazetave që e ka rrëzuar Nixonin dhe ka pasur ndikim të madh në historinë e demokracisë amerikane, tash është në një pozitë ku varet se çka publikohet, ato që e thotë Jeff Bezos.
Si po e sheh ndryshimin, po mendoj se do të ketë një rikthim. A është një fazë kalimtare apo jemi në një periudhë ku mediat tradicionale, që në funksionin e shoqërisë civile janë të së kaluarës, do të duhej të përshtateshin me diçka që ende nuk e dimë.
Veton Surroi: Po njëra prej formave të përshtatjes është kjo: domethënë për fat të mirë mund të zhvillojmë një debat të këtillë dhe t'i shfrytëzojmë rrjetet sociale për propagandim të mëtejmë... për krijimin e mundësisë që ky debat të depërtojë edhe më tutje. Tash algoritmet e Facebookut nuk do ta pëlqejnë këtë bisedë dhe është shumë më e thjeshtë me e vra këtë bisedë, sepse nuk gjeneron urrejtje. Algoritmi i Facebookut është i ndërtuar me emocion negativ. Pra, sa më shumë emocion negativ që të prodhohet, aq më shumë klikim dhe regjenerim të shikimit në të. Këtu nuk ke urrejtje, prandaj nuk do të ketë depërtim të mjaftueshëm në Facebook, por mjafton që të fillojë krijimi i hapësirave të reja për debat, i cili nuk ka nevojë për britmë, nuk ka nevojë për ofendim, nuk ka nevojë për sharje, ka nevojë për bashkëbisedim, ka nevojë për një qetësi shpirtërore.
Agron Demi: Kaq kisha prej anës sime, Veton.
Veton Surroi: Faleminderit shumë! E, shpresoj që të vazhdojmë këtë bisedë me një cikël vjeshtor.
Agron Demi: Faleminderit shumë për ftesën!
