PIKË me Veton Surroin: Bashkëbisedim me Oliver Jens Schmitt
Surroi: Kam nderin dhe kënaqësinë të bashkëbisedoj me dr. Oliver Jens Schmitt, njëri prej historianëve eminentë, jo vetëm te shqiptarët, por të Ballkanit në tërësi, por në këtë rast po bisedojmë për shqiptarët.
Dr. Schmitt është lindur në Basel, aty ku ka shumë shqiptarë dhe është në Akademinë e Shkencave në Vjenë të Austrisë, aty prej nga pothuajse në dyqind vitet e fundit ka ekzistuar interesimi më i madh dhe më serioz shkencor ndaj shqiptarëve, ndaj kësaj hapësire, dhe me një dashamirësi dhe me një sy kritik është në traditën e historiografisë që të analizohet kjo hapësirë, e cila dikur kishte marrë edhe dimensione ekzotike te Karl May, për shembull. Duke lexuar veprat tuaja, moti, më ka rënë ndërmend një pjesë e William Faulkner, shkrimtarit amerikan të njohur, i cili në “Rekuiemin për një murgeshë”, thotë: “E kaluara nuk vdes kurrë, nuk është e vdekur”. Madje thotë “nuk ekziston e kaluara”, sepse në dimensionin e historisë dhe historiografisë ky e kishte për një çështje krejt tjetër, por ne jemi duke e rishkruar në formë kontinuele të kaluarën. Çka do të thotë kjo për historinë e shqiptarëve?
VIDEO:
Schmitt: Mendoj se në radhë të parë, duhet ta shtrojmë pyetjen, duhet ta kuptojmë si u prodhua kjo histori me të cilët të gjithë nxënësit në shkollë ballafaqohen sot, edhe gjeneratat më të vjetra.
Në rastin e shqiptarëve, unë mendoj se ka një veçanti dhe kjo është fakti që në një mënyrë të institucionalizuar, me akademitë dhe me universitetet kjo histori, histori e shkruar, histori që u shkrua edhe nga historianët profesionistë, ka filluar tepër vonë në krahasim edhe me shoqëritë e tjera.
Faktikisht, pas Luftës së Dytë Botërore, me ndonjë hap të parë, të cilët e kanë bërë italianët në Shqipërinë zogiste dhe sidomos edhe në periudhën e okupimit me krijimin e një qendre të studimeve albanologjike.
Faktikisht, gjenerata e parë më e gjerë që ka përgatitur një lloj interpretimi zyrtar, ishte me një edukim nga Moska. Sepse ata, natyrisht, kanë bashkëpunuar me një gjeneratë tjetër, më të vjetër, domethënë disa njerëz që individualisht kanë studiuar jashtë vendit ose në Itali ose në Austri: është fjala për Aleks Budën ose Eqrem Çabejn. Por, kjo historiografi zyrtare ka mbrojtur një monopol deri në fund të epokës së Enver Hoxhës dhe në të njëjtën kohë edhe ka eksportuar këtë interpretimin e saj në Kosovë. Në një kohë, në të cilën, është fjala për fundin e viteve ‘60, Kosova mundi të bënte hapat e parë drejt një sistemi pak më të lirë.
Në vitet ‘90, shumica e shqiptarëve kishin një imazh shumë të qartë të historisë së tyre, por nuk e kuptonin në çfarë rrethana, në të vërtetë, ky interpretim u prodhua.
Në Shqipërinë postkomuniste u diskutua shumë për një rishkrim të historisë, por pa pasur parasysh që edhe koncepti për rishkrimin e historisë ishte pak autoritar, sepse ideja ishte që të zëvendësohet interpretimi enverist me një interpretim tjetër, i cili duhet edhe të pranohet nga të gjithë si versioni i ri zyrtar.
Sot kemi një fenomen tjetër, një element të tretë dhe kjo është prezenca e intelektualëve, e historianëve shqiptarë jashtë vendit. Për herë të parë në historinë e mendimit historiografik shqiptar, mund të vërejmë që ka në shumë universitete perëndimore historianë me prejardhje shqiptare të cilët merren edhe me çështjet më delikate të historisë shqiptare.
Natyrisht, edhe në kohën e Luftës së Ftohtë disa intelektualë shqiptarë, në SHBA, është fjala, për shembull, për Stavro Skëndin ose Arshi Pipën, ose edhe në Gjermani, ose në Itali kanë punuar në këtë fushë, por në një mënyrë shumë, shumë të izoluar.
Sot, ky elementi i tretë, historianët me prejardhje shqiptare, jashtë botës shqiptare janë të futur shumë mirë në tendencat historiografike ndërkombëtare. Mbetët çështje në çfarë mënyre ata vlerësohen në të vërtetë në botën shqiptare.
Surroi: Jetojmë me historinë të cilën e kemi shkruar në shekullin 20. Jemi në shekullin 21, por ende nuk e kemi shkruar qoftë edhe me një sy kritik historinë e kaluar, me metodologjinë e shekullit 21.
Schmitt: Mund të themi që bota e historianëve shqiptarë është në lëvizje, është në lëvizje sigurisht, sidomos jashtë vendit, kemi disa monografi shumë të mira për epokën e enverizmit në Shqipërinë komuniste. Dhe jo rastësisht ato u përgatitën dhe u botuan jashtë vendit, fatkeqësisht, vetëm disa nga ato janë përkthyer në gjuhën shqipe. Por, edhe në Shqipëri, mendoj se gjërat tani janë në lëvizje.
Ka një gjeneratë të re të historianëve, të cilët nuk e vazhdojnë drejtpërdrejt trashëgiminë e interpretimit enverist, por kanë edhe një shpirt shumë më të hapur, ata zgjedhin edhe tema të reja, ata raportojnë edhe jashtë vendit dhe kjo, mendoj, është një shenjë e mirë.
Në Kosovë situata është pak më konservatore, shumica e historianëve janë pak më konservatorë, por nga ana tjetër, kur e kemi parasysh që ka shumë historianë të rinj, me prejardhje kosovare jashtë vendit që sigurisht në të ardhmen do të ofrojnë edhe një kontribut të veçantë.
Surroi: A jemi në gjendje që të kontestojmë ose t’u bëjmë një riinterpretim miteve të cilat i kemi ndërtuar? Miti Skënderbeu; kontinuiteti ilir shqiptar, vija lineare e ndërtimit të kombit; aftësia gati biologjike e shqiptarëve për të tejkaluar fenë dhe për ta ndërtuar kombin mbi fenë. Këto janë pak a shumë mite të cilat i kemi ndërtuar në shekullin 20, por çdo herë që preken, mbaj mend, përdorimi juaj i fjalës “protoshqiptarët” apo “protoserbët”, ngriti emocione të mëdha në mesin e opinionit publik edhe në Shqipëri, edhe në Kosovë. A ka kapacitet kritik shoqëria për t’u marrë me këto mite?
Schmitt: Mendoj që në të vërtetë reagimet e një shoqërie ndaj rezultateve shkencore tregojnë edhe në çfarë etape ose në çfarë faze të zhvillimit demokratik gjendet. Dhe në krahasim, për shembull, me fillimin e këtij shekulli, mendoj se zhvillimet janë shumë të mira. Sot, shoqëria këtu në Kosovë, por edhe në Shqipëri, është shumë më stabile sesa ka qenë njëzet vjet më parë. Mendoj që ka edhe një tregues, një faktor interesant për ta cilësuar këtë zhvillim: është fakti që interesi për historinë nuk është në rritje. Në të kundërtën, kemi më pak emocione. Sigurisht, ekzistojnë gjithmonë.
Në një rast specifik, ku ka tensione ndëretnike, si në rastin e Maqedonisë, për shembull, por edhe sot, shtetësia e Kosovës është shumë më stabile sesa ka qenë në vitin 2008, kur u botua libri im për Skënderbeun, që edhe u keqpërdor në një debat, në të cilin identiteti kombëtar, pavarësia e Kosovës, ishin ende çështje të hapura dhe ekzistonte një frikë që edhe të huajt mund të manipulojnë me të kaluarën me shqiptarëve. Mendoj se sot edhe situata është më stabile.
Surroi: Mund ta marrim Skënderbeun. Pra mund të themi se Skënderbeu nuk është “atlet i Krishtit”, edhe pse ky është përshkrimi i cili jepet edhe në letërkëmbim, dhe Skënderbeu nuk është unifikuesi i shqiptarëve, ashtu siç pretendojmë në interpretimin romantik.
Schmitt: Është shumë interesante. Interpretimi romantik e ka prezantuar Skënderbeun si unifikues real, që në të vërtetë, Lidhja e Lezhës e krijoi një shtet të bashkuar.
Nga ana tjetër, mendoj që kjo natyrisht nuk pasqyron realitetin, por në të vërtetë, Skënderbeu ka ndjekur një program të tillë. Si mendimtar politik, ai donte të krijonte një Mbretëri të Arbërisë me mbështetjen e Papës. Situata politike reale ishte krejt ndryshe, si sot, me shumë krerë me ndikim rajonal, të cilët nuk pranonin...
Lekë Dukagjini, për shembull, e ka thënë në mënyrë shumë të bukur: “Unë nuk dua të jem nën Skënderbeun”. Ky është përcaktimi i një politikani të fortë, me shumë inat. Në të njëjtën kohë edhe ishte shumë dinak, dhe ai ka mbijetuar. Domethënë, ideja e shtetit të bashkuar si realitet historik, natyrisht, nuk pasqyron ndonjë realitet historik. Nga ana tjetër, duhet të theksojmë që ideja e një shteti të tillë, ekzistonte në mesjetë dhe kjo është ideja e Skënderbeut...
Surroi: Prandaj është me rëndësi çmitizimi ose krijimi i linjës ndarëse mes mitit, gjegjësisht, interpretimit romantik dhe fakteve historike. Pse është me rëndësi të flitet për jokontinuitetin ilir shqiptar? Ose pse është i rëndësishëm interpretimi linear i rritjes nga Iliria në Shqipëri.
Schmitt: Vazhdimësia nuk mund as të pohohet as të mohohet, sepse nuk kemi prova të mjaftueshme në fushën e gjuhësisë që mund të na e prodhojnë... a ekziston ndonjë lidhje midis ilirishtes dhe shqipes së hershme.
Por, nga ana tjetër, pavarësisht nga teoria e vazhdimësisë iliro-shqiptare, kemi shumë elemente që tregojnë që ka një vazhdimësi, që në të vërtetë, arkeologjia, gjuhësia dhe sot edhe paleogjenetika tregojnë shumë qartë që bërthama e shqiptarëve, e popullsisë shqiptare apo protoshqiptare, ka qenë që nga lashtësia deri në sot në Ballkanin qendror, d.m.th., Kosova e sotme, Serbia, e jugut, Maqedonia, Shqipëria e veriut dhe e mesme dhe natyrisht është një çështje e hapur, sepse shumë gjenerata të shqiptarëve...
Surroi: Nga Elbasani në Naissus, përafërsisht.
Schmitt: Po, nga Elbasani në Naissus. Dhe ky sot është mendimi i shkencës, domethënë që ka vazhdimësi, ka autoktoni, por nuk ka prova nëse është fjala për Ilirët, ose një popullsi tjetër. Kjo është situata.
Mendoj që mesazhi kryesor është që ne sot edhe shkenca ndërkombëtare mendon që vazhdimësia dhe autoktonia e shqiptarëve edhe në krahasim me popujt e tjerë, sidomos me sllavët, është një fakt historik. Kjo është një nga elementet që bëjnë historinë e shqiptarëve aq interesante, por nuk mund as të pohojmë as të mohojmë, domethënë kjo është...
Ndoshta do të gjejmë elemente me të cilat mund të provohet edhe teza e një vazhdimësie apo jo, por mendoj që ndoshta edhe për vëzhguesit, të cilët kanë interes për këtë debat, mesazhi kryesor, domethënë rezultati kryesor i debatit shkencor, është fakti i vazhdimësisë dhe i autoktonisë.
Surroi: Kjo u ngrit pastaj në një premisë politike, e kjo është që popujt të cilët janë këtu me vazhdimësi kanë të drejtë territoriale dhe cungimi territorial..., nga Naissus kemi zbritur te Podujeva... kjo tregon pastaj se është bërë një tkurrje etnike. Por në analizën tuaj, nuk flisni për komb ende.
Pra, këto lëvizje kanë qenë pak a shumë të natyrshme, të gjitha këto protokombet e Ballkanit.
Schmitt: Mirë për identitetin e njerëzve që e flisnin shqipen apo protoshqipen, në lashtësi s’kemi asnjë burim. Por, mendoj që vazhdimësinë e gjuhës e tregon edhe fakti që edhe në epokën moderne, duke filluar nga shek. 18, shqiptarët kanë ndryshuar emrin e tyre kombëtar, ka ardhur në “shqiptar”; shqiptar thuhet është ai që flet në mënyrë të kuptueshme për të tjerët, tregon shumë qartë gjuha gjithmonë ka luajtur një roli kyç, edhe shqiptarët, edhe protoshqiptarët e kanë ruajtur këtë edhe në rrethanat perandorake, domethënë në Romë, në Bizant dhe sidomos edhe në periudhën osmane.
Për këtë arsye, mendoj që shqiptarët mund të krahasohen në Evropë vetëm me baskët e Spanjës, të cilët edhe e kanë luajtur një rol shumë të rëndësishëm në perandoritë, edhe në mbretëritë, por në të njëjtën kohë e kanë ruajtur përmes gjuhës identitetin e tyre, ndonëse nuk kemi shumë burime të shkruara... edhe duke studiuar edhe gjuhën si burim, sepse pasurohet edhe me leksikun latin shumë masiv, e prandaj sllavë, turq, e neogrekë e të tjerë, edhe gjuha për ne është një burim shumë i rëndësishëm për të kuptuar në çfarë mënyre njerëzit që flisnin këtë gjuhë, e kanë përcaktuar, e kanë perceptuar vetveten.
Surroi: Meqenëse jemi te gjuha, Benedict Anderson, në “Shoqëritë imagjinare” e jep përshkrimin e vetidentifikimit të kombit, të fillimit të ndërtimit të kombit, në momentin kur ai fillon të përshkruajë Zotin në gjuhën e vet dhe ne këtu kemi “Mesharin” e Buzukut si momenti i parë i identifikimit të Zotit në gjuhën shqipe. A është ky edhe fillimi i ngritjes së kombit?
Schmitt: Pra, është shumë e vështirë... Anderson dhe të tjerët teoricienë të mëdhenj të identiteteve kombëtare, mendonin që kombi modern fillon në shekullin e 19-të.
Disa nga ata, që edhe ideja e kombit, një identitet kombëtar, fillon vetëm në modernitet. Mendoj që sot edhe shumica e historianëve nuk e mendojnë ashtu, por ata dinë që në rastin e shqiptarëve që gjuha si elementi kryesor i vetëkuptimit, i vetëdijes, gjithmonë ka luajtur një rol kyç që edhe në mesjetë, jo vetëm në Evropën Perëndimore, por edhe në Arbërinë mesjetare del shumë qartë që ekzistonte një lloj vetëkuptimi si grup, jo vetëm kulturor, por edhe politik.
Dhe këtë e tregon shumë qartë Marin Barleti. Ai si humanist ishte pjesë e një tendence, një fryme panevropiane në atë kohë, që ka përshkruar edhe grupin e vet si komb me tradita kulturore, me tradita politike dhe mendoj që Barleti është ndoshta shembulli më i mirë që na ndihmon të kuptojmë në çfarë mënyre edhe kombi, në kuptimin edhe të Rilindjes Evropiane, ka luajtur edhe një rol kyç te shqiptarët.
Por, është e qartë që kombi në kuptimin modern, është një zhvillim por u krijua nga intelektualët ose nga sipër në shekullin e 18-të, sepse kishte një fundament shumë stabil edhe te shqiptarët dhe kjo është e vetëdija që “gjuha më dallon nga tjetri” dhe sidomos fakti që i vetmi popull, i cili ka ndryshuar edhe emrin e tij kombëtar ishin shqiptarët dhe përcaktimi, definicioni i kombit u bë mbi bazën e gjuhës.
“Unë jam shqiptar, sepse unë flas shqip” dhe kjo mendoj se tregon shumë qartë se ekzistonte një lloj vetëkuptimi që mund të përcakton si kombëtar. Prandaj, sigurisht se kjo është i vërejtje e fundit kjo fazë u përmirësua, u zhvillua nga mendimtarët e Rilindjes, siç u bë edhe në vendet e ndryshme të Evropës.
Surroi: Nuk ishte një ecje lineare, siç cekni ju në analizën tuaj. E keni një shembull të jashtëzakonshëm me Marko Boçarin, i cili është suliot, flet shqip, shkon ta vrasë komandantin e ushtrisë osmane; zbulohet, i cili komandant po ashtu flet shqip, dhe Marko Boçarin e vrasin mercenarët katolikë të Mirditës, të cilët po ashtu flasin shqip.
Schmitt: Absolutisht, ashtu ishte. Surroi: ... dhe kjo flet për mungesën e identitetit kombëtar bazuar në gjuhë, domethënë flisni ju për ndarjet religjioze dhe politike, si ndarje të cilat kanë penguar ngjizjen e kombit.
Schmitt: Po, ky ishte natyrisht një tjetër fenomen shumë interesant, që mendoj se jemi vetëm në fazën e parë për ta kuptuar në çfarë mënyre gjuha ka luajtur një rol në fazën para Rilindjes. Në një libër tjetër, kam gjetur edhe për suliotet një shembull shumë të bukur që tregon sa të ndërlikuar, në të vërtetë, ishin gjërat në fillimin e shekullit 19-të.
Përsëri, kryengritja greke, dimë çfarë roli arvanitasit kanë luajtur, një përplasje ushtarake, midis një komandanti osman dhe një udhëheqësi grek, që të dy shqiptarë.
Por ishte osmani, i cili në një letër në gjuhën greke...
Surroi: ... Xhavella?
Schmitt: Po, po... Shumë e bukur është, sepse ishte komandant osman, i cili në një letër në gjuhën greke, sepse gjuhën greke e ka përdorur më shkrim, ai ka bërë një thirrje tjetrit:
“Ore, Kiço! Ti je shqiptar si unë. Pse lufton kundër meje? Ti duhet të jesh me ne, me osmanët”.
Po është shumë interesante që një komandant osman, mysliman, me prejardhje shqiptare e përdorte gjuhën greke për ta bindur tjetrin që identiteti i tij kombëtar në këtë situatë duhet të jetë, më i rëndësishëm sesa përkatësia fetare.
Sa të ndërlikuara ishin gjërat...
Surroi: Roli i religjionit, cekni ju në analizë është bukur predominant së paku nga shekulli 16-17 deri diku në shek. 18 apo jo? Domethënë, njerëzit nuk ndaheshin në bazë të gjuhës sa ndaheshin në bazë të religjionit dhe kjo vlen si për pjesën perëndimore të Arbërisë, ta quajmë ashtu, andej maleve të Sharrit dhe këtej maleve të Sharrit në Kosovë.
Schmitt: Po, dhe mendoj që një nga fenomenet më interesante të historisë shqiptare është kalimi nga një situatë e tillë te fakti që myslimanët që janë shumicë e shqiptarëve, kanë pranuar të krishterët shqipfolës si të barabartë, e kjo u bë vetëm te shqiptarët, edhe nga pikëpamja e historisë botërore. Ky është përjashtim shumë, shumë i madh edhe në botën myslimane.
Surroi: Madje edhe brendamyslimane. Kemi një policentrizëm islamik, nuk kemi një version të islamit, po kemi interpretime të tjera.
Schmitt: Ishte fjala për sunitët, jo për bektashinjtë...
Surroi: Po, po e qartë.
Ndoshta është tash momenti të kalojmë pak te, ta ndërlidhim këtë ndryshimin e emrit të arbërorëve në shqiptarë.
Meqenëse kemi pasur një evoluim nga arbërorët te shqiptarët, a jemi në një lëvizje, a kemi hyrë në shekullin 21 në një lëvizje e cila do të, në mënyrë hipotetike, do t’i krijojë “shqipërorët”, pra banorët e Shqipërisë dhe “kosovarët”?
A po shkojmë te bashkësitë shqiptare, të cilat jo vetëm këtu, por shpërndahen gjithandej botës?
Schmitt: Po fakti që ka sot dy shtete shqiptare në Ballkan, natyrisht ka edhe një ndikim në formimin e identiteteve, çdo ditë, por mendoj që kjo është e tillë për shqiptarët e Shqipërisë dhe kosovarët një fenomeni i shekullit 20-të, ishte një konsekuencë e ndarjes së hapësirës shqiptare në ish-Perandorinë Osmane në vitin 1918 dhe prandaj, sidomos me dy zhvillime politiko-shoqërore e kulturore, është shumë-shumë e ndryshme pas Luftës së Dytë Botërore.
Në të vërtetë, në këtë periudhë, me enverizmin në Shqipëri, me socializmin të stilit titist këtu në ish-Jugosllavi ka filluar një epokë e re, sepse edhe në shumë fusha të jetës që kanë ndikim për të gjithë njerëzit, jo vetëm për intelektualët, dallimet ishin krejt të mëdha.
Për shembull, prona private që u zhduk krejt në Shqipërinë enveriste, por ka mbijetuar këtu në ish-Jugosllavi.
Ndalimi edhe i lëvizjes, i mërgimit në Shqipëri ishte për herë të parë në gjithë historinë e shqiptarëve që në epokën e enverizmit, njerëzit nuk kishin të drejtë të lëviznin as brenda, as jashtë vendit.
Shqiptarët e ish-Jugosllavisë, ata qarkullonin jo vetëm brenda vendit por edhe jashtë. Qarkullonin edhe jo vetëm mallrat, po edhe teknologjia, vetëdija këtu, te shqiptarët e Jugosllavisë... Shqipëria ishte vend i mbyllur. Feja u ndalua në Shqipërinë enveriste, ka mbijetuar këtu.
Mirë, i gjithë zhvillimi drejt një shoqërie më laike, kjo u bë hap pas hapi këtu në Kosovë, në Shqipëri rreptësisht u imponua nga sistemi dhe mendoj që ndalimi kryesor që mbijeton deri më sot është shkatërrimi i besimit në tjetrin në Shqipëri, sepse “Sigurimi”, një institucion, një shërbim sekret që u kontrollua nga shqiptarët kundër shqiptarëve, në të vërtetë ka shkatërruar të gjitha strukturat shoqërore, edhe deri familjen.
Kjo nuk u bë te shqiptarët të ish-Jugosllavisë. Dhe kjo në të vërtetë ishte në historinë e shqiptarëve një revolucion, një revolucion shumë modern, i cili në fund të fundit ka çuar edhe drejt ekzistencës së dy shteteve shqiptare sot në Ballkan, me kulturë politike, ky është mendimi im, që dallimi kryesor midis Shqipërisë dhe Kosovës është kultura politike.
Surroi: Është edhe një moment tjetër, aksidentaliteti i ndërtimit të Kosovës si shtet nga përfundimi i Luftës së Dytë Botërore, i jep Kosovës një detyrë të jashtëzakonshme që të shndërrohet në piemontin e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë. Pra Universiteti i Prishtinës shndërrohet në universitetin e shqiptarëve të Maqedonisë, të Malit të Zi, të Luginës së Preshevës. Çfarë flet kjo pastaj për relacionet e mes identiteteve shqiptare në Shqipëri dhe në këtë pjesën lindore të Arbërisë?
Schmitt: Mendoj që ju keni bërë një vërejtje shumë, shumë të rëndësishme.
Ishte interesant që në të vërtetë kombi modern, si komb laik me një shtresë intelektuale, u krijua në Universitetin e Prishtinës.
Mund të përcaktojmë shumë qartësisht në çfarë hapësirë konkrete kjo u bë. Kjo është edhe shumë interesante.
Intelektualët, zhvillimi i edhe një shtresë intelektualësh, kishte një rol kyç dhe të jashtëzakonshëm, por mendoj që mund të vërejmë në shekullin 20, një ndryshim radikal, rrënjësor, i peshës së rajoneve të ndryshme.
Në fillim të shekullit 20, ishte shumë e qartë se qendrat kryesore politike ishin Shkupi dhe Prizreni. Shkupi ka humbur shumë në shekullin 20, nga kryeqyteti i Vilajetit të Kosovës deri në një pozitë shumë margjinale në botën intelektuale shqiptare, dhe politike.
Dhe sot, natyrisht, në ecjen e shekullit 20, u ndryshua një lloj tabele prestigji shqiptar. Në fund të epokës osmane, numër një ishte ndoshta Prizreni, numër dy Shkupi dhe prandaj ndoshta Shkodra, Vlora dhe sot është Prishtina-Tirana në të njëjtin nivel, dhe Shkupi si numër dy ose tre.
Por qendrat për shembull, në të marrin e si ose në Luginën e Preshevës, për të mos folur edhe për arvanitasit e të tjerët, kjo ka të ndryshuar krejt. Edhe ideja e “Mëmëdheut” është shembull. Shteti shqiptar, Shqipëria ose Arbëria perëndimore, historikisht ka marrë këtë rol të mëmëdheut për disa dekada, por sot më duket se ka dy kryeqytete, dy qendra kryesore të shoqërive shqiptare.
Kjo natyrisht ka krijuar një situatë policentrike, e cila nuk është më situatë policentrite e epokës osmane.
Dhe sot është mund edhe të shihet për shembull si në Shkup intelektualët shqiptarë luftojnë edhe për të rikrijuar, rigjallëruar pozitën të cilën e kishin pasur një shekull më parë.
Surroi: Është interesante po të ishin në histori alternative... dhe hajde të themi 1903-n, ndoshta jo, po 1912-n, shpallet shteti shqiptar në Shkup. Si do të zhvillohej historia?
Schmitt: Po ishte shumë afër, jo është vetëm historia kontrafaktike, por në atë kohë kjo edhe ka shkaktuar një reagim shumë të ashpër nga ana e shteteve ballkanike kjo ka shkaktuar Luftën e Parë Ballkanike, faktikisht.
Natyrisht, kjo do të ishte në atë kohë edhe përfundimi i një zhvillimi politik të gjatë ka filluar me Lidhjen e Prizrenit gjithmonë në fund të epokës osmane qendra e veprimtarisë politike ishte në lindjen e hapësirës shqiptare jo në perëndim.
Mirë intelektualët, sidomos nga jugu, nga Toskëria, ortodoksë dhe bektashinj kanë bërë një kontribut të veçantë edhe për zhvillimin e mendimit politik, por politika konkrete nuk kanë bërë. Politika konkrete u bë nga krerët sunitë të shqiptarëve lindorë dhe kjo ishte dhe Hasan Prishtina ishte shumë afër realizimit të këtij projekti.
Sigurisht, në një shtet të tillë, Tirana do të kishte mbetur një fshat i vogël në periferi perëndimore. Edhe Durrësi do të ishte qyteti më i madh.
Po sigurisht Durrësi do të kishte luajtur një rol ndryshe si port i rëndësishëm, por, natyrisht edhe Shkodra, sepse Shkodra është një nga qytetet që ka humbur shumë në shekullin 20, sidomos në periudhën komuniste.
Domethënë, kulturalisht ka humbur elitën, ka humbur edhe pozitën si një nga qendrat letrare kulturore më të rëndësishme
Surroi: Po ta shikojmë në një kornizë shumë më të gjerë, këto ishin tre qytete me kontinuitet të përhershëm që nga Perandoria Romake.
Pra, do t’i kishim tre qytete romake, të cilat ringjallen në Arbëri, dhe natyrisht do të ndërrohej edhe balanca, nëse njeriu hyn pak a shumë edhe elaboron më tutje, do të kishte ndikim edhe te gjuha e njësuar... ky rripi Shkup-Elbasan do të ishte, besoj, dominues.
Schmitt: Gegnishtja do të ishte gjuhë zyrtare, natyrisht me ndonjë element të toskërishtes, por jo toskërishtja me disa elemente të gegnishtes.
Surroi: E kemi një lloj vonesë, edhe pse ju nuk e quani vonesë në kombformim, po vonesë në shtetformim. Dhe vonesa i atribuohet lidhjes që kanë pasur shqiptarët, adaptimit të tyre brenda Perandorisë Osmane. Janë të fundit që e braktisin, bile kryeministri Rama tallet me bashkësinë ndërkombëtare, thotë ne jemi të fundit që do ta braktisim NATO-n, nëse prishet NATO-ja, ose BE-në, nëse prishet BE-ja..., kemi një lidhmëri me perandoritë, apo u adaptohemi perandorive.
Por, a është kjo vonesa edhe në moskuptim të trendeve historike?
Për shembull ende kemi një kontradiktë të thellë në Kosovë, sepse kemi luftuar për të pasur shtet të pavarur dhe ende një pjesë e ligjërimit tonë politik, posaçërisht i njerëzve që kanë qenë përfshirë në luftë, është se Shqipëria është shtet amë. A është kjo kontradiktë, vonesa në të kuptuarit e ndryshimit historik?
Schmitt: Mendoj se në radhë të parë ju keni bërë një dallim shumë të rëndësishëm: “vonesë”. Mund të diskutojmë nëse është fjalë e duhur, por vonesë nuk ka në formimin e kombit, vetëm në formimin e shtetit.
Fakti që pesëdhjetë për qind e shqiptarëve kanë mbetur jashtë shtetësisë shqiptare pas ndarjes së hapësirës së shqiptarëve në Ballkan, natyrisht, ka luajtur një rol kyç edhe në marrëdhëniet e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë me Shqipërinë, të cilët e kanë parë dhe e cila e ka prezantuar vetveten si mëmëdheu.
E dimë shumë mirë, të gjithë kosovarët, deri të gjeneratës së vjetër, e dinë që Shqipëria ka luajtur rolin e një modeli ose të një ëndrre. Shumë pak njerëz janë përafruar me realitetin shoqëror-politik në Shqipëri, sidomos edhe ekonomik dhe u befasuan, kur e kanë vizituar për herë të parë mëmëdheun.
Zhvillimi i identitetit shqiptar, i kulturës shqiptare në ish-Jugosllavi, u bë në marrëdhënie shumë të ngushtë me Shqipërinë enveriste. Në atë kohë ishte shumë e vështirë edhe për elitën kosovare, përgjithësisht për elitën e shqiptarëve të ish-Jugosllavisë, të formohej shumë shpejt një letërsi, një shkencë pa mbështetje nga jashtë.
Dhe kjo ishte edhe një lloj fatkeqësie, sepse ky bashkëpunim fillonte në një periudhë të enverizmit me të rreptë, të gjitha institucionet edhe mendimi politik, letrar, kulturor, shoqëror u zhvilluan në Kosovë me mbështetjen, që ishte mbështetje e duhur në atë kohë, por nga një Shqipëri, e cila nuk ishte as e lirë, as liberale por një Shqipëri totalitare.
Por, ideja edhe një lloj mirënjohjeje, natyrisht ka mbetur.
Shqipëria ka luajtur një rol të veçantë në luftën e çlirimit të Kosovës dhe elita tiranase, gjithmonë ka insistuar në prioritetin ose në rangun e parë të Shqipërisë, në të gjithë popullit shqiptar, të gjithë ata të cilët flasin për një kulturë policentrike, u sulmuan. Sulmohen edhe sot, por faktikisht shqiptarët jetojnë në një situatë policentrike, jo vetëm në Ballkan, por edhe në diasporë.
Dhe kjo nuk është specifike për shqiptarët, sepse ka edhe popuj të ndryshëm, të cilët ishin të ndarë për një kohë. Edhe një ndarje e shkurtër. Mendoj se rasti i gjermanëve e tregon shumë mirë, mund të ketë konsekuenca të rënda, sepse ndarja e gjermanëve ishte gjysmëshekullore, apo 54-55 vjet. Por, edhe sot mund të shohim që zhvillimet shoqërore dhe ekonomike kanë krijuar një dallim aq të thellë që edhe me shumë para, me shumë reforma, nuk mund të mbushësh këtë dallim. Atëherë, nga ana tjetër mund edhe të pyesim a është fatkeqësi të jetosh në një sistem policentrik, në të cilin njerëzit mund të qarkullojnë, mund të diskutojnë...
Rruga e kombit, për shembull, ka krijuar një realitet të ri për kosovarët që shpeshherë shkojnë në Shqipëri, vetëm për ta pirë një kafe. Nga ana tjetër, për fat të keq, ka shumë më pak shqiptarë që vijnë në Kosovë edhe për të kuptuar pak realitetin dhe mendoj që ky qarkullim pak i njëanshëm, luan edhe një rol. Për shumë shqiptarë të Shqipërisë është e vështirë... jo e papranueshme, por kanë vështirësi ta pranojnë realitetin e shtetit të Kosovës, i cili në shumë fusha punon më mirë sesa shteti shqiptar, ta kuptojnë edhe kulturën politike kosovare në të cilën është krejt normale që një parti e cila humb zgjedhjet e pranon edhe rezultatin pa e kontestuar dhe pa dhunë në Parlament.
Mendoj që ka disa mosmarrëveshje, keqkuptime në çështje shumë, shumë konkrete, sepse kosovarët e njohin Shqipërinë shumë më mirë, sesa shqiptarët Kosovën ose edhe të gjithë shqiptarët e ish-Jugosllavisë, sepse mungesa edhe e interesit edhe e njohjes për shqiptarët të Maqedonisë, për shembull, është në Shqipëri, sigurisht shumë më e thellë, sesa njohja ose mosnjohja e gjendjes, e situatës konkrete në Kosovë.
Surroi: Madje me një lehtësi janë quajtur “maqedons”, në të folmen e përditshme.
Po meqenëse jemi tek emrat, kur isha në Sicili te, në Piana degli Albanesi, në Horën e arbëreshëve, me Zef Schiro Di Maggion, autorin, shkrimtarin e madh arbëresh, në një moment e rrëshqita dhe e thashë: “ne shqiptarët”, sepse ishim edhe një prift në tavolinë, po ashtu arbëresh. Më tha: “ne arbërorët”. Më korrigjoi, sepse ata e kanë ruajtur emrin me të cilin janë larguar nga Arbëria.
Dhe kur u ktheva, e mendova dhe e thashë, kjo më ka ndodhë edhe një herë tjetër, në një kontekst negativ, ajo është hera e parë në Shqipëri kur më kanë quajtur kosovar, përderisa ne kemi qenë të rritur këtu në mënyrë të përhershme në identifikimin tonë si shqiptarë dhe ruajtjen edhe me një dozë nacionalizmi të kësaj ideje të emërtimit, dhe kjo më shtynte te çështja e identifikimit tonë, të identiteteve tona në zhvillim në shekullin 21.
A do të kemi identitete të këtilla arbërorë, kosovarë, etj., që do të jenë nënshtresa e identitetit të përbashkët shqiptar. Po e marr shembull identitetin gjerman, i cili është shpërndarë në shumë shtete, apo gjermanofonë.
Schmitt: Mund edhe të pyesim në krahasim me botën e gjuhës gjermane çfarë në të vërtetë janë dallimet për shembull në mes të Zvicrës dhe Gjermanisë. Mirë, janë dialektet, por në radhë të parë është kultura politike.
Zvicra ka një traditë të lashtë të demokracisë me mundësitë për çdo qytetar të marrë pjesë edhe në proceset politike. Shembulli më i njohur janë referendumet që nuk ekzistojnë në Gjermani. Është edhe pozita dhe ideja e qytetarit të thjeshtë për shtetin, a është shteti tjetri ose jam unë edhe pjesëtar, anëtar i shtetit, jam unë një shtyllë e shtetit, sepse kam të drejtë ta shpreh mendimin tim.
Kam përshtypjen që edhe mendimi im ka ndonjë ndikim në Gjermani, për shembull, me një demokraci reprezentative, qytetari i thjeshtë e ka të drejtën ta shprehë mendimin e tij, në zgjedhje. Por midis zgjedhjeve, janë vetëm demonstratat, nuk ka asnjë mundësi tjetër.
Edhe në Austri, për shembull, ku ekziston sigurisht një lloj mendimi ose një atmosferë, një identitet pak më autoritar... mirë, kjo është trashëgimi e një monarkie dhe për këtë arsye mendoj një shoqëri ose një kulturë mund ta ndajë të njëjtën gjuhë ose edhe të njëjtën letërsi me variante të ndryshme edhe me dialekte.
Por, sa i përket kulturës politike, mund të dallohet në mënyrë të thellë. Mendoj që ky është dallimi kryesor midis shqiptarëve të Kosovës dhe të Shqipërisë, sepse shqiptarët e Kosovës kanë luftuar për lirinë e tyre, nuk kanë pritur asgjë nga shteti. Vetiniciativa, vetorganizimi, këto ishin shtyllat edhe të çlirimit të Kosovës.
Te shqiptarët e Shqipërisë, zhvillimi ka qenë në epokën komuniste krejt ndryshe. Ata e kanë humbur idenë e vetiniciativës, ata u frikësuan nga shteti, shteti i ka paralizuar, në të vërtetë edhe atomizuar, sepse edhe shërbimi sekret, “Sigurimi”, ka shkatërruar besimin në mes të familjes. Edhe sot në Shqipëri janë shumë të qarta përplasjet politike, shumë më të rrepta.
Ideja e kompromisit është më pak e zhvilluar sesa në Kosovë, mirë edhe në Kosovë përdoret nganjëherë në fushatë elektorale një gjuhë që është shumë, shumë e ashpër, por çfarë është edhe koncepti i shoqërisë i shtetit në Shqipëri dhe në Kosovë? Në Kosovë, kam përshtypje edhe duke diskutuar me njerëz që shumica e tyre dinë që “ne e kemi bërë shtetin”. “Ne e kemi bërë këtë shtet”. Ky është shteti ynë. Natyrisht, me të gjitha dobësitë, por ne kemi edhe mundësinë ta përmirësojmë shtetin.
Kjo në Shqipëri, kam përshtypje, është krejt më ndryshe. Për këtë arsye, sa i përket gjithë botës shqipfolëse, që është policentrike. Qendra është këtu në Ballkan dhe qendra ka dy pjesë, me dy kultura politike të ndryshme, Shqipëria dhe Kosova. Sa për krejt të tjerët, arbëreshët, sigurisht në shek. 20, edhe me të drejtat kulturore që u ka ofruar edhe shteti italian, gjenden në një situatë shumë të mirë.
Te arvanitasit, për fat të keq, është krejt më ndryshe, por sigurisht edhe ata me kontakte private, sepse nuk janë aq të dukshme në nivelin zyrtar, arsyetohen ashtu që “ne jemi me prejardhje arbër, dhe për ne edhe emri i fjalëve shqiptare tingëllon krejt më ndryshe”.
Surroi: Ndoshta për të thelluar këtë kontrast mes Kosovës dhe Shqipërisë, në Shqipëri një pjesë e madhe e fundit të shekullit 20-të, fillimit të shek. 21, është rizbulimi i shqiptarëve, i qytetarëve të Shqipërisë në mes vete, për shkak të bllokimit jo vetëm të udhëtimit jashtë vendit por edhe udhëtimit të brenda vendit.
Njeriu nuk ka mundur të kalojë prej një qyteti në qytet tjetër me lirinë më të madhe dhe më shumë se një çerek shekulli, Shqipëria është duke rizbuluar vetveten. Në Kosovë pos identifikimit të shtetbërjes që është projekt nga viti 1945 deri sot, është edhe krijimi i aleancës me Perëndimin, sepse liria e Kosovës nuk do të ishte e mundur pa krijimin e aleancës me Perëndimin dhe ky interaksion në masë të madhe determinon edhe formën e veprimit politik. Kosova konsiderohet si pjesë e një bote, sepse ajo botë i ndihmoi të bëhej e lirë.
Schmitt: Por sigurisht edhe shumë kosovarë kanë një përvojë ndryshe nga shqiptarët e Shqipërisë, për shkak që mërgimi ka filluar tepër herët. Mirë, NATO ka ndërhyrë në Kosovë, por edhe diaspora që nuk ekzistonte në rastin e shqiptarëve të Shqipërisë, në atë kohë ka luajtur një rol kyç.
Surroi: Jemi duke hyrë në çerekun e dytë të shekullit 21 dhe në njëfarë forme ende jemi duke trajtuar problemet e shekullit 19-të në këtë regjion. Në masë të madhe, vijat ndarëse, janë vijat e fërkimit mes Perandorisë Otomane dhe kësaj Austro-Hungareze, në këtë rast Bosnja-Hercegovina si shembulli më i qartë, dhe vendimet e kongresit të Berlinit që kanë bëjnë me shqiptarët, dhe të cilat u korrigjuan më pastaj.
Por ka ndryshuar në mënyrë determinante edhe raporti i perandorive edhe një paqe e ndërtuar në formë perandorake, Pax Americana, Paqja amerikane, sipas dikujt është tërhequr në fillim të këtij shekulli, sipas dikujt po tërhiqet tash, por është e qartë se nuk ekziston më paqja e dominuar nga një pushtet i vetëm. Si do t’i zhvillohet tutje kjo?
Schmitt: Në Neue Zürcher Zeitung e lexova një analizë shumë të mirë të një gazetari, i cili i thotë: “Të gjitha që sot japin një analizë të qartë për situatën me të cilën ballafaqohemi ndjekin ose interesin ta prezantojnë vetveten si të jenë në një pozitë morale superiore ose e kemi ndonjë qëllim politik konkret. Një analist i mirë duhet ta pranojë faktin që situata është aq jostabile që nuk e dimë çfarë do të jetë hapi i mëtejshëm i presidentit amerikan, që në këtë fazë duhet të jemi shumë, shumë modestë duke analizuar politikën e Amerikës.
Tjetër që është, duhet të pyesim se si ne mund të zhvillojmë një politikë, e cila do të jetë më e pavarur nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, duke u ruajtur në mënyrë të mundshme një bashkëpunim të mirë. Sepse jemi vetëm në muajin e dytë të qeverisë Trump.
Natyrisht, ai ka ndryshuar shumë, me fjalë, por duhet të pyesim se çfarë u bë konkretisht edhe për rastin e Ukrainës ose edhe brenda. Është e qartë që ai përdor në mënyrë shumë interesante edhe fjalët, edhe një retorikë e politikë për të krijuar fakte.
Por, aty ku në të vërtetë i ka krijuar faktet, sidomos në Evropë, ai ka forcuar Bashkimin Evropian ta ndryshojë politikën e saj në riarmatim. Por, kjo është kërkuar edhe nga shumë qeveri amerikane, evropianët asnjëherë nuk kanë reaguar.
Po, është e qartë që ne nuk e dimë, nëse kjo qeveri ndjek vetëm një plan ose vepron me aksione afatshkurtra. Pajtohem me këtë analistin zviceran, që është tepër e rrezikshme t’ua ofrojmë tani edhe shoqërive tona një interpretim kaq të shpejtë. Për shembull, një reagim shumë i ashpër ka ardhur nga ana e Friedrich Merz, i cili ndoshta do të zgjidhet kancelari i ri në Gjermani. Pse ka reaguar ashtu?
Sepse ai donte të ndryshonte edhe Kushtetutën e Gjermanisë; kishte nevojë edhe për një shumicë për ta bërë një borxh të ri, që do të jetë një barrë shumë e madhe për gjeneratat e ardhshme në Gjermani. Domethënë ai ka përdorur frikën nga Trumpi, frikën edhe nga lufta.
Mendoj që frika ka nga Rusia është diçka shumë reale, sepse kërcenim nga ana e Rusisë ka, por kjo ka ringjallur edhe frikën në Gjermani dhe frika e ankthi në Gjermani gjithmonë kanë qenë një fenomen, jo vetëm shoqëror, por edhe politik.
Është shumë vështirë të jesh gjakftohtë në këtë situatë. Është shumë e vështirë të mos hysh me konceptet me teori të mëdha për të shpjeguar politikën e Trumpit në këtë moment. Është një përgjigje modeste, por mendoj që duhet ta presim edhe pak për ta kuptuar më mirë çfarë bëhet në të vërtetë në Amerikë.
Surroi: E mendova me këtë, në momentin kur njeriu nuk mund të identifikojë se si do të veprohet në të ardhmen, ekziston një zonë komforti, është interpretimi i së kaluarës. Dhe këtu përdoret historia.
Për shembull te veprimet e Putinit shihet një Rusi imperiale e shekullit 19. Nëse kjo është e vërtetë dhe nëse kemi tërheqje të Amerikës, si mbrojtësi i Evropës, atëherë mund të hyjmë në një periudhë të “koncertit të Evropës”, të baraspeshës së fuqive ruso-britaniko-francezo, në këtë rast, Gjermania ose Bashkimi Evropian, si një alternativë.
Por, problemi për mua në këso kthimi të historisë është se çështja themelore, e dalë nga Kongresi i Berlinit, që do të thënë kriza e aneksimit të Bosnjë-Hercegovinës vazhdon të jetë aty. Mendoj që sot ballafaqohen dy shkolla të mendimit politik.
Schmitt: Kemi një shkollë të vjetër, në të cilën sidomos ekonomia, financat... e tashmja dhe e ardhmja... një vizion shumë afatshkurtër, kanë zotëruar, kanë sunduar, dominuar skenën politike. Dhe kjo vlen sidomos për elitat e Evropës Perëndimore.
Ka shumë pak njerëz që kanë ndonjë kuptim të historisë, as në politikë as në diplomaci. Por sot përreth kemi politikanë, si për shembull, Putin, i cili mendon në kategoritë historike, që nuk kuptohen te ne.
Mendoj që kjo është një keqkuptim klasik, që Perëndimi mendon që me ndonjë koncesion ekonomik, me ndonjë kompromis mund ta zgjidhim edhe problemin e Ukrainës. Edhe në Kinë kemi një udhëheqës të partisë, i cili mendon në kategoritë më afatgjate, edhe shteti vepron, punon në këtë mënyrë dhe nga ana tjetër në Perëndim mendojmë që një periudhë prej katër vjetësh është tashmë një kapitull shumë i madh.
Dhe kemi humbur edhe aftësinë të përfshijmë edhe historinë në analizën tonë. Mund t’jua jap një shembull konkret. Shumë politikanë dhe gazetarë te ne, nuk e dinë se çfarë ka bërë z. Vuçiq në vitet ‘90. Duhet të përsëritet e përsëritet gjithmonë, për t’u ndihmuar të kuptojnë që ky njeri e kishte edhe një biografi në shekullin e kaluar, e që ka mbetur i njëjti. Mund të duket që kjo është një vërejtje shumë e thjeshtë. Por fatkeqësisht nuk është.
Politikanët e diplomatët, te ne, me një edukim në drejtësi ose në shkencat shoqërore fatkeqësisht nuk kuptojnë si mendojnë të tjerët.
E keni përmendur, sot kthehet historia, por edhe historia si një nga dimensionet kryesore të mendimit politik... dhe s’kemi nevojë jo vetëm për riatmatim teknologjik, por edhe për një kuptim tjetër të politikës. Dhe është një përplasje sot, dhe është e qartë që ata që kanë edhe sisteme ushtarake shumë të fortë, jo më të fortë, po shumë të fortë, veprojnë, përdorin një mendim të tillë.
Kjo është shumë interesante në këtë moment, si do të reagojë Perëndimi ndaj rikthimit të historisë.
Surroi: Në fillim të këtij shekulli, të shek. 21, pata shkruar se kufiri mes Kosovës dhe Serbisë është vija ndarëse në mes Perëndimit dhe Rusisë, përplasjes së interesave.
Diku në fillim të shekullit të kaluar, shqiptarët vendosën krejtësisht në formë unanime që të orientohen kah Perëndimi me një akt që s’kishte të bëjë hiç me armatim. Kishte të bëjë me gjuhë. Kongresi i Manastirit përcaktoi identitetin shqiptar brenda tërësisë së asaj që quajmë Perëndim.
Në këto më pak se dyqind vjet... prej asaj kohe kemi pasur një përcaktim dhe ripërcaktim të përhershëm të Serbisë nga Lindja, mohim të identitetit perëndimor, ndonëse një pjesë e rëndësishme e identitetit serb, që nga Karaxhiqi është ndërtuar duke imituar, duke u ingranuar në perëndim
Por, a mund të ndodhë që në shekullin 21, në këtë pjesën e dytë, në çerekun e dytë të shekullit 21, vija ndarëse mes Kosovës dhe Serbisë të jetë vija ndarëse mes botës perëndimore dhe një bote euroaziatike kineze, të interesave të Kinës, që rruga e Kinës e filluar në Beijing të përfundojë diku të Merdari?
Schmitt: Mund të jetë, natyrisht, edhe një faktor tjetër, ky është faktori islamik, varet edhe shumë nga orientimi i shoqërisë kosovare dhe shqiptare, me botën islame, sepse edhe kjo është një dalje tjetër.
Një faktor tjetër, natyrisht, është edhe zhvillimi i mëtejshëm i demonstratave në Serbi. Ka edhe një Serbi një ndarje të thellë. Një pjesë e shoqërisë e cila mendon që një sistem autoritar mund të ofrojë ndonjë siguri. Nga ana tjetër është interesante të vërejmë që një pjesë ose ndoshta edhe një shumicë e rinisë mendon ndryshe.
Edhe Serbia e ka një diasporë shumë të fuqishme dhe mendoj për të gjithë Ballkanin, jo vetëm ndikimet e ndryshme, por edhe zhvillimi demografik luan dhe do të luajë një rol kyç sepse edhe në Serbi, në rastin ku Vuçiqi do të mbijetojë, demonstrata dhe reagimi i tij, reagimi i qeverisë, do të shkaktojë sigurisht një zhvillim, një ikje masive e të rinjve nga Serbia. Kjo është një situatë me të cilën ballafaqohet i gjithë Ballkani. Çfarë hapësire, çfarë ndikimi do të ketë Kina në një vend me një demografi aq të dobët si në Serbi, në një regjim të mëtejshëm të Vuçiqit.
Nga ana tjetër, situata gjeostrategjike në Evropë ka ndryshuar sepse për herë të parë edhe BE-ja, edhe me vendimin e Parlamentit Gjerman për riamartim, gjendemi në një situatë të re. Shumë evropianë tani e kuptojnë sa e rëndë është situata që edhe Evropa nuk ka më mundësi të mendojë në një mënyrë shumë luksoze që të tjerët ta mbrojnë.
Dhe shpresoj, dhe ka shenja të para, që jo vetëm Ukraina dhe Siria të jenë objekte të një politikë të re nga ana e Bashkimit Evropian, por unë shpresoj që edhe Ballkani, sepse ka lëvizje pozitive. Ka shtete të ndryshme që janë shumë kooperativë, si për shembull Kosova, dhe gjërat mund të ndryshojnë shumë shpejt këtu. Dhe kjo është shpresa ime personale dhe kjo do të thotë që ndikimi kinez dhe ndikimi rus do të përjashtohen nga Ballkani.
Ky duhet të jetë edhe qëllimi kryesor strategjik i Perëndimit këtu në Ballkan. Natyrisht, po të kishte shumë mbështetje për hapa të tillë, do të shohim konkretisht çfarë po të bëhet në Bosnjë me Dodikun, i cili e ka provokuar edhe Perëndimin.
Gjykata Kushtetuese e Bosnjës ka marrë një hap, por tani duhet të bëhet edhe diçka konkretisht. E dimë që ka një lidhje nga Fico në Sllovaki, me Orbanin, me Dodikun, me Vuçiqin deri te Mickovski në Maqedoni. Por ky bashkëpunim nuk është aq stabil, sepse edhe brenda Hungarisë, opozita është një rritje, në Serbi, tani po vërejmë çfarë bëhet.
Mendoj që ka ndoshta edhe potencial për një pranverë ballkanike, e cila mund të ndryshojë rrënjësisht situatën. Por, zhvillime të tillë kanë nevojë edhe për pak mbështetje nga jashtë, mbështetja e cila ka munguar deri tani, por mendoj që zërat që bënë një thirrje në këtë trajtim janë tani më të dukshme sesa kanë qenë disa javën e parë.
Surroi: Është interesant, kur e përmendet islamin, depërtimi dhe forcimi i islamit politik ka ndodhur për shkak të zhvillimeve që nga lufta e Afganistanit e tutje deri te Iraku... lufta e parë e Afganistanit, invadimi rus në Afganistan dhe financimi i opozitës muxhahedine ndaj Rusisë dhe lindja e Islamit politik i armatosur aty... por tash kemi të bëjmë me një lëvizje tjetër tektonike në botën islame, të kryesuar nga Arabia Saudite, dhe ripozicionimi gjeopolitik i Arabisë Saudite.
Nëse Arabia Saudite hyn në reformimin e vetvetes, siç ka hyrë dhe nëse ky reformim prodhon një avancim në demokraci... nuk po themi se do të krijohet një shtet demokratik... cilat do të ishin efektet së bashku me gjërat që bëhen në Emirate, për shembull, cilat do të ishin efektet tek Islami në Ballkan?
Schmitt: Personalisht dyshoj që do të ketë një zhvillim demokratik në Arabinë Saudite se sistemi është tepër autoritar. Natyrisht, mendoj që çdo hap drejt një sistemi më pak autoritar në botën arabe do të kishte një ndikim shumë të madh këtu.
Të mos harrojmë që, për shembull, në vitet ‘50, në gjysmën e parë të viteve ‘60, socializmi arab, laik, ishte dominues në botën arabe, dhe në Youtube, për shikuesit e këtij emisioni shumë interesant ka një film shumë të bukur me Naserin, i cili bën shaka për hoxhallarët të cilët janë përpjekur të imponojnë disa rregulla të fesë islame shumëzakonore.
Ishte shembulli i imamit kryesor të Kajros, i cili kërkonte nga Naseri si shef shteti, që të gjitha vajzat në shkolla duhej të mbuloheshin, por vajza e tij nuk mbulohej, dhe Naseri i tha: “Mik, ti këtu nuk ke fuqi, kur nuk ke pushtet në familjen tënde, çfarë mund të bëj unë me njëzet milionë grash egjiptiane?” Dhe ishte një sallë plot me politikanë, të cilët... e kishin shumë qejf.
Kjo atmosferë rigjide, fetare, konservatore e agresive nuk është një ligj historik, është një zhvillim konkret, edhe situata mund të ndryshohet. Mbetet të shihet nëse Arabia Saudite do të jetë burim i një zhvillimi të tillë, do të ishte shumë mirë, nuk e shoh në këtë moment.
Në të kundërtën, mendoj që ndoshta edhe myslimanët e Ballkanit mund të luajnë një rol tjetër në botën islame. Sot është e qartë që feja dhe ndikimi konservator është në rritje që nuk ka ndonjë ndikim të elitës myslimane të Ballkanit në botën arabe, sepse ne duhet të pyetemi si mund ta organizojmë bashkëjetesën e myslimanëve në Evropë, sidomos ata që janë autoktonë, me Bashkimin Evropian.
Mendoj që shqiptarët, tashmë e përmendët Kongresin e Manastirit, myslimanët shqiptarë e kanë dhënë një përgjigje që ishte me të vërtetë revolucionare në atë kohë, kalimi nga alfabeti arab në alfabetin latin, por, prandaj si hap i mëtejshëm ideja që të gjithë që e flasin të njëjtën gjuhë janë të barabartë, ky është revolucion, sidomos në krahasim me socializmin arab.
Po t’i krahasojmë shqiptarët me botën arabe, mund të identifikojmë disa elemente që i kanë të përbashkëta: roli të cilin intelektualët e krishterë e kanë luajtur në lëvizjen socialiste, idenë e tyre edhe në botën arabe që “ne myslimanët e krishterët e kemi të përbashkët një histori, një kulturë, një gjuhë dhe edhe një të ardhme me socializmin, me modernitetin”.
Ky kombinim, gjuha si fundament i identitetit kombëtar dhe modernizimi i shoqërisë. Kjo ishte një shpresë, ishte ajo që kishin premtuar. Kjo ide ka dështuar në botën arabe, por kishte një sukses, që nuk është pa kontestuar sot, por kishte një sukses shumë të madh te shqiptarët.
Mendoj që nga edhe kjo përvojë historike edhe mendimtarët myslimanë shqiptarë mund t’i ofrojnë edhe botës së radhës diçka ... pak edhe provokim për debat si mund të bashkohet moderniteti edhe një feje të moderuar.
Surroi: Mendova për Arabinë Saudite dhe vendet e gjirit, mendova në ndërprerjen e një trendi, i cili ka qenë eksporti të islamit politik. Pra, ndërprerja e islamit politik është i mirëseardhur për të gjithë myslimanët evropianë dhe posaçërisht edhe për shqiptarët që jetojnë në Zvicër e në vende të tjera, ku u piketohen si fokuse të ndikimit politik.
Por, ekziston dallim fondamental në mes të dy modeleve të ndërtimit të shoqërisë në Islam, e kjo është që gjuha arabe është gjuhë kuranore dhe kalimi i Kuranit në shqip, në fund të shek. 20 në fakt, ka shërbyer si një rrjedhë normale e adaptimit shqiptar ndaj modernitetit dhe përkatësisë evropiane.
Mendoj se këtu e kemi mbërritur një pjesë të analizës, natyrisht, po të kishim edhe nja një orë e gjysmë do të elaboronim më shumë, por meqenëse ky është një bashkëbisedim, po të kishit ndonjë pyetje, do ta vazhdonim.
Schmitt: Desha të kthehem pak edhe në fillim të debatit. Si e shihni ju të ardhmen e marrëdhënieve shqiptaro-kosovare? Kemi debatuar edhe për çështje identitare. Ka edhe fusha të ndryshme, si ekonomia, shoqëria, kultura, jo vetëm në fushën e çështjes identitare.
Surroi: Ekzistojnë disa mundësi të analizës. E para është kjo: rruga njëkahëshe që kemi në komunikim; qytetarët e Kosovës ndihen në shtëpinë Durrës, në Vlorë, në Sarandë e të tjera, shqiptarët e Shqipërisë ende nuk ndihen në shtëpi kur vijnë këtu, vijnë për një ditë-dy... pra shqiptarët e Kosovës e njohin Shqipërinë shumë më tepër, e kanë njohur në fakt Shqipërinë shumë më tepër edhe kur ka qenë Shqipëria e mbyllur.
Pra, qytetarët e Kosovës kanë lexuar letërsi nga Shqipëria, e njohin letërsinë, e nuk ndodh anasjelltas. Pra, kemi një rrugë, njëkahëshe kulturore dhe kjo është një sfidë për të ardhmen. Te Kosova, kompensimi i komunikimit bëhet edhe me Perëndim. Pra, gjithnjë e më shumë do të kemi komunikim me shfaqje teatrore, me libra e tjera... e kemi shokun tonë të përbashkët, Enver Robelli, i cili ka shtëpinë botuese tash në Zvicër dhe prej andej Zurichu shndërrohet në një qendër të re shqiptare në shpërndarjen policentrike, por ende nuk janë konsumuar lidhjet e forta ekonomike mes Kosovës dhe Shqipërisë.
Një shembull i cili, nuk është marrë parasysh për fat të keq. Kompania norvegjeze e energjisë ka ndërtuar hidrocentral në lumin Devoll. Ka investuar diku mbi gjysmë miliardi euro dhe ato hidrocentrale prodhojnë diku dyqindepesëdhjetë megavat fuqi të energjisë elektrike. Në një marrëdhënie normale politike dhe ekonomike mes Kosovës dhe Shqipërisë, Kosova do të duhej të shkonte dhe të kërkonte që të ndërtojë hidrocentral në lumin Devoll, sepse kjo do të kompensonte pastaj nevojat energjetike të Kosovës; dekarbonizimin e prodhimit të energjisë elektrike, adaptimin rregullave të Bashkimit Evropian, fundit të fundit, investim brenda një hapësire gjuhësore. Pra këto janë sfida të cilat të cilat ilustrojnë për një mungesë ndërlidhjeje më të madhe.
Kohabitimi i dy shteteve shqiptare është kohabitimi i cili pasuron besoj hapësirën shqiptare dhe problemi tash i përbashkët i kësaj hapësire nuk është ekzistenca fizike që ka qenë problem. Relativisht vonë e kemi siguruar ekzistencën fizike edhe si komb dhe si shtet. Problemi thelbësor i kësaj shoqërie është mungesa e prodhimit të shpresës për të ardhmen dhe gjenerimit të shtytjes të gjeneratave të reja për të kërkuar shpresën, projeksionin e e ardhmërisë, diku tjetër.
Dhe shpopullzimi i Kosovës dhe i Shqipërisë është aq dramatik, sa në vitin 2031 presim që të biem diku nën shifrat, diku mes viteve ‘70 dhe ’80, të shekullit të kaluar.
Schmitt: Kjo faktikisht është edhe pyetja e dytë sepse unë kam udhëtuar shumë sidomos në zonat rurale, malore, në vitin e fundit. Kam parë shumë fshatra të braktisura, sigurisht me ndonjë potencial turistik, por njerëz nuk ka më.
Sipas mendimit tuaj, çfarë duhet të bërë për ta ndryshuar situatën nga ikja në një qëllim ideal: një Kosovë, e cila do të jetë një shtet, një vend, në të cilin njerëzit imigrojnë me kënaqësi.
Surroi: Kjo nuk ka të bëjë më me investime ekonomike, mendoj unë. Është një analizë, e cila është bërë me valët e emigrimit kuban. Është një sociolog kubano-amerikan, i cili ka bërë dhe i analizon valët e njerëzve që ikin për në Amerikë.
Dhe vala e fundit të cilën ai e analizon, janë njerëz të shtresave të mesme, të cilët i kanë rregulluar punët pak a shumë brenda Kubës, të asaj Kube socialiste, por kanë ikur sepse nuk kanë parë shpresë për të ardhmen.
Problemi i Kosovës është që çdo familje e cila ulet dhe thotë “kur ta mbërrijë moshën e pensionit, a do të mund të kujdesem për shëndetin tim, a kam sistem shëndetësor i cili kujdeset për mua; a do të mund të jetoj me pensionin; fëmijët e mi a do të mund të mësojnë apo do të jetojnë në këtë sistem të tanishëm arsimor, në të cilin 78% të nxënësve të moshës 15-vjeçare nuk e kuptojnë tekstin të cilën kanë lexuar”. Pra, a jepet një siguri bazike sociale një gjenerate të njerëzve, apo jo.
Dhe kjo është dilema bismarkiane, kur Bismarcku e ndërton shtetin social, ai e ndërton në mënyrë që njerëzit të mos rebelohen kundër atij shteti, në këtë rast ikja është rebelim ndaj gjendjes së tanishme dhe kërkesë të një projeksioni më të mirë.
