Shea: Serbia duhet të përballet dikur me faktin që Kosova është e pavarur

Serbët nuk duhet ta fajësojnë NATO-n për humbjen e Kosovës, ata duhet ta fajësojnë veten, për shkak të mënyrës së tmerrshme me të cilën i trajtuan shqiptarët kosovarë, thotë Jamie Shea, zëdhënës i NATO-s në kohën e suleve ajrore të vitit 1999

Koha: Mirë se vini në emisionin tonë, z. Jamie Shea! Si jeni?

Shea: Po, jam shumë mirë, Agron. Më lejo të të falënderoj për këtë mundësi që të flas me ju, dhe më lejoni po ashtu të them se sa kënaqësi është për mua që të kthehem përsëri në ambientin e Kosovës!

Koha: Ne po flasim në 22-vjetorin e bombardimit të NATO-s. Më 24 mars 1999 Aleanca nisi bombardimin e asaj që atëherë ishte Jugosllavi me qëllimin që të shpëtohen shqiptarët e Kosovës. Ju asokohe ishit zëdhënësi i NATO-s dhe zyrtar i lartë në fakt. Si i mbani mend këto ditë?

Shea: Ndjenja ime qe se ishte kohë e tensioneve të mëdha, siç mund të parafytyroni. Secili në NATO në njëfarë mënyre shpresonte se nuk do të jetë e nevojshme që të kemi një fushatë ajrore kundër regjimit të Milosheviqit. Siç mund të të kujtohet Agron, dhe ndoshta disa prej shikuesve e mbajnë mend, po ashtu, ne kishim një seri të zgjeruar të negociatave mes lidershipit kosovar dhe Qeverisë së Milosheviqit, në Rambouillet, në Francë, ku u përpoqëm shumë që të arrijmë një marrëveshje mes dy palëve, që do t’ia kthente Kosovës statusin e autonomisë dhe të vetëqeverisjes, vetadministrimit nga shqiptarët kosovarë, të cilën Milosheviqi jua kishte marrë juve, më 1989, në kohën kur Lufta e Ftohtë po përfundonte. Dhe pas negociatave shumë të rënda liderët e shqiptarëve të Kosovës e pranuan marrëveshjen. Me hezitim, duhet thënë, sepse ajo nuk jepte garanci për pavarësi, por thjesht siguronte mbajtjen e një referendumi joobligues pas tre vjetësh. Por, për befasinë time të madhe, regjimi i Milosheviqit e refuzoi atë marrëveshje dhe vendosi se mund të impononte një zgjidhje ushtarake në Kosovë. Në janar 1999 ndodhi masakra e tmerrshme në Reçak, kur forcat paramilitare serbe hynë në fshat dhe vranë një numër civilësh të pafajshëm, përfshirë djem adoleshentë. Dhe pas kësaj ishte e qartë për mua dhe mendoj se ishte e qartë për NATO-n, se po shkonim drejt një konfrontimi me Milosheviqin dhe se vetëm përdorimi i forcës do ta bindë atë që të ndalë spastrimin etnik, ta ndalë fushatën e represioneve, të shkeljeve të të drejtave të njeriut në Kosovë. Dhe kështu ne punuam shumë me Organizatën për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë (OSBE) ashtu që monitoruesit e saj – të kujtohen njerëzit me rrobat ngjyrë portokalli – që ata të largohen nga Kosova, ashtu që të mos merren peng nga forcat serbe. Kjo ka ndodhur shumë në Bosnjë, më herët, ku forcat e OKB-së, UNPROFOR, ishin marrë peng nga serbët e Bosnjës dhe i kishte parandaluar vendet e NATO-s në atë kohë që të ndërmerrnin veprime të vendosura. Kështu që ne nuk donim që kjo sërish të ndodhte. Ia dhamë natyrisht Beogradit një mundësi të fundit për t’i shmangur sulmet ajrore, nëse pajtohet të kthehet në Rambouillet për të rinisur bisedimet. i ftuam të vinin në Paris, ata nuk e deshën këtë. Kështu që po, siç po i përkujton të gjithë, Agron, në fund të marsit aleatët e NATO-s u pajtuan që e vetmja mënyrë për të ndalur një katastrofë humanitare të pashmangshme në Kosovë ishte duke nisur një fushatë ajrore. Unë isha në takim në selinë e NATO-s kur sekretari i përgjithshëm, Javier Solana, i mblodhi ambasadorët e NATO-s, vonë natën, që të sigurohet që secili është i bindur se kishte një bazë të mirë ligjore sipas Ligjit ndërkombëtar për atë operacion. Ambasadorët të gjithë thanë: po, ka bazë ligjore, ne pajtohemi. Dhe kështu Solana ua dha udhëzimet SACEUR-it, komandantit suprem të Aleancës, Wes Clarkut, dhe autoriteteve ushtarake të NATO-s që të nisin operacionin ajror. Ajo që dua ta theksoj derisa ecim nëpër këtë rrugëtim të kujtesës historike, është se NATO-ja vërtet u përpoq shumë bashkë me komunitetin ndërkombëtar që të arrijë një zgjidhje të negociuar, para së gjithash.

Koha: Faleminderit z. Shea. Është mirë që na përkujtuat se si rrodhën gjërat në ditët para bombardimit dhe vetë nisjen e bombardimit. Ka shumë të rinj këtu në Kosovë që kanë lindur në atë kohë apo më vonë dhe që nuk e kujtojnë atë kohë, por kishte atëherë edhe shumë krime që ndodhën në terren, derisa bombardimi ndodhte. Fushata e spastrimit etnik që kulmoi me dëbimin e shumë njerëzve, vrasjen e shumë njerëzve, dhe shumë krimeve të tjera që u kryen në terren. A ishte e vështirë për ju të vazhdoni bombardimin në kohën kur pranonit informata për krimet që ndodhnin, sepse siç na kujtohet, detyra juaj ishte që çdo ditë të dilni përpara mediave dhe të shpjegoni dhe argumentoni pse ishte e domosdoshme që fushata të vazhdohet.

Shea: Kjo, Agron, është vërtet një pyetje e mirë. Ndoshta NATO-ja, ne mund ta kishim bërë një punë më të mirë të parashikimit se si do të reagonte Milosheviqi në fillim të fushatës së bombardimit dhe siç e thua me të drejtë, ai reagoi duke shtuar dhunën dhe represionet kundër shqiptarëve të Kosovës, duke ua djegur shtëpitë, duke ua marrë pronën, dokumentet, duke kryer një numër vrasjesh, vërtet duke terrorizuar popullatën, kështu që ata të hipin në veturat e tyre, të hipin në traktorët e tyre dhe të vendosin se nuk kanë zgjidhje tjetër veçse të ikin. Por mendoj se Milosheviqi e bëri një gabim kur hapi kufijtë që këta njerëz të zhvendosur, këta refugjatë të shkojnë në Shqipëri dhe në Maqedoninë Veriore. Dhe atje, natyrisht, NATO-ja kishte qasje, ndaj kur këta shqiptarë kosovarë arritën në kampet në Shqipëri dhe Maqedoninë Veriore, mediat ndërkombëtare mund t’i intervistonin ata, dhe ata thanë shumë qartë, shumë qartë. Të gjitha dëshmitë janë aty, dhe arsyeja pse ata ikën nuk ishte për shkak të bombardimeve të NATO-s, që ishte vija e propagandës nga regjimi i Milosheviqit, se gjoja bombardimi i kishte detyruar këta njerëz të ikin. Ata të gjithë thanë: Jo, nuk është e vërtetë, ishin forcat speciale serbe, forcat policore serbe, e fushata e tyre e terrorit, ajo që na detyroi të ikim. Dhe të gjithë këta refugjatë thanë se përkundër faktit se po, fushata ajrore e NATO-s nuk ishte e përkryer, dhe për fat të keq po, ka pasur gabime si në çdo operacion ushtarak, disa civilë të pafajshëm janë vrarë, dhe unë gjithmonë kam qenë i hapur të pranoj këtë, por të gjithë refugjatët thanë se NATO-ja duhet të vazhdojë, mos u ndalni, sepse e vetmja mënyrë që ndonjëherë do të mund të kthehemi në shtëpitë tona, dhe të jetojmë të lirë, është nëse NATO-ja vazhdon këtë deri në fund dhe vijmë në një marrëveshje me të cilën forcat serbe duhet të largohen nga Kosova. Dhe represionit i vjen fundi. Andaj, ajo që mendoj se Milosheviqi në fillim dhe shumë në mënyrë cinike, të jem i sinqertë Agron, do të jetë një armë propaganduese kundër NATO-s, për ta fajësuar NATO-n për spastrimin etnik, të shtiret se dhuna nisi vetëm pasi NATO-ja nisi fushatën e vet të bombardimit, thua se gjithçka ishte paqësore në Kosovë para 24 marsit 1999. Mendoj se kjo armë e propagandës, si një bumerang australian, në të vërtetë iu kthye regjimit të Milosheviqit. Sepse ishte në rregull që unë, si zëdhënës i NATO-s, të jap versionin tim të ngjarjeve në selinë e NATO-s, por kur njerëz të vërtetë, autentikë, shqiptarë të Kosovës, që qartë u ishin nënshtruar shumë dhunës dhe vuajtjeve, kur ata dolën në CNN dhe BBC dhe në mediat ndërkombëtare dhe i treguan rrëfimet e tyre, kjo i dha gjithë kësaj një nivel të autenticitetit. Në ndërkohë, Agron, derisa fushata ajrore përfundoi në qershor 1999, ka pasur një numër hetimesh nga OKB-ja dhe nga OSBE-ja dhe të gjitha këto janë në dokumente zyrtare, të dokumentuara me fakte nga ekspertë të paanshëm ligjorë dhe hetues, se fushata e dhunës kundër shqiptarëve të Kosovës nga forcat serbe ka nisur së paku një vit para se të nisë fushata e NATO-s. Unë e përmenda masakrën e Reçakut, që është hetuar nga OSBE-ja në janar 1999. Ajo ndodhi dy muaj para fushatës së bombardimit nga NATO. Sulmet e hershme në pronën e Adem Jasharit dhe familjes së tij ndodhën në vitin 1998, dhe kështu me radhë. Numri i viktimave është me gjasë i shpërndarë baraz në kohën përpara fushatës dhe pas nisjes së fushatës. Por, natyrisht, e vetmja mënyrë që NATO-ja mund të siguronte se represioni ndalet nuk ishte duke ndalur fushatën e bombardimit dhe duke u dhënë serbëve ndjenjën se ata thjesht mund të vazhdonin dhe se Bashkësia ndërkombëtare në njëfarë mënyre po e humb guximin. Ky do të kishte qenë sinjali më i keq që mund të dërgohej. Andaj, unë sinqerisht besoj se këto shkelje të të drejtave të njeriut vetëm se i bënë aleatët në NATO më të vendosur dhe i dha NATO-s një lloj përligjjeje me Bashkësinë ndërkombëtare. E di, Agron, edhe njerëzit që në fillim vinin në pyetje ligjshmërinë e fushatës së NATO-s, arsyen për fushatën e NATO-s, pse e bëni këtë, kur ata panë shkallën e vuajtjeve të shqiptarëve të Kosovës, mendimet e tyre ndryshuan, dhe besoj që përkrahja ndërkombëtare u rrit gjatë fushatës për NATO-n, në vend se të ndodhë ajo që zakonisht ndodh, kur nis një reagim, që është pashmangshëm se përkrahja ndërkombëtare ulet. Pra, ky është vështrimi im për këtë, mendoj se Milosheviqi ka menduar se e ka gjetur një plan të mrekullueshëm cinik që ta kthejë vëmendjen e mediave ndërkombëtare kundërr NATO-s, por siç e thashë, u kthye kundër tij, sepse ata refugjatë ishin në mundësi t’i tregojnë historitë e tyre në media.

Hija e Srebrenicës

Koha: Shikuar prapa, duket e jashtëzakonshme që NATO-ja arriti të marrë një vendim të tillë, marrë parasysh që NATO-ja funksionon me vendimmarrje konsensuale. Mendoj, në botën e sotme është e zorshme t’i gjesh dy apo tre njerëz të pajtohen se çfarë duan të bëjnë, ai ishte vendim i madh Sa e zorshme ishte të binden nëse mund të them, të gjithë anëtarët e NATO-s në atë kohë se kjo është e vetmja kartë që ka mbetur të luhet?

Shea: Sërish, Agron, vërtet një pyetje fantastike. Dhe pyetje e duhur. Mendoj se para së githash të gjithë ne kishim hijen e Srebrenicës që na rrinte mbi kokë. Unë kam qenë zëdhënës i NATO-s edhe gjatë luftës në Bosnjë, dhe ajo zgjati jo 78 ditë siç e di, por për tre vjet të gjata, prej vitit 1992 deri në kohën e marrëveshjes së Daytonit më 1995. Më shumë se 100,000 boshnjakë i humbën jetët. 2 milionë e gjysmë u detyruan në status refugjati apo të zhvedosuri. 65 % e gjithë pronës është dëmtuar. Lufta e Bosnjës ishte e tmerrshme. Dhe të gjithë e dinim se kishim bërë gabime të mëdha gjatë asaj periudhe. Mungesë e unitetit mes SHBA-së dhe evropianëve. Kjo komandë dualiste paralizuese mes OKB-së dhe NATO-s, të dyja kishin objektiva të ndryshme dhe synonin jëra të ndryshme. Lejimi i vazhdimit të luftës deri në raskapitje para se të negociohet, dhe mosintervenimi i hershëm, kur serbët nisën granatimin e qytetit të Dubrovnikut, në fillim të vitit 1992. Andaj, besoj që secili, kur Kosova erdhi më 1998, kur dhuna nisi, i thamë vetes, e di, nuk mund t’ia lejojmë vetes t’i përsërisim ato gabime. Duhet të na shohin se i kemi mësuar mësimet. Andaj, mësimi numër një: uniteti transatlantik. Mësimi numër dy: Pa kërcënime me forcë pa kërcënime të zbrazëta, nëse themi kjo është vija e kuqe, ajo është vija e kuqe, dhe nëse kërcënojmë me përdorim të forcës atëherë duhet të jemi të gatshëm të ecim përpara. Por po ashtu, ideja e negociimit, që të mos pritet ngritja e dhunës, eskalimi, para se të negociojmë. T’u japim serbëve një shans të drejtë që të ulen me shqiptarët e Kosovës që t’i zgjidhin mospajtimet në tavolinë negociuese dhe u përpoqëm shumë ta bëjmë këtë. Vendosja e kushteve të qarta për regjimin e Milosheviqi kur erdhi puna te ndalja e aktivitetevë të forcave të tij paramilitare, kështu, me gjasë po, Agron, të jem i sinqertë me ty, nëse nuk do të kishim kaluar nëpër këtë përvojë dobësuese në Bosnjë, mund t’i kishim bërë të njëjtat gabime në Kosovë më 1999, të cilave u referohesh. Dhe sërish, nuk them se operacioni në Kosovë ishte i përkyer. E di që ka rreth 10,000 njerëz që kanë vdekur, përkohësisht qindra mijëra shqiptarë të Kosovës janë dëbuar nga shtëpitë e tyre, folëm për këtë. NATO-ja ka bërë gabime edhe në aspektin e shënjestërimit, dhe kështu. Fushata zgjati 78 ditë, por nëse e krahason Kosovën me Afganistanin, me Irakun, me Libinë, Bosnjën, dhe disa nga intervenimet e tjera dhe konfliktet e brendshme në gjithë botën, Kosova është prej të paktave që, sipas meje, është menaxhuar mirë, me rezultate të shpejta dhe të mira. Pra, këto ishin gjërat, dhe mendoj po ashtu që aleatët ishin shumë të vetëdijshëm derisa vazhdonin negociatat në Rambouillet, se ata duhet të arrijnë konsensus, kishte shumë takime, shumë konsultime, shumë planifikime, dhe sërish, shumë aleatë – natyrshëm, sepse NATO-ja nuk është aleancë agresive – shumë aleatë shpresonin që negociatat do të funksionojnë. Por secili u pajtua se kur të jetë e qartë që serbët nuk ishin të gatshëm që të pranojnë një zgjidhje diplomatike dhe politike dhe donin të përdornin forcën, solidariteti erdhi shumë lehtë. Iu referova Agron atij takimi, vonë natën në dhomën e konferencave të Sekretarit të Përgjithshëm, Javier Solana, sekretari i përgjithshëm i NATO-s u tha aleatëve ‘shikoni, e dini, të gjitha kushtet tona janë refuzuar nga Beogradi, e bëmë të qartë se kjo do të shpjerë në reagim ushtarak, kredibiliteti i aleancës është në pyetje, a pajtoheni se na duhet të ecim përpara?’ Dhe ndoshta disa ishin më entuziastë se disa të tjerë, që është në natyrën e aktivitetit njerëzor, por secili u pajtua se forca ishte opsioni i fundit i mbetur, se alternativa ishte një katastrofë humanitare, dhe sigurisht që NATO nuk deshi që të fajësohet, siç ndodhi në Ballkan, në Bosnjë, pse rri anash duke vëzhguar një katastrofë humanitare.

Pavarësia e Kosovës

Koha: I kujtojmë ato ditë, dhe natyrisht, e kujtojmë se intervenimi ndodhi për shkak të krizës humanitare, për shkak të krimeve që po kryheshin nga forcat serbe në terren, por edhe nëse ishte vetëm intervenim humanitar, për të parandaluar krimet dhe vuajtjet e mëtutjeshme, sigurisht se ishit të vetëdijshëm se do të ketë efekte dhe pasoja politike. Pas kësaj, Kosova nuk mund t’i kthehej më kurrë Serbisë. Dhe NATO-ja u desh të vendoste 45,000 trupa të veta për të siguruar stabilitetin dhe paqen pas bombardimeve.

Shea: Po, është absolutisht e vërtetë, por është ngjashëm me intervenimin mjekësor, Agron. Dhe natyrisht, në këtë moment, me COVID, analogjitë mjekësore apo shembujt nga mjekësia dominojnë edhe aleancën, natyrisht. Por, nëse ke një sulm në zemër, gjëja kyçe është të ndalet sulmi në zemër mund të ketë pasoja sekondare më vonë, nuk i di se cilat mund të jenë ato, nuk e di sa të rënda mund të jenë, dhe duhet të merresh me to. Por, nuk nis të mendosh për këto pasojat sekondare kur të duhet ta ndalësh sulmin në zemër. Mbajtja e pacientit të gjallë është prioriteti më i madh dhe për NATO-n natyrisht ishte parandalimi i edhe një katastrofe humanitare. Dhe të gjitha shenjat ishin absolutisht aty se do të kemi një tjetër katastrofë humanitare në Kosovë. Serbët ishin tërësisht të gatshëm të përdorin forcat e tyre mirë të armatosura ushrarake kundër civilëve dhe ky ishte prioriteti. Që të ndalet kjo, të mos ndodhë. Tani, sigurisht, Beogradi ka lamentuar dhe kurrë zyrtarisht së paku nuk e ka pranuar humbjen e Kosovës, që rezultoi nga e gjithë kjo. Por, Beogradi kishte një mundësi, më 1999, që të negociojë në Rambouillet, që t’ia kthejë Kosovës statusin e autonomisë, e Kosova e kishte në Jugosllavinë e vjetër, deri në 1989-ën. Ata kishin një mundësi të bollshme që të arrijnë një lloj akomodimi. Bashkësia Ndërkombëtare, në atë kohë, më 1999, Agron, siç e di shumë mirë, nuk e ndiqte pavarësinë e Kosovës, ajo thjesht e ndiqte një përmasë të decentralizimit të pushtetit, që ishte conditio sine qua non (lat: një kusht pa të cilin s’ka gjë) për të mbajtur Jugosllavinë e vjetër tok, siç e dimë. Andaj, serbët nuk duhet ta fajësojnë NATO-n për humbjen e Kosovës, ata duhet ta fajësojnë veten, për shkak të mënyrës së tmerrshme me të cilën i trajtuan shqiptarët kosovarë. Secili në NATO është i mendimit që pavarësia e Kosovës nuk është, të them, precedent për lëvizjet e tjera separatiste apo të pavarësisë në mbarë botën. Ishte një rast specifik marrë parasysh rrethanat me represionin serb. Por serbët qartazi e kanë demonstruar përmes fushatës së represionit që ka zgjatur kohë të gjatë, se ata qartë ishin të paaftë, të paaftë që të qeverisin Kosovën sipas standardeve ndërkombëtare, sipas standardeve për të drejtat e njeriut dhe në një mënyrë të përgjegjshme. Ata kishin rastin e tyre, dhe më fal që e përdor një shprehje nga slengu britanik, por ata e huqën, e humbën atë rast. Sërish, e theksoj, NATO nuk ka hyrë në fushatën ajrore në mars 1999 me objektivin e një Kosove të pavarur, por ke shumë të drejtë Agron, kur në analogjinë time me sulmin në zemër, kur pluhuri është qetësuar dhe forcat e KFOR-it hynë në terren, ishte e qartë, marrë parasysh shkallën e dhunës që Kosova nuk mund t’i kthehej Serbisë. Shqiptarët e Kosovës, me shumicën e tyre dërmuese, do të thosha virtualisht 100 për qind, nuk ishin të gatshëm ta pranojnë atë rezultat. Por, Kosova nuk u bë e pavarur menjëherë. Sipas Rezolutës së KS të OKB-së 1244, e cila është ende në fuqi, aty kishte UNMIK, të gjithë kosovarët e kanë vërejtur një autoritet të OKB-së, Kosova mbeti në një kohë në përkujdesje nga Bashkësia ndërkombëtare për nëntë vjetët e ardhshëm, deri në shpalljen e pavarësisë më 2008. Në ndërkohë jemi përqëndruar në ndërtimin e institucioneve, sistemit ligjor, policisë, forcës kosovare të sigurisë, që do ta bëjnë pavarësinë dhe vetëqeverisjen absolutisht të qëndrueshme. Ende ndiej keqardhje, dhe flas personalisht këtu, që ende ka shtete në botë, përfshirë disa anëtare të NATO-s, që ende, për arsye të ndryshme, nuk e pranojnë pavarësinë e Kosovës. Edhe pse më vjen mirë të them se shumica e vendeve në botë, në Asamblenë e Përgjithshme të OKB-së, e pranojnë. Por, ne ishim në një situatë, siç e shpjegove Agron, pas vitit 1999, që, marrë parasysh historinë, që kishte ndodhur për shumë, shumë, shumë vite, kjo vërtet ishte e vetmja zgjidhje e qëndrueshme. Sepse, duhet të kujtojmë Agron, kolapsi i Jugosllavisë nisi në Kosovë. Ende e kam diku në arkivin tim, Video-kasetën e Milosheviqit para se ai të jetë president i Jugosllavisë, kur ishte një zyrtar i thjeshtë i Partisë Komuniste, erdhi në Fushë Kosovë, Fushën e Mëllenjave, më 28 qershor 1989, kur serbët u mblodhën për të shënuar Ditën e Shën Vidit, shumë të rëndësishme natyrisht, në historinë dhe mitologjinë serbe, e në vend se të përpiqet t’i qetësojë pasionet atë ditë dhe të bëjë thirrje për pajtim me komunitetin e shqiptarëve etnik, Milosheviqi u bë një nacionalist i zjarrtë, duke u bërë thirrje serbëve me nacionalizëm, dhe në refuzimin e Jugosllavisë së vjetër. Andaj, për fat të keq, ky nacionalizëm i tmerrshëm, i tmerrshëm, që ka pasur një efekt kaq shkatërrues në Ballkanin Perëndimor, ka nisur në Kosovë. Nisi me Milosheviqin dhe me atë fjalim më 1989. Pra, kjo ka një histori të gjatë, siç e dinë të gjithë, por siç e thashë, nuk ishte NATO ajo që krijoi Kosovën e pavarur. Ndoshta ne kishim një rol në këtë de facto, përmes fushatës ajrore dhe përmes KFOR-it, por ishte regjimi i Milosheviqit ai që e krijoi një Kosovë të pavarur përmes politikave të tij tërësisht jokonstruktive. Ky është këndvështrimi im dhe unë vështrimin tim për këtë nuk do ta ndryshoj asnjëherë.

Përvojat personale me Kosovën

Koha: Fushata zgjati, siç e përmendët, për 78 ditë dhe më në fund u krye me marrëveshjen që u nënshkrua në Kumanovë më 10 qershor 1999. Pas kësaj ju personalisht erdhët në Kosovë bashkë me zyrtarët tjerë të NATO-s për të parë dorëzimin e Kosovës, të them ashtu, te misionet ndërkombëtare, përfshirë misionin e NATO-s. Do të doja që të kujtoni ndonjë përvojë personale që kishit me njerëzit kur erdhët këtu për herë të parë pas bombardimeve, për shkak se për shumë prej tyre atëkohë ju ishit fytyra e bombardimeve të NATO-s, ishte bombardim për të shpëtuar jetët tona.

Shea: Paj, po. Unë kurrë nuk do ta harrojë atë ditë. Si mund ta harrosh? Ne jetë ke, Agron, nëse je fatlum, nëse je fatlum, ke 3 apo 4 ditë absolutisht surreale, të pabesueshme, të mrekullueshme, që janë të jashtëzakonshme, ku je, nëse mund ta them, i transformuar në një univers tjetër. Përvojë shumë e fortë, shumë më e fortë se që kemi në jetën e përditshme, edhe nëse jetët tona të përditshme për fat janë të lumtura dhe sigurisht ajo vizitë në Kosovë ishte një prej atyre ditëve. Pse ishte e jashtëzakonshme? Që të jem i sinqertë me ty, kur isha, ke bërë këto konferencat për shtyp, në selinë e NATO-s, nuk e kisha idenë, nuk e kisha idenë, që njerëzit në Kosovë po i shohin ato, që kisha qasje tek ata, se këto sesione informative ata mund t’i ndiqnin, dhe kuptojnë çfarë themi ne. Për të qenë plotësisht i sinqertë unë mendoja se më shumë jam duke iu adresuar Beogradit, apo në aspektin e solidaritetit të NATO-s dhe vendosmërisë se i adresohesha më shumë opinionit publik të NATO-s, duke bërë thirrje për përkrahjen e tyre, duke u bërë thirrje për qëndrueshmëri, derisa na duhej të vazhdonim fushatën ajrore derisa të kishim rezultat. Unë e kisha përshtypjen, e gabuar, se njerëzit në Kosovë, që fshiheshin në shtëpitë e tyre që fshiheshin në bodrumet e tyre, të brengosur për jetët e tyre, nuk kishin mundësi dhe nuk kishin qasje në transmetimet perëndimore, andaj kur unë erdha në Kosovë, duke shoqëruar Sekretarin e Përgjithshëm dhe Wes Clarkun, SACEUR-in, do ta them me gjithë përulësinë, se unë nuk e prisja që dikush ta dijë se kush jam unë, që dikush të më njohë. Unë isha shumë kurioz sepse unë kisha qenë më parë në Kosovë vetëm si turist, në vitet ’80 shumë përpara se Jugosllavia të kolapsonte. Isha shumë kurioz të shoh se çka po ndodh, të flas me njerëz, të marr këndvështrimet e tyre, të shoh se si ishte situata. Kur befas, kur dolëm në rrugë për një shëtitje, njerëzit nisën të më njohin dhe më rrethuan. Unë isha zënë në befasi dhe isha thjesht dhe tërësisht i shtangur. Nuk e kisha kuptuar, sinqerisht, se beteja për zemrat dhe mendjet, e di beteja në media, fushata në media, kishte qenë një pjesë aq e rëndësishme e ruajtjes së frymës së rezistencës. E shihja që fushata e bombardimit, qartë se ishte kyçe dhe isha shumë i kënaqur të mësoj se sinqerisht, për kosovarët, kisha qenë në mundësi të luaj – dhe të jemi modest këtu – por së paku një rol minor në ruajtjen e frymës së rezistencës, shpresës, sido që doni ta quajmë, gjatë atyre ditëve shumë, shumë të errëta. Njerëzit me gjasë nuk e kanë ditur as nëse do të mbijetojnë, nëse do të dalin nga e gjithë kjo të gjallë apo të vdekur, se do t’i shohin të dashurit e tyre sërish. Kështu që, për mua, ky ishte një shtytës i madh i moralit, sepse, të jem i sinqertë me ty Agron, ka pasur shumë kritika ndaj meje gjatë kësaj periudhe. Disa njerëz nuk e pëlqenin fushatën ushtarake, gjë të cilën unë mund ta kuptoj. E di, NATO-ja bëri gabime, të kujtohet ai termi i famshëm ‘dëmi kolateral’ që u bë shumë i dukshëm në media. Askush nuk e pëlqen kur bëjmë gabime dhe gjërat shkojnë keq. Ne goditëm caqe të gabuara, të kujtohet ura, konvoji i traktorëve në Gjakovë, këto ishin momente turpëruese. Unë shpesh isha duke u mbrojtur. Ne folëm për refugjatët dhe sa ishte NATO-ja përgjegjëse për refugjatët, kështu që kam pasur disa momente shumë, shumë të vështira gjatë asaj periudhe. Kështu që në një masë, kur shkova në Kosovë dhe pashë se ato konferenca kishin pasur ndikim pozitiv, për mua kjo ishte një lloj justifikimi, nëse doni ta quajmë ashtu, një lloj shpërblimi që e nxiti moralin tim dhe më ngriti gatishmërinë menjëherë. Mund të shihja që në fakt NATO-ja ka bërë mirë, pavarësisht, siç e thashë, disa momenteve të vështira.

Tani, më pyete për rrëfime... Një histori që kam, është që derisa ecja nëpër Prishtinë, pashë një mur ndërtese ku kosovarët kishin pikturuar emrat e shumë prej personaliteteve të mëdha perëndimore. Të kujtohet, Madeleine Albright nga SHBA-ja, Robin Cook, sekretari i Jashtëm britanik, Tony Blair, e di, Clarku, Wesley Clark, SACEUR. Dhe ajo që më bëri të qesh – dhe ende e kam foton diku, sikur me atë kasetën e fjalimit të Milosheviqit në Fushë Kosovë më 1989 – ende e kam foton e kësaj, ku emrat ishin shkruar në mure, por, më fal, por kosovarët nuk i shkruan si duhet, kështu që Albright ishte shkruar Ollbrajt. Cook u bë Kuk. Mbase për shkak të simboleve dhe alfabetit të drejtshkrimit shqip. E kishim po ashtu Blair që u bë Bler. Dhe emri im ishte aty, Shea. Dhe unë mahitesha me Robin Cook-un, kur e takoja, apo me Madeleine Albright, apo edhe kryeministrin tonë Blair. U thosha, shihni emrat ua kanë shkruar gabimisht, por vetëm një kosovarët e kanë shkruar si duhet dhe ky është emri Shea. E di, nuk të jepet shpesh rasti që të të vendosin në të njëjtin nivel me kryeministrat apo sekretarët e jashtëm apo me sekretarët e NATO-s. Për mua ky gjithmonë mbetet një moment shumë zbavitës.

Koha: I përmendët disa emra të njerëzve, zyrtarëve të SHBA-së, britanikë dhe të tjerë që kanë qenë të përfshirë. Kush mund të thoni se ka qenë më insistuesi që të mbahet përqendrimi në mision dhe çuarja deri në fund?

Shea: Po flas prej përvojës sime personale, Agron. Ajo që dua ta them, qartë, ende i jam shumë falënderues gruas sime. Kjo mund të duket si një gjë e rëndomtë për ta thënë, por e them këtë me sinqeritet të plotë sepse ato 78 ditë ishin shumë të rënda. Unë isha në NATO 24 orë në ditë. Në fundjavë isha i lodhur. Kisha kritika, siç e thashë, që duhet ti pranosh, sepse nëse hyn në arenën publike, do të kritikohesh dhe duhet të mësohesh të jetosh me këtë. Kështu që nuk po ankohem për këtë. Por, ishte e rëndë, e di, kisha edhe kërcënime me jetë, kërcënime serioze, për të cilat shërbimet e zbulimit të NATO-s më informuan. Kishim rojat e sigurisë që jetonin në shtëpinë tonë. Dhe, i jam shumë, shumë mirënjohës shërbimit shtetëror belg të sigurisë që më ka mbrojtur gjatë kësaj periudhe Është dashur t’i dërgojmë fëmijët tanë larg, te gjyshërit ashtu që të mos ngacmohen apo keqtrajtohen. E di, me mediat sociale sot, që asokohe nuk i kishim, e di sa lehtë është që një fushatë ndezëse e urrejtjes të niset dhe të qarkullohet, dhe gruaja ime ka mundur të thotë: Jamie, dorëhiqu nga puna, nuk mund ta duroj më këtë, kjo është tepër stresuese. Por, ajo nuk e bëri këtë. Ajo më qëndroi pranë gjatë gjithë kohës. Duke treguar një përmasë të jashtëzakonshme të durimit, sepse kam mundur të kem shumë problem në frontin familjar derisa kisha shumë probleme në frontin profesional – e di, Agron, nëse ke qenë në një krizë, kjo mund ta bëjë jetën shumë të vështirë. Andaj i jam shumë mirënjohës asaj për këtë. Së dyti, i jam shumë mirënjohës sekretarit të Përgjithshëm të NATO-s, Javier Solanas. Sepse kur kishim disa momente të rënda, kur kishte kritika, ai më mbuloi. Ai më qëndroi pranë. Më mbrojti. Kishte disa palë që thoshin se tingëlloj shumë ashpër, po kishte dhe disa që thoshin se nuk isha i ashpër sa duhet. Është shumë e zorshme, e di, që të gjesh, në kuptimin e gjuhës, frazave, ideologjisë një mes të lumtur që e kënaq secilin. Kështu që i jam mirënjohës Solanës, se ai ka mundur, të them ashtu, të më shiste tek ujqit, ai nuk e bëri këtë. Ai më mbuloi, dhe kjo është një gjë që të duhet. Nëse je në një situatë të vështirë, ke nevojë që shefat e tu të të rrinë pranë dhe të tregojnë guxim të njëjtë. Gjëja e tretë është se u jam shumë falënderues atyre vullnetarëve nga aleatët, atyre njerëzve që nga vendet e NATO-s që erdhën në Bruksel për të na ndihmuar. Ata nuk kishin nevojë ta bënin atë, por ata kishin aftësi që neve na duheshin. Aftësi në monitorim të mediave, aftësi në shkrimin e fjalimeve, aftësi në organizim të strategjive për komunikim. Nuk mund t’i bësh të gjitha vetë, ke nevojë për njerëz prapa teje. Të jesh vetëm një folës i mirë në TV, nuk mjafton. Ke nevojë për gjëra që do t’i thuash, ke nevojë për fakte, ke nevojë për informata ke nevojë për mesazhe. Dhe këta njerëz punuan 24 orë në ditë, ishte një ekip fantastik, dhe mund të të tregoj edhe 22 vjet më vonë jemi si një familje. Ne të gjithë ndihemi shumë krenarë, edhe sot, për atë që kemi arritur gjatë asaj periudhe dhe jemi në kontakt. Shumë prej atyre tash janë ministra po, ambasadorë, madje edhe ambasadorë në NATO. Karrierat e tyre nuk vuajtën, falë Zotit, për shkak se i kaluan 78 ditë me mua në selinë e NATO-s. Këta janë njerëzit që unë gjithmonë i mbaj në mend kur mendoj për këtë. Shumë miqësi janë formuar, dhe kur miqësitë formohen në kohë të vështira, e di Agron, ato miqësi kanë tendencë të mbeten të tilla për jetë.

Serbia dikur do ta njohë Kosovën

Koha: Ta shikojmë nga perspektiva e sotme. Kanë kaluar 22 vjet, dhe siç e thashë shumë, shumë të rinj nuk e kujtojnë atë kohë. Ata ndoshta mund të mësojnë gjëra nga librat e historisë. Kosova është e pavarur, siç e thatë edhe ju, por ne ende kemi disa çështje të pazgjidhura me Serbinë, dhe bota ka lëvizur përpara, tani kemi pandeminë por në ndërkohë kanë ndodhur edhe gjëra tjera. Por, në rajon dhe për fat të keq madje edhe në Perëndim, kohë pas kohe mund të dëgjosh disa njerëz që duket se e mohojnë rolin dhe justifikimin për fushatën e për pavarësinë që erdhi pas intervenimit. Dhe, në Serbi për shembull, ende i mësojnë fëmijët se NATO-ja ishte agresor, derisa në Kosovë, natyrisht, në librat tanë të historisë ju jeni çlirimtarë të këtij vendi. Çfarë mban atëherë e ardhmja për ne, se ekzistojnë këso lloj keqkuptimesh dhe mospajtimesh rreth së kaluarës?

Shea: Sërish, një pyetje vërtet e shkëlqyeshme. Çfarë do të thosha unë. Së pari, para së gjithash, Serbia duhet të përballet dikur me faktin që Kosova është e pavarur. Nëse flet me serbët privatisht, ata të gjithë të thonë ‘natyrisht, e dimë këtë shumë mirë, vetëm se askush prej nesh nuk është në gjendje që për arsye politike ta thotë këtë në publik’. Kështu që miti duhet të mbahet gjallë, sepse perandori nuk ka rroba, si e themi në vendlindjen time, Mbretërinë e Bashkuar. Dikur, do të duhet një burrështetas i guximshëm në Serbi që të ngrihet dhe të thotë ‘shikoni, duhet të përballemi me historinë tonë duhet të dalim pastër rreth saj, historianët duhet ta bëjnë punën e tyre pa presion, dhe duhet ta pranojmë se e bartim përgjegjësinë për atë që ndodhi në Jugosllavi në vitet 1990 në Bosnje, dikur edhe në Kosovë. Dhe duhet ta njohim Kosovën si shtet të pavarur dhe të pajtohemi.’ Diç e tillë është bërë në Evropë mes Francës dhe Gjermanisë dhe mes një numri shtetesh tjera. Gjermanët shkuan në Poloni, u përkulën përpara Memorialit të Getos së Varshavës, duke kërkuar falje, andaj ka shumë analogji, të cilat Beogradi mund t’i ndjekë kur të jetë koha e duhur. Unë nuk e humbas shpresën këtu, Agron, sepse, shih, vetëm para disa vitesh, shumë vonë, kishim kryeministrin Cipras në Greqi, që vinte nga një parti radikale e e krahut të majtë, Siriza, që ia shtriu dorën kryeministrit Zaev, dhe ata e zgjidhën një mosmarrëveshje që vazhdonte dy dekada me zgjidhjen e çështjes së emrit, që tani është Maqedonia Veriut dhe si rezultat i kësaj e kemi parë që Maqedonia e Veriut kishte mundësi t’i bashkohet NATO-s dhe tani është kandidate për anëtarësim në BE. Andaj, edhe mosmarrëveshjet më të thella mund të shkrihen befasisht, kur ke lidership të inspiruar politik që ka vullnet të provojë dhe të shohë drejt së ardhmes dhe kur ke politikan që është i vullnetshëm sakrifikojë pakëz nga popullariteti populist, pakëz pra nga popullariteti populist, në emër të interesit nacional. Po ashtu, shih, në disa javët e fundit, Agron, kishim katër shtete myslimane arabe që e njohën Izraelin dhe që kanë hapur marrëdhënie diplomatike, dhe turistët izraelitë tani mund të shkojnë për pushime në Emiratet e Bashkuara Arabe. Për gjeneratën time kjo ka qenë e paparamendueshme, për shkak të çështjes palestineze. Kështu që konfliktet që duken të pazgjidhshme sigurisht se mund të shkrihen, ka një rrugë negociuese, e di këtë, mes Beogradit dhe Prishtinës, që sponsorizohet nga Bashkimi Evropian, dhe që ka sjellë shumë progres në fushën e telekomunikimeve, udhëtimit, dhe gjëra tjera. Ka shumë punë për të bërë, por është aty. Presidenti Trump tregoi, po ashtu, me takimin në Shtëpinë e Bardhë se është e mundur t’i bëjë bashkë presidentët dhe kryeministrat e t’i shtyjë gjërat përpara. Unë sinqerisht besoj që administrata Biden, që është plot me njerëz që janë sikur unë, të gjithë pra koka ballkanike, njerëz që i mprehën dhëmbët e tyre diplomatikë në krizën jugosllave të viteve 1990, dhe e njohin rajonin mirë, i njohin njerëzit mirë, mendoj pra se administrate Biden duke punuar me Bashkimin Evropian, do të jetë e gatshme që t’i japë kësaj çështjeje edhe një shtytje. Andaj, për këtë, mos humbisni shpresën, kjo e para. Numër dy. Situata në Kosovë sot është shumë më e mirë se që ishte më 1999, kur unë erdha së pari në Prishtinë. E di që ju kosovarët, dhe këtë e pashë në fushatën e fundit zgjedhore, kur pati një votë proteste kundër disa prej partive më tradicionale politike, e di që në Kosovë ka shumë frustrime, por vendi është i pavarur, keni institucionet tuaja, keni forcat tuaja të sigurisë, çdo herë që kthehem në Prishtinë, që nuk është aq shpesh sa duhet, kam dëshirë të vij më shpesh, por unë vërej më shumë vetura në rrugë, vërej më shumë ndërtesa moderne, vërej më shumë hotele të bukura, vendi po ec përpara. Andaj, të shikojmë atë që është arritur, dhe jo gjithmonë vetëm atë që mbetet për t’u bërë. Tani, sa i përket gjeneratës së re, po. Pyetja jote është e mirë. Në këtë epokë të mediave sociale ku, sipas Institutit të Teknologjisë në Massachussets gënjeshtrat, fabrikimet, propaganda, dezinformatat qarkullojnë gjashtë herë më shpejt se sa e vërteta, ku grupet sikur “QAnon” mund të propagandojnë teoritë konspirative më djallëzore dhe më qesharake të mundshme, ku njerëzit jetojnë në flluska informative, ku mediat tradicionale kanë humbur shumë nga fuqia e vet, unë tërësisht pajtohem, nuk është kohë e lehtë për të jetuar. Dhe është shumë lehtë për njerëz cinikë që të manipulojnë historinë, ta rishpikin historinë, si një çështje miti. Por, unë do të thosha dy gjëra për këtë. Numër një, faktet janë fakte. Ka qenë një gjeneral i famshëm francez, Lufta e Parë Botërore, Joffre, dhe pas Luftës së Parë Botërore, e kanë pyetur ‘Mon. General, kush e nisi Luftën e Parë Botërore’ dhe ai e dha një përgjigje që unë kam qejf ta citoj. Ai tha: ‘Paj, unë nuk e di me siguri. Por, një gjë është e sigurt. Belgjika nuk e ka pushtuar Gjermaninë.’ Ne të gjithë e dimë, natyrisht, se ishte Gjermania ajo që e ka pushtuar Belgjikën më 1914. Prandaj, janë disa fakte, janë disa të vërteta, që janë aq të mëdha, Agron, që janë aq evidente, sa që askush, askush nuk mund t’i mohojë ato. Kosova nuk e ka pushtuar Serbinë në mars të vitit 1999. Kështu që të rrimë me faktet, ku ka dëshmi të shumta, dhe çdo herë kur kemi gjithë këtë propagandë, le tu përgjigjemi qetësisht me të gjitha dëshmitë dhe të gjitha faktet. Kjo ishte numri një. Numër dy. Kur i kemi këto fushata të mohimit të historisë, sikur ata njerëzit që e mohojnë holokaustin e hebrenjve në Luftën e Dytë Botërore, apo njerëzit që e mohojnë gjenocidin armen të vitit 1915, nuk kemi vetëm komisione të mira të historianëve, por shumë vende evropiane, përfshirë Kongresin e Shteteve të Bashkuara, kanë miratuar ligje që e bëjnë shkelje mohimin e holokaustit, apo që kundërshton ata njerëz që mohojnë gjenocidin armen dhe gjëra si këto. Pra, ne mund t’u përgjigjemi, i kemi instrumentet. E përmende arsimimin, a rol edhe për liderët politikë. Por, në rastin e Kosovës, ku ka aq shumë dëshmi dhe aq pak hapësirë për dyshime apo paqartësi, duhet të sigurohemi se fushata jonë me fakte është po aq mirë e organizuar sikur ata në mediat sociale që janë mohues të historisë.

Koha: Do të doja ta kishim bërë këtë intervistë personalisht, për fat të keq, për shkak të pandemisë jemi në situatë që nuk mund ta bënim ashtu, por më premtoni se përvjetorin e ardhshëm do të jeni këtu!

Shea: Po, shumë do të doja të kthehem Agron, siç të thashë, e di, Kosova është në ADN-në time. Gjithmonë i lexoj artikujt, gjithmonë ndjek zhvillimet aq afër sa mundem. Është një dashuri për jetë. Dhe, do të doja shumë të kthehem në Prishtinë, t’i shoh njerëzit, të flas me ta, sërish, ta shoh progresin që është bërë dhe t’ua përkujtoj njerëzve ta shikojnë progresin dhe të mos e humbasin shpresën për të ardhmen. Kështu që, jam gjithnjë në shërbim të Kosovës, në çfarëdo mënyre modeste që mund të jem në shërbim, dhe të faleminderit shumë! Të shpresojmë që kjo punë e tmerrshme me COVID të largohet përfundimisht deri vitin e ardhshëm, dhe unë mund t’i hipi aeroplanit dhe të vij t’ju shoh në Kosovë.

Koha: Ishte kënaqësi të bisedoj me ju tani, dhe do të jetë kënaqësi të flasim edhe në të ardhmen Ju faleminderit shumë për këtë intervistë dhe qëndroni të sigurt në shtëpi! Shpresoj pandemia do të mbarojë sa më parë, e të vazhdojmë më pas me jetën normale!

Shea: Të shpresojmë! Faleminderit sërish për këtë mundësi!

Koha: Me të mira!