PIKË me Veton Surroin: Bashkëbisedim me Ismet Hamitin
Surroi: Në PIKË mysafir është Ismet Hamiti, të cilin e kam vështirë ta përshkruaj. Është ekspert i telekomunikacionit, është profesor, është shpikës, është diplomat, ka edhe dell të rrëfimit të historianit. Kështu që të gjitha këtë begati jetësore do të përpiqemi ta shpjegojmë bashkërisht, ta shpërfaqim bashkërisht në këtë bisedë.
Gabriel García Márquez, dhe po fillojmë me këtë, e ka pasur babën telegrafist dhe, në njërin prej romaneve, në “Dashurinë në kohën e kolerës”, ai e paraqet edhe si personazh.
Lidhja e babait nuk ka qenë vetëm në lidhjen e natyrshme baba-bir, por e merr si metaforë të lidhjes me botën, sepse telegrafisti i parë atje në vendin e tyre, ka qenë e vetmja formë e komunikimit me botën jashtë.
Unë po dua ta përdor telekomunikacionin në Kosovë si një metaforë tjetër edhe të rritës tënde personale, por edhe të rritës së shtetësisë së Kosovës.
Telekomunikacioni vjen në Kosovë, mes tjerash, edhe në saje të një djaloshi të Zasellës së Mitrovicës, i cili shkon në Universitet të Zagrebit. Kthehet nga universiteti në Kosovë dhe fillon në Postë-Telekomunikacionin e Kosovës, i cili është njëri prej akteve të para të shtetësisë së saj, apo jo?
Hamiti: Faleminerës! Më ke prezantue bukur. Vetëm një shtojcë e kam. Jam në pension të thellë, që të merrem vesh. Është rast që sot bashkëbisedojmë për telekomunikacion, që e kam krejt afër zemrës.
Surroi: Edhe shtetësinë, bashkë. Të dyjat i ke bashkë.
Hamiti: Mund të fillojmë se si edhe kur u krijue PTT-ja, ndërmarrja e komunikacionit PTT të Kosovës. Unë nuk e kam ditë. Veç kur e kam marrë bursën për PTT-në e Kosovës, atëherë kam fillu studimet dhe nuk kam ditë se si e kur është krijue.
Ma ka lanë dëshminë me shkrim drejtori i parë i ndërmarrjes së PTT-së, edhe unë dëshiroj ta përsëris dëshminë e tij më aq sa mundem. Vendimin për PTT-në e Kosovës e ka marrë Fadil Hoxha, licencën; lejen për me operue, e ka dhënë Koça Popoviq,
Surroi: Pra, domethënë është një vendim politik, i cili thotë Posta e Kosovës duhet të jetë e Kosovës.
Hamiti: Po, kjo është më 1 janar 1960.
Në ish-Jugosllavi ka pasë 17 ndërmarrje, dhe jo të gjitha të ndërmarrjet kanë pasë një territor. Kurse në rastin e Kosovës ndërmarrja e ka përfshi gjithë territorin, vetëm të Kosovës, edhe është quajt “Ndërmarrja e komunikacionit PTT e Prishtinës”, se emnat i kanë marrë, në atë kohë, sipas selisë.
Surroi: Domethënë, kjo faktikisht i paraprin autonomisë së plotë. Më përpara ka ardhë autonomia e Postës sesa autonomia politike e Kosovës.
Hamiti: Po bile në atë kohë ka qenë një regjim mjaft i ashpër...
Surroi: Flasim për kohën e Rankoviqit.
Hamiti: Po. Ka qenë në atë kohë.... sa ka qenë e rëndësishme, që në atë kohë, me atë regjim me atë ministër të Brendshëm, të krijohet PTT e Kosovës, e Prishtinës, me seli në Prishtinë.
Surroi: Edhe ti je pjesë e një gjenerate të vajzave dhe djemve të rinj, të cilët shkojnë shkollohen jashtë Kosovës. Kthehen në Kosovë dhe fillojnë t’i ndërtojnë institucionet e Kosovës, Postë-Telekomi, njëri prej tyre.
Hamiti: Si ka qenë e mundun që unë në atë kohë vështirë, që as kisha pa telefon, të vendosi me studiue...
Surroi: ...telekomunikacion, edhe atë në Zagreb.
Hamiti: Po, edhe atë në Zagreb. Një vjet mbas gjimnazit, mbeta pa bursë, mbeta askund.
Surroi: Në gjimnaz në Mitrovicë...
Hamiti: Më ofrohej të studioj diçka të arsimit...
Surroi: Pedagogjikun.
Hamiti: Por, unë kisha vendosë elektrotekniken.
Surroi: Edhe e keni në familje, se edhe vëllai është me matematikë, diçka, jeni me shkenca ekzakte.
Hamiti: Po, po e kemi kështu... edhe ideja kryesore që të studioj elektroteknikën, vjen nga Ejupi. Ejupi ka qenë mentor i jonë.... ai ka qenë me të gjitha një udhërrëfyes për të gjithë neve.
Surroi: Fjala është për profesor Ejup Hamitin.
Hamiti: Kisha vendosur të studioj veç elektroteknikë. Edhe mbeta pa bursë. S’më dha kërkush bursë. Edhe unë s’kisha ide që mund të fitohet bursa edhe diku tjetër. Atëherë ishte veç një vend ku drejtoheshe: ishte komuna.
Kur e paraqita aplikacionin në Mitrovicë, në komunë, e shkrova shqip. Ma ktheu personi që ishte në sportel: “Lutjen”, tha “shkruaje në gjuhën që të kuptohesh”...
Surroi: Ishte 1962-1963?
Hamiti: Ka qenë 1963. Edhe megjithatë nuk ma dhanë bursën. Mbeta rrugëve.
Rastësisht, në Mitrovicë, më takon drejtori i shkollës tetëvjeçare, “Meto Bajraktari”, dhe më thotë: “A je ti filani”, me emër. I thashë “Po!”. Tha: “Kam dëgju që nuk ke mundësi me e regjistru fakultetin, për shkak se nuk ke bursë”.
“Po”, thashë, “e vërtetë”. Tha: “hajde me mua”. Prej rrugëve më ka çu në klasë: matematikë, fizikë edhe po më duket edhe me edhe kiminë, edhe kiminë e kam dhânë aty.
Edhe një fjalë e tha: “Po ta jap fjalën se kam me ta gjetë bursën”. S’kisha zgjidhje më të mirë dhe fillova punën.
Erdhi koha për vitin e ardhshëm shkollor. Ndërkohë isha regjistruar në Fakultetin e Zagrebit pa provim pranues, për shkak të notave të mira.
Drejtori më solli në makinë në Prishtinë. Më solli aty ku ka qenë kisha ortodokse, te një barakë ku ishte selia e PTT-së. Për fat, nuk kishte qenë drejtori aty edhe s’kryem punë.
Por më mbet në mendje ku ishte ai vend, edhe që po mujka edhe diku tjetër me u lajmëru, jo veç në komunë.
Disa muaj më vonë, nisem prej Mitrovice me biçikletë në Prishtinë. Ndërkohë ishte ndërtu ndërtesa e re.
Surroi: Kjo qe ishte mbrapa qeverisë. E bombarduara...
Hamiti: Po ajo. Jam gëzu që është bombardu, por ka arsye tjera.
E mësova ku ishte ndërtesa edhe shkova në PTT. Portierit i thashë: “Te referenti për kuadra”.
E gjeta një person prapa një tavolinë. Asnjë letër mbi tavolinë, një orman me dosje të mbyllun.
“Urdhno, djalë i mirë!”
Surroi: Shqiptar?
Hamiti: Jo, nuk ishte. I tregova për çka kam ardhë.
“Djali i mirë”, tha “nuk japin bursa”.
Qaq. U krye ajo punë. Më shumë s’dojke me bisedu.
Dola - s’japin bursa, s’japin.
Po i regjistroj emnat e personave tue dalë jashtë, kështu në korridor, në të njëjtin kat, kur po e shoh emnin: Hamëz Mehmeti, drejtor.
Ma zi se përgjigjen që mora, s’mundem me marrë. Kështu që trokita në derë. Ishte sekretarja e drejtorit.
Tha: “Urdhno”, i thashë shkurt; “kam ardhë për bursë”. Kaq.
Dera çelë kishte qenë. Tha: “Drejtor, po të kërkon një student, që po kërkon bursë”. Edhe ai u çu prej vendi edhe u drejtue kah unë. “Urdhno djali mirë!”
Ia përsërita, e ai tha: “I kahit je ti?”
Ku e disha unë që din ai për Zasellën. I thashë: “i Zasellës”.
“I kujt i Zasellës?”, shkoi edhe ma thellë. Unë ia thashë emnin e babait. Baba kishte vdekë ndërkohë..., edhe ia spjegova që e kam regjistru Fakultetin e Elektroteknikës.
“Djalë i mirë, po ta japim bursën”. Aty për aty!
E çoi telefonin në sytë mi. Të njëjtit person që më kishte thënë nuk japim bursa, Shqepan e ka pasë emnin, i tha: “shkruaje emnin e një bursisti të ri”.
Mbeta pa tekst. Një befasi totalisht e papritur. Edhe dola. E kreva misionin në Prishtinë, u ktheva në Mitrovicë.
Por njerëzit filluan: “Nuk është e mundun që të kanë dhânë bursë... S’është e mundun... e ka thanë për me të hekë qafe... edhe m’bindën që s’e kam marrë bursën”
Surroi: Por, megjithatë u bë.
Hamiti: U bâ.
Edhe tash u bâ, por isha në dyshim e mora në telefon Hamzë Mehmetin prej Mitrovice.
Hala më duket se më tingëllon piskama e tij, “A hala s’ki shku në Zagreb a? Ta kemi çu bursën në Zagreb”.
Surroi: Edhe ky është i njëjti Hamzë Mehmeti, i cili disa vjet më vonë do të jetë po ashtu drejtor aty.
Hamiti: Jo, ai ishte drejtori i parë që e kishte caktue Fadil Hoxha...
Surroi: ...për ta bërë Postë-Telekomin e Kosovës.
Hamiti: Histori interesante është e Hamzës. Pritej të arrestohej sepse kishte bâ faj në brigadat e Shqipërisë, kishte qenë gjatë luftës edhe e kishte lânë një njollë biografinë e tij.
Në ato momentet, vështira për te, vjen në telefonatë prej zyrës së Fadil Hoxhës: “Po të thërret Fadil Hoxha në Prishtinë në këtë orë”.
Ai i shkreti, po me tân atë frikë që e ka pasë... por, përfundon, e emnohet drejtor. I japin mëditjet, i thotë: “Ti të shkojsh te filani në Beograd, të paraqitesh edhe ai e din çka me bâ”.
Surroi: Unë desha ndoshta me kapërcy te momenti kur kthehesh nga Zagrebi...
Hamiti: Deshta, se ia kâm borxh, edhe Fadil Hoxhës edhe Hamzës. Këta janë personalitetet që kanë pasë rol kyç.
Surroi: Projekti i shtetndërtimit është “Postë-Telekomi i Kosovës”, është “Elektroekonomia e Kosovës”. Janë institucione të cilat po ngrihen në atë kohë, dhe ti kthehesh në vitin 1968, në Postë, edhe është një Kosovë krejt tjetër, prej asaj që ke lënë.
Hamiti: Ajo që gjeta, nuk ishte as për së afërmi ate që kisha lanë... e gjeta një atmosferë krejt tjetër, edhe jo në PTT, sepse PTT-ja kishte një strukturë të punësuemish, që veç emnin e kishte të Kosovës. Kishte ndonjë punëtor sporteli...
Surroi: ...dhe kjo ka qenë gjithandej në Kosovë, domethënë në ndërmarrjet publike përfaqësimi i shqiptarëve ka qenë nën 30% gati, nëse s’gaboj
Hamiti: Në PTT më priten shumë ftohtë. Asnjë fjalë urimi... kisha shku inxhenier i parë shqiptar.
Masandej e kuptova pse ka qenë kështu. Sepse drejtor kuadri që ishte imponue, ishte një kriminel. Ai kishte vra njeri... ishte dënuar ndoshta pak, por dënim real nuk kishte mbajtë. Edhe natyrisht, unë nuk u prita siç duhet.
Por, në momentin që dola prej ndërtesës, Ejupi (Hamiti), edhe me atë rast më pritte, tha: “Hajde po shkojmë në fakultet”.
“Në cilin fakultet?
“Hajde ta spjegojmë na ty!
Edhe shkojmë fakultet, ishte figurë markante intelektuali (Fetah Jagxhiu, v.j.). Ma mbajtën një fjalim, që unë s’e prita: “Ti duhesh në fakultet. Kemi nevojë për gjithë kuadrin që e kemi, kudo”.
Edhe përfundova në fakultet të nesërmen.
Tha: “Prej sodit je te na bashkëpunëtor”... diskutuam me te... tha “Fizikë..., në fizikë e kemi ma urgjent, sepse për shkak se nuk po mbahen ushtrimet laboratorike, është rrezik që studentët e humbin vitin”.
Surroi: Domethënë, rikapitulojmë. Më 1968 Universiteti ka nevojë për kuadro, Posta ka nevojë për kuadro, por e sheh një kuadër shqiptar thotë: “...s’e di a ia vlen me e marrë”. Por, ndodh transformim i madh, domethënë gjithkund ku kishte kuadro, kishte hapësirë për ta, apo jo?
Hamiti: Po, absolutisht.
Surroi: Kjo është ideja themelore.
Hamiti: Pritja ishte jashtëzakonisht e ngrohtë, e papritur. Ata nuk më lanë shteg tjetër. “Po, ti duhet të vish në Telekom”.
Surroi: Dhe kjo replikohet gjithkund, kjo replikohet në elektroekonomi. Radiotelevizioni fillon atëherë me u forcu. Fillon periudha e hapjes së shkollave, fillon edhe huaja për shkolla dhe për këto gjëra tjera. Është një regjenerim i papamë deri atëherë.
Hamiti: U përqafue arsimi si rrugë drejt lirisë të na. Ajo ishte pak a shumë perceptimi i përgjithshëm. Arsimtarët e asaj kohe, kanë qenë shembulli i sjelljes së një intelektuali në shoqëri e këtë kanë ditë të gjithë.
Surroi: Prej 1968-1981 numërohet si periudha e transformimit më të madh që ka përjetu ndonjëherë Kosova. Pse është me rëndësi ajo që është bë në Postë-Telekom të Kosovës?
Hamiti: Në Postë-Telekom, siç e dëshmon edhe edhe drejtori i parë, Hamza, ka qenë një shkretinë e plotë, totalisht. Me fat është, sepse, e gjetëm diçka që duhej prej së pari të planifikohet.
Dhe natyrisht ia filluam punës dhe, për mos me zgjatë më këtë temë, koha kur unë e lëshova telekomunikacionin, na mund të krahasoheshim me cilindo vend tjetër në ish-Jugosllavi.
Surroi: Edhe kjo është ndoshta pika kthesë për edhe e bisedës, sepse prej 1968 deri në momentin kur ti e lë në vitin 1984, në të njëjtën kohë bëhet edhe sistemi elektroenergjetik me “Kosovën B”. Bëhet një industrializim i pashoq deri më atëherë në Kosovë. Kemi një strukturë... “Agro-Kosova” shëndërrohet në një konglomerat të madh të prodhimit të ushqimit. Pra, ekziston një rrumbullakësim ekonomik, për aq sa ka mund, natyrisht Kosova... “Trepça” mos të harrojmë, “Ferronikeli”...
Nga aspekti i ekonomisë ekziston një përmbyllje e një shtetësie, ta quajmë ashtu, faktikisht kjo gjeneratë 1968-1981 ia jep Kosovës dhe thotë “ti je gati tash për për këtë punë”.
Hamiti: Po edhe simbolikisht ka pasë, jo vetëm praktikisht, që ka qenë evidente, por ka pasë edhe veprime në PTT edhe simbolike. Për shembull, në 100-vjetorin e Lidhjes Shqiptare në Prizren, është vu gurthemeli i ndërtesës së PTT-së. Kjo është lajm, sepse këto s’e kam thanë askund, përveçse në një shkrim për histori.
Edhe një gjë tjetër. Në planet tona, e kemi përdorë termin Skënderaj, jo Serbicë. Edhe drejtori, Hamza, që ishte shumë i interesum në zhvillim, jashtëzakonisht, tha: “Jo, këto s’mundeni me e përdorë”.
“Pse drejtor s’mundemi me e përdorë?”
“Po, ky është termi i fashizmit”.
Nejse, i thashë, s’e sheh kurrkush edhe e kalum atë punë pa zhurmë të madhe!
Surroi: Tash po më intereson një pjesë e cila... ti shkëputesh nga kjo histori. Në vitin 1984 shkon konkurron në ITU, në Unionin Ndërkombëtar të Telekomunikacionit, pjesë e Organizatës së Kombeve të Bashkuara, të sistemit të Kombeve të Bashkuara.
Hyn atje si ekspert, herë mbas here takohemi nëpër aeroporte të botës në Zurich, e dikund, ti nisesh për në Tajlandë dhe gjetiu... sepse në një kohë dramatike ti ke qenë përgjegjës për zhvillimin e telekomunikacionit në Mikroazi, në Ishujt Paqësorë, por ajo koincidon me periudhën e okupimit të Kosovës, fillimisht të rrënimit të autonomisë dhe pastaj të okupimit të Kosovës.
Dhe menjëherë pas çlirimit, Ismet Hamiti vjen në Prishtinë.
Hamiti: Po të mbetemi pak për një moment, se është shumë me rëndësi të dihet, unë nuk kam pasë ide që të dal jashtë. Unë e kam pasë vendin, e kam udhëheqë sektorin për zhvillim edhe më pëlqen kah edhe kam pas një, veçanërisht kam pasë dëshirë me punu në atë temë.
Surroi: ...edhe ke qenë arsim, ke qenë mësimdhënës..
Hamiti: Ka qenë komplet rastësi. Më vjen në tavolinë një konkurs i Unionit Ndërkombëtar të Telekomunikacionit..., e shpërndante zakonisht Bashkësia e Postave të Jugosllavisë.
Për herë të parë që ishte shfaq si dukuni që rekrutoheshin ekspertë për të ndihmue vendet në zhvillim, që financoheshin nga Kombet e Bashkuara.
Konkurrova pa asnjë shpresë.
Edhe mbas një muaji e sa, më erdh lajmi se isha pranu.
Edhe shkova në në Gjenevë. Mbas një interviste të çuditshme, intervistë me kafe, në kafeterinë, në katin e fundit të ITU-së, e bisedës, e polemikave të caktuara rreth teknologjive, rreth rrjetave, strukturës së rrjetave, etj., edhe u ktheva në zyrë.
Në zyrë hyni i njëjti person. Tha: “A ke kontratën?”, se mua ma kishin çu kontratën, që e kisha nënshkru kontratën në Prishtinë.
I thashë që e kisha kontratën.
“A po ma jep?”, tha. Edhe e nxori kontratën tjetër, tha: “Je caktu shefi i projektit”.
“Udhëheqësi i projektit?”, thashë.”Sigurisht keni gabu”.
“...Ata kolegët e tu, që bisedove ti, e kanë krye këtë punë”.
Gëzimin më të madh e kam pasë që kisha me nejtë edhe pesëmbëdhjetë ditë. Nuk shkojsha në Kabul menjëherë. I kisha edhe pesëmbëdhjetë ditë që më përgatitën shumë.
Surroi: Është interesant, ti si ekspert i Kosovës mbërrin të krijosh kredibilitet të atillë, sepse e ke zhvillu telekomunikacionin në Kosovë për aq sa mund të merret shembull, zhvillimi i Kosovës për ndonjë vend të botës së tretë.
Hamiti: Absolutisht!
Surroi: Dhe me këtë e braktisim për një moment botën e tretë në Kosovë.
Por, na vjen okupimi. Na vjen fillimisht pezullimi i autonomisë edhe okupimi nga ana e Serbisë, ti ke edhe një lloj misioni sekret kur fillon lufta e Kosovës. Shkon në një shtet aziatik dhe merr dhe krijon teknologji të përgjimit.
Hamiti: Nuk kam mendu që do të hyjmë në këtë fushë. Unë e konsideroj që ajo nuk ka përfundu. Duhet të jemi të gatshëm të mos e lëshojmë atë rrugë.
Është një rastësi shumë interesante.
Unë jam interesu për arsimin gjithnjë. Edhe Ejup Statovcin e kam pasë të njohshëm, sepse kemi studiu në Zagreb, në të njëjtën kohë të dytë, edhe bile ai më kujtohet që gjithmonë e kam gjetë në bibliotekë, edhe më ka lanë në bibliotekë.
Jemi njohë shumë... kisha problem si të siguroj ushtrimet e mjekësisë. Për gjitha ushtrimet tjera, mundesh me bâ diçka, por për mjekësi është vështirë të organizohen...
Atëherë krijoheshin aplikacione që mundësonin mësimin e anatonomisë virtuale. Ato aplikacione i kishin vetëm disa universitete në botë edhe unë e fillova punën që të bie në kontakt për çështjen e arsimit mjekësor.
Më duhej një mundësi m’u takue me ata persona që kisha mendjen m’u taku. Mujsha m’u taku përmes ITU-së, po unë s’dojsha me e lidhë ITU-në...
Surroi: Ky ishte edhe mision personal, privat. Po flasim për një shtet aziatik.
Hamiti: Edhe në atë shtet unë u mendova, u çmendova edhe vendosa me thirrë ambasadën e Shqipërisë. E mora në telefon. Personi tha: “Që po ta kaloj ambasadorin”.
U prezentova drejt: “Jam ngarku nga autoritetet e Kosovës për qëto punë, më vyen me e taku ministrin e Arsimit të shtetit”.
Edhe m’u përgjigj, “Po more, kjo është ambasadë e tânë shqiptareve!”
Këto s’e harroj kohë. Mbas asaj bisede me të, më erdhi turp! Si ka pasë mundësi të kem këtë paragjykim për këta njerëz.
Pyeti kur do të vish... e i tregova. I thashë nuk ke nevojë me dalë...
“Tregomë kur do të vish”.
Kishte dalë, me pllakë me emnin: “Shypnia”.
Surroi: Prej mjekësisë pastaj krijohet koincidenca.
Hamiti: E tash qaty filloi. Po, shkuan qysh shkuan punët në Kosovë. Kishim nevojë ma shumë për mbrojtje sesa për arsim...
Filloi projekti tjetër, i fushës krejt tjetër. Kishte nevojë të shkollohen njëzet instruktorë të një ane dhe njëzet instruktorë të përgjimit të anmikut.
Surroi: Për përgjimet e komunikimit elektronik.
Hamiti: Në kuadër të atij projekti i kemi çue njëzet plus njëzet... Pjesa më e vështirë ka qenë me i emnu këta njëzet me njënin krah, dhe njëzet tjerë. Unë nuk kam pasë asnjë ide që kishte një ndasi.
Surroi: Po flasim për krahët e luftës, për të dy krahët e luftës.
Hamiti: Nuk e kisha idenë. Mirëpo u paraqit problem, duhej me zgjidhë atë problem. Edhe shkova në Londër.
Surroi: Kështu që kemi njëzet ekspertë të LDK-së dhe njëzet ekspertë të LPK-së, ose të UÇK-së dhe të FARK-ut.
Hamiti: Në Londër shkova për me caktu njerëz. Edhe i takova njërin grup, edhe tjetrin. Edhe u thashë, m’i jepni emnat, mu qaq po më vyen. E kreva misionin.
Paralelisht, duhej porositë pajisjet edhe me e përgatitë kuadrin. Njëherë me i porositë pajisjet, se kur të vijnë duhet me ditë me i përdorë.
E kryem me sukses.
Veç edhe tash është vështirë, në kohët e sotme është me çu dikë me gjysmë pasaportë, në aeroportin e Stambollit, e me shku ku duhej.
Ishte detyrë që ia kisha ngarku vetvetes. S’ma kishte caktu kurrkush atë projekt. Unë vetëm se koordinohesha shumë afër me Bujar Bukoshin, që unë e quaj “kryeministër trim”, sepse gjithë kohën ka qenë i rrezikum ai, tânë kohën sa...
Surroi: Nga shumë anë
Hamiti: Po nga shumë anë. Tash unë një anë e kam ditë, po anën tjetër nuk e kam pas ide.
Surroi: Po fillimisht Serbia.
Hamiti:Po natyrisht.
Surroi: Po pastaj ka pasë edhe kundërshtarë të brendshëm, për fat të keq.
Hamiti: E kështu që i çuam, i përgatitëm jo vetëm që i dërguam njerëzit, por e dërgova një koleg timin. Ai e la punën e vet për t’u marrë me këtë çështje. Shkoi me u bâ instruktor. Ai kishte qenë edhe instruktor, i kishte instruktu policinë e Stambollit të Turqisë. Ai kishte përvojë shumë.
Nahid Bejtullahu, është kolegu im i luftës edhe i paqes.
Surroi: Njëri prej inxhinierëve më të mirë që kemi pasë.
Hamiti: S’ka diskutim!
Surroi: I cili është përgjegjës për zhvillimin e radiotelevizionit në Kosovë.
E tash, lufta mbaron para se ju t’i keni krejt njerëzit edhe pajisjet brenda në Kosovë. Dhe kështu që krejt çka keni bâ në trajnim, ju vjen, po vjen mbas luftës, apo jo?
Hamiti: Po, ata njerëzit kanë qenë të Lëvizjes, edhe kanë kanë ardhë.
Surroi: Edhe kanë mund me përdor...
Hamiti: Jo, nuk kanë pasë pajisje. Mirëpo dhurata e parë që i ka ardhë TMK-së, kanë qenë këto pajisje...
Surroi: Kanë hyrë pak a shumë jo shumë legalisht.
Hamiti: Në atë kohë, ata njerëzit me të cilët bashkëpunojsha e që projektuam rrjetën tonë, që ishte një rrjetë supermoderne për luftë guerile, ata këshilluan: “NATO-ja pa e krye këtë punë s’e len. Të mos i çojmë poshtë pajisjet”.
Dhurata e parë që i ka ardhë TMK-së në Prishtinë jua kanë dorëzue personave që është dashtë. Me emër i di, po nuk ka nevojë t’i përmend.
Kurrë, kurrkush s’e ka përmend. Edhe mirë kanë bâ që s’e kanë përmend, se, çështjet e mbrojtjes nuk diskutohen në këto mënyra publike.
Surroi: Edhe plus nuk kemi pasë shumë institucione mbikëqyrëse, kështu që ajo pajisje ka mund të përdorej në forma të ndryshme, për të cilat ndoshta s’është momenti të flasim.
Tash kjo është kjo është çka ka ndodhë.
Por fundi i luftës dhe fillimi i lirisë në Kosovë, të sjell ty urgjentisht për të përmbyllë pothuajse misionin tënd, se ti e fillon në vitin 1968, tash ka ardhë koha e lirisë edhe ti duhet ta përgatitesh PTK-në për një Kosovë të pavarur. Edhe vjen këtu urgjentisht.
Hamiti: Ndoshta në “Koha ditore” e kam lexue: “U formue grupi për kthimin e punëtorëve në vendin e tyre të punës, në PTT. Kryetar: Ismet Hamiti”.
Kam qenë në në lidhje të vazhdueshme me njerëz, natyrisht me kolegët e mi që kanë qenë shumë aktivë dhe shumë të angazhuem për çdo lëvizje që ka ndodhë në PTT, edhe mu tash, për herë të parë, më rroki frika. Si do të mundem me e përballue me sukses atë që presin ata, se tue i ditë se apetitet e atyre që kishin ardhë në formën e UNMIK-ut, e dreqit e të birit, që kishin ardhë atje...
Surroi: Prej pushkës e deri te UNMIK-u...
Hamiti: Po, ajo po. E disha çfarë kam me përballu edhe natyrisht pa pritë e bleva biletën edhe u ktheva në Prishtinë.
Surroi: Është interesant se ti vjen si zyrtari i OKB-së, po ish-zyrtari i OKB-së, në moment ti e len më OKB-në.
Hamiti: Jo.
Surroi: Jo ende, e di atë punë, po ti vjen me e mbrojtë Kosovën prej OKB-së.
Hamiti: Po, është interesant. Kjo është shumë e vërtetë.
Është zhvilluar një dramë shumë e vështirë. Ma së pari, nuk na lejojshin me hy në ndërtesë. Në ndërtesë ishte ushtria e KFOR-it. Unë shkova bile, me një ekip temin.
Më tha: “Nuk kam urdhën me të lejua”.
I thashë: “A ke urdhën me më ndalue?”
E kuptoi se nuk mund të vazhdohet. Edhe u kthye i gjithë ekipi. Për çdo ditë kërkohej një dëshmi. Ata dyshojshin. Natyrisht, duhej durim i madh.
Ditën që erdha, bëra një veprim të madh. Kishin fillu bisedat me Telekomin serb, edhe s’dihej çka bisedohej me ta, por unë nuk pranova atë ditë, kurrë asnjëherë.
Veç e pyeta, thashë: “Më tregoni cili është kryesori këtu që ju e dini,që të takohem me të”.
“Është Gjenerali Baxter”.
I thashë: “Me atë po du m’u taku ma së pari”.
Unë po e organizoj një darkë për atë edhe ty, dhe takoheni në shtëpinë time. Ai e organizoi darkën. Praktikisht në atë darkë është vendosë, është paraqitë skema si do të bahet, mes tjerash, ishte çështja e bisedave me Telekomin Serb.
Thashë, “Takimi që ju po e kërkoni është një poshtnim!”. E përdora fjalën poshtnim, sepse vërtet të bisedojsh, mbas gjithë asaj që kishim përjetue, ishte një poshtnim për secilin prej nesh.
Edhe ndërhyri ai, tha: “Jo, unë s’du me ju poshtnu. Anuloje mbledhjen”.
U anulu! Dhe kjo ka qenë e fundit që kam dëgju kërkesë prej tij për takim.
Surroi: Mirë, e dimë që me sukses e ke fillu dhe ke qenë jashtëzakonisht insistues te Vala 900, që të mos lidhet me...
Hamiti: Më duhet me i thanë edhe do detaje të vogla. Për shembull, kemi diskutu aty shumë qarqe, mes tjerash edhe punëtorëve. Propozova të kishim qasje humane.
Pyeta: A pajtoheni ju që punëtorët që para një dekade, në atë kohë që ishin nxjerrë jashtë, janë nxjerrë jashtë vetëm për motive etnike, politike.
A ka qenë e padrejtë? Thotë po. E tash me i nxjerrë këta punëtorët që janë këtu, me i nxjerrë jashtë, a është e padrejtë? A do të jenë edhe ata viktima të një lloji?
Tha: Po.
Atëherë kështu. T’i konsiderojmë të gjithë viktima. T’i konsiderojmë e t’i nxjerrim jashtë. Janë të gjithë jashtë, një kategori dhe të hapim një zyrë që të regjistrohen si punëtorë të PTK-së. Kjo ishte me randësi
“Po”, tha, “kjo është e drejtë”.
Surroi: Krijohet entiteti i ri juridik.
Hamiti: Tha: “Unë zyrën kam me e hapë që nesër, edhe ata mund të regjistrohen. Natyrisht, unë e disha se ata e numërojshin veten punëtorë të Telekomit të Serbisë, që nuk do të regjistrohen. Unë e disha, por është e drejtë e tyre, parimi i drejtësisë.
Surroi: Tash po du me u kthy te rrëfimi, sepse e kemi mbajtë një pe të kuq. Po përpiqem me mbajtë të Postës si metaforë, ose Postë- telekomunikacionin si metaforë.
Ti vjen, edhe në kohë të lirisë, të çlirimit fizik të Kosovës, përpiqesh ta ruash lirinë e PTK-së nga sundimi i Kombeve të Bashkume edhe pak a shumë e mbërrin. Pak a shumë krijon një strukturë, pak a shumë,
Hamiti: ...ma kanë marrë ka pak...
Surroi: E tash, se këtë po du me e tregu. Në momentin kur fillon me u marrë PTK-ja nga pushtetet e ndryshme, kjo ilustron, pak a shumë, edhe luftën për dominim në Kosovë.
D.m.th., kemi të bëjmë me UNMIK-un, kemi të bëjmë me partitë politike, kemi të bëjmë me organizata parapolitike. PTK-ja shihet si një thesar, të cilin duhet dominu.
Hamiti: Kjo luftë që është kundër parimeve të mia të përhershme... unë i kam pas thanë me kohë se më kanë pyet a jam i Thaçit ai i Rugovës. Më kanë pyet ata. Unë u thashë, na i respektojmë liderët tânë partiakë, cilëtdo qofshin ata, por politika në PTK, përfundon në derën e PTK-së.
Kush hyn aty, s’ka politikë.
Edhe jemi mundu me e mbajtë atë qëndrim. Na kemi pasë presione të llojllojshme të mëvonshme, jo sa kam qenë unë, por na jemi mundu me rujt atë neutralitet politik edhe për gjuhën, bile kishin fillu të diskutojnë ata para se me ardhë unë, që sa do të jenë sportele për këtë gjuhë, e sa sportele do të jenë për atë gjuhë.
Është marri me bisedu për sportelet, thashë, në qoftë se do të jenë konsumatorë kinezë do të kenë mundësi me e përdorë gjuhën e vet.
Ne jemi ndërmarrje shërbimi. Kështu që nuk mund të kemi aso diferencimesh.
Surroi: Shkuarja jote koincidon me fillimin e luftës për kontroll mbi PTK-në. Dhe e kontrollojnë segmente të ndryshme politike, e punësojnë njerëz, PTK-ja shndërrohet në byro rekrutimi të forcave të ndryshme, jo vetëm politike.
Dhe ky shënon degradimin, por degradimi më i madh vjen duket në momentin kur PTK-ja e lidh një kontratë, të cilën ti e ke akuzu jashtëzakonisht shumë, me “Dardafonin”, si një pjesë të një strukture të krimit të organizum.
Hamiti: Absolutisht, unë e kam sinjalizue në shkrimet e mia publike që i kam pasë, se pikënisja ka qenë me publikimin e një shpalljeje... për së kfillti, pa asnjë plan. Se gjanat të asaj natyre bahen me një përgatitje dhe me një strategji se çka dojmë të bëjmë. Mirëpo doli shpallja, rast i mirë për bashkëpunim etj., me atë operator virtual,
Për së kfillti!
Surroi: Që do të thotë, një operator virtual i shfrytëzon asetet e PTK-së dhe merr profitin nga PTK-ja. Pak a shumë. PTK-së ia lë 22% .
Hamiti: Nuk është me randësi. Ajo ka qenë 100% skemë korruptive, edhe krejt më duhet me i përmend të gjitha krimet që janë bâ rreth PTK-së.
Ka qenë i pari pranimi ose kontrata me Monaco Telecomin, e imponume 100%.
Surroi Ku ne duhej të paguanim Monaco Telecomit për shërbimet e veta.
Hamiti: Edhe ajo ka qenë totalisht e panevojshme.
Surroi: Ka qenë vendim politik. Edhe kriminal.
Hamiti: Kriminal ka qenë, absolutisht kriminal. Sepse “Monaco Telecomi” e ka përdorë si arsyetim se “ju s’keni kod”. Mirë. Të sqarohem mirë: kodet u ndahen shteteve. Ose ma mirë me thënë anëtarëve të Kombeve të Bashkume ose të ITU-së.
Tash. Kombet e Bashkume janë anëtarë,si sistem, OKB-ja është anëtare e ITU-së.
Surroi: UNMIK-u ka mundu ta kërkonte një kod.
Hamiti: Domethënë iu takon një kod. Ka qenë e panevojshëm përdorimi i Monacos.
Surroi: Aq më parë kur nuk është fjalë për shtetet, sepse kemi entitete në Azi, për shembull, që nuk janë shtete,
Hamiti: Po, absolutisht.
Surroi: Edhe Hong-kongu.
Hamiti: Po. Është përdorë kodi si spjegim se pse duhet të nënshkruhet kontrata me “Monaco Telecomin”. Asnjë kosovar nuk e ka nënshkrue këtë, është imponue.
E kanë ndërrue Agron Didën prej drejtori. E kanë shkarkue derisa u krye puna e kontratës, e mandej i kanë thanë tash kthehu.
Natyrisht, ne i kemi pasur të gjitha konsultimet të përditshme me Agronin dhe ky thotë “Jo nuk mund të përdorem vetëm për një operacion që e keni kry dhe s’mund të shërbej për atë punë”. Ka dhënë dorëheqje. Përfundimisht është tërhjek.
Surroi: Kjo ishte më eklatantja megjithatë, kjo puna e Dardafonit, kjo ishte forma më eklatante e tërheqjes së mjeteve. Kjo është një futje e dorës në xhep.
Hamiti: Po, absolutisht. Edhe e kam shkrue shumë herë, disa herë, edhe vazhdimisht edhe sot e përsëris: kjo është hajni ashiqare. Skemë, natyrisht, kanë kontribu kush s’ka kontribu...
Surroi: Por një skemë, e cila... edhe me këtë ndoshta po e përfundoj këtë pjesë e po kalojmë te pyetjet tua në këtë bashkëbisedim, por, pasojat, sepse filluam me pavarësimin e Kosovës, me mëvetësimin e Kosovës me Postë-Telekom, autonomia e Kosovës lind me Postë-Telekom, Pavarësia e Kosovës ia sjell, e sjell pavarësinë e Postë-Telekomit po ashtu, por në atë pavarësi, fillojnë luftërat e brendshme për monopole, për grabitje, për shfrytëzim, jo për shtetndërtim.
Domethënë, kemi kaluar prej shtetndërtimit të vitit 1968, deri te momenti kur elementet e shtetit filluan të kapen nga brenda. Dhe “Dardafoni” ka lënë pasoja politike, sepse flasim për mjete të cilat një segment politik ka krijuar favore një segmenti ekonomik, të cilat pastaj shndërrohen në një zinxhir vetëfinancimi të politikës.
Hamiti: Unë e kam ma vështirë, sepse çdo gjë që them unë, nuk është boll. Nuk mjafton.
Është thënë pak, por është e vërtetë se instrumente të gllabërimit të PTK-së janë në institucionet e Kosovës. Skema kriminale është fillue me urdhën politik.
Çdo gjë që është bâ aty është bâ për hesapet të dikujt edhe nuk është një ndërmarrje që në fillim, sa më kujtohet mue, ka pasur 300 milionë marka në atë kohë të hyra, me e pru në gjendje të falimentimit është absolutisht evidente që diku kanë shkuar ato mjete edhe për qëllime të disave kanë shkuar ato mjete.
Surroi: Edhe ky është një ky është një qark i mbyllur politik-ekonomik. Për fat të mirë, jetojmë pak në një kohë pak më stabile për PTK-në, po më duket.
Hamiti: Shiko! Është kriju një atmosferë se gjithë bota e ka privatizu, tash pse na po e mbajmë Telekomin? Edhe kjo është e pavërtetë e madhe. Për shembull, “Swisscom” është pronë e shtetit, edhe me ia marrë “Swisscomin” Zvicrës bie n’hall me buxhetin e vet... janë bâ gabime shumë të mëdha edhe në mënyrën e tolerimit të kësaj skeme zhvatjeje.
Kam pas një korrespondencë me kryeprokurorin e shtetit. I kam thënë, ia kam dhënë me emën e mbiemën, veç adresën s’e kam ditë, po emën e mbiemën edhe kush, edhe pse duhet të thirret përgjegjësi.
Unë e di që kryesori nuk ka qenë në mesin e tyre. Udhëheqësi ka qenë jashtë. Porse dështimi fatal për PTK-në ka qenë Prokuroria.
Surroi: Ja edhe një rast, për t’ia përkujtu tash mbas këtij emisioni.
E nëse pajtohesh, ne po i ndërrojmë rolet edhe nëse ti do, do të vazhdojmë bisedën me pyetjet tua.
Hamiti: Pyetjet e mia janë shumë.
Surroi: Ani, edhe përgjigjet e mia janë shumë.
Hamiti: Serbia thotë Kosova është Jerusalem i Serbisë. Natyrisht një shprehje që ata e përdorin shpesh, që është totalisht e pasaktë.
Por siç ka thënë Kadareja, regjimi serb është regjimi më i pafytyrë në botë. Si ka mundësi që një regjim që ka pasë aso natyre që ka, ka pasë që e dimë, në një mënyrë t’i kërkohet që të negociojë me viktimën.
Surroi: Kjo thënia e Jerusalemit është narracion, është rrëfim. Edhe është rrëfim i ndërtuar në shekullin 19, pak a shumë.
Është pjesë e romantizmit serb, pjesë e rrëfimeve romantike dhe miti i Kosovës ka shërbyer për ndërtimin e kombit bashkëkohor serb. Pra, është pjesë e lëvizjes nacionaliste.
Kështu që nuk kemi të bëjmë më me regjime, por fat të keq kemi të bëjmë me rrëfimin brenda popullit. Por, çdokush që ka qenë në Jerusalem, e di që Jerusalemi shërben si inspirim për shumë popuj, por kjo nuk do të thotë e drejtë e dominimit mbi Jerusalemin.
Dhe Serbia e ka humbur një herë e përgjithmonë, jo të drejtën, sepse të drejtën nuk e ka pasë, por mundësinë e administrimit të Kosovës, në emër të mitit të Kosovës.
Pra, është e vërtetë që një pjesë e Kosovës shërben si burim shpirtëror i kombit serb, edhe duhet të shërbejë. Është e drejtë e njerëzve që të jetojnë në narracionin e tyre epik, lirik, etj., por kjo nënkupton në një botë bashkëkohore, respektimin e Republikës së Kosovës si rend demokratik, i cili i ruan të gjitha, pra edhe të drejtën e kujtimeve. E ruan mundësinë e ripërtëritjes së kujtimeve.
Pra, një qytetar serb, i cili vjen nga Shumadija, nga Beogradi, nga Gjermania, nga Suedia, vjen i viziton manastiret në Kosovë. Kjo është e drejtë e tij, por, është e drejtë e ndërlidhur me administrimin demokratik që i bën këtij vendi, përfshirë edhe manastiret, Republika e Kosovës.
Hamiti: Ndoshta një koment për përgjigjen tonë, nëse është bashkëbisedim.
Surroi: Bashkëbisedim është.
Hamiti: A është sikur t’i thuash të krahasojmë Serbinë me Gjermaninë e Hitlerit, naziste. A është njësoj si hebrenjve, t’i thuhet: “Këqyr merruni vesh me Hitlerin ju”.
Surroi: Dimensioni, insistojnë edhe historianët hebraikë, që mos të ketë mos të ketë aluzion ose analogji me “shoan” dhe me gjenocidin se është i papërsëritshëm te popujt tjerë. Pra, edhe në këtë kuptim është vështirë të bëhet.
Por, ajo çka është e vërtetë, është që kemi hyrë në një diskrepancë mes një popullit, i cili ende nuk e ka kuptuar përgjegjësinë historike dhe nuk po ballafaqohet me përgjegjësinë historike për viktimizimin e popujve të tjerë, sepse nuk flasim për regjime, flasim për popuj.
Regjimet nuk pikin prej qiellit. Regjimet lindin si pjesë e një kulture etj.
Pra, vrasja e qytetarëve boshnjakë, kroatë, shqiptarë, serbëve, etj. në zhbërjen e ish-Jugosllavisë, është një përgjegjësi e cila tejkalon regjimin dhe kjo është një pjesë e vështirë. Kosova dhe Serbia do të merren vesh një ditë. Do të ketë normalizim të marrëdhënieve, por pajtim mes popujve do të ketë nevojë për më shumë gjenerata, sepse urrejtja e cila është ndërtuar, sepse vrasja masive e shqiptarëve ka qenë e mundur, vetëm në sajë të një politike kulturore afatgjate të dehumanizimit të shqiptarëve.
Njeriu vret tjetrin, domethënë kjo është në histori, në teori të dehumanizimit, momentin kur ti e përshkruan atë si në nivel më të ulët sesa njeriu, atëherë e krijon edhe një lloj arsyetimi të vrasjes.
Dhe këto do të jenë sfidat tona. Këto sfida nuk kryhen me ne. Do të trashëgohen në gjeneratat e ardhshme.
Hamiti: Pyetja tjetër ka bëjë me intelektualët, besimin. Dikur, në vitet ‘70, universalisht ka pasë pajtueshmëri, se intelektualëve u besohet. Edhe kjo është arsyeja pse çdo intelektual në atë kohë ka mund të kandidojë, të fitojë e të bëjë dmth çkado që iu ka nevojitë, por a mund të kthehet ma besimi në intelektualë? Në të shkolluarit e viteve të paraluftës, për shembull.
Surroi: Nuk e di, nuk kam përgjigje për këtë.
Shtetndërtimi i Kosovës është shumë ngushtë i lidhur me intelektualët.
Prej ndërtimit të Postë-Telekomit të Kosovës së tutje, është dashur një gjeneratë e njerëzve të edukuar, të cilët e kanë projektuar këtë si pjesë të projektit të rezistencës paqësore, i gjitha gjërave që i kemi bërë në vitet ’90, është projekt intelektual, është i menduar, është diçka që ka dalë nga figura të respektuara.
E tash, po ta marrim Gazmend Zajmin, e ndjerë.
Një jurist brilant, kompozitor, i cili nuk është i përsëritur në gjeneratat e tanishme. Nuk po e dimë pse nuk është i përsëritur, por njëra prej arsyeve, imagjinoni Gazmend Zajmin të ulej për shembull dhe të prononcohej në Facebook për një apo një problem tjetër juridik.
Edhe i turrën nja njëmijë njerëz, që thonë: “Ku din ti, çka din ti, hajt se ti i ki bâ do vjet, rri mos fol”, ose të tjerë që do të thoshin: “Si mund ta sulmoni, ky është njëra prej mendjeve më brilante që kemi në shkencat juridike dhe në përgjithësi”.
Tash ekziston një kontekst tjetër. Në të kaluarën kontestimi i mendimit të intelektualit, është dashur të ketë investim intelektual. Nuk mund ta kontestosh juridikisht Gazmend Zajmin, nëse s’ke kapacitet minimal intelektual juridik për ta kontestuar.
Tash e ke të drejtën e kontestimit, ia jep gjithkujt, se i ke rrjetet sociale, mediat. E ke një mundësi gjithnjë e më të vogël të njerëzve. Dhe Kosova, për fat të keq, është njëri prej vendeve, i cili ndonëse është ndërtuar si shtet në saje të shkollimit, në momentin e pavarësimit të vet e ka harruar shkollimin.
Hamiti: Ti ke nji përvojë me Shqipninë. Unë them që Shqipnja e Kosova janë tash dy realitete, po edhe kemi fillu të komunikojmë përditë e ma shpesh e ma larmishëm.
Unë them që diferencat që i pati një prej diskutuesve në emisionet e kalume kur i analizon dhe i çmon ato diversitetet që ekzistojnë në mes... por, cila është shprehja e vetme që unë e konsideroj se është një zgjidhje për situatën tonë, e në atë pikëpamje.
A është durimi ajo fjalë që është shumë zgjidhje e mirë për t’i rrafshue ato diferencat që ekzistojnë në këto janë ekosisteme, dy ekosisteme. Jemi rritë në kondita krejt ndryshe edhe gjeografia, jo vetëm politika, gjeografia i ka ndarë. Veç këqyri Bjeshkët e Nemuna edhe e din sa vështirë ka qenë...
Surroi: Unë mendoj se përtej durimit, mendoj se fjala kyçe është interesi. Ne kemi interes, Kosovë e Shqipëri, për të bashkëpunuar shumë më intensivisht. Kemi interes të bashkëpunojmë me gjithkënd.
Kemi interes të bashkëpunojmë me Maqedoninë, me Malin e Zi po kurrkund ma lehtë, nuk është sesa me Shqipërinë, në kuptimin e afërsisë kulturore, njëhsisë kulturore, ta quajmë ashtu dhe dallimet të cilat kanë ekzistuar, sepse jemi rritur edhe të cilat do të ekzistojnë, domethënë Gjermania Lindore e Gjermania Perëndimore, më bien në mend me gjithë atë investim të madh të jashtëzakonshëm të parasë, edhe mos të harrojmë duke qenë të ndarë, jo aq shumë, ne kemi qenë më të ndarë.
Megjithatë po gjej një vështirësi. Interesi është çështja kyçe. Kosova dhe Shqipëria duhet të shohin ato pika të cilat do t’i bashkojnë edhe më tepër në interes.
Hamiti: Edhe diçka po më duket aktuale. Për një arsye konsiderohet se ka njerëz që kanë qenë të persekutum, edhe ka njerëz që kërkojnë një lloj shpagimi. A ta merr mendja se modeli i Afrikës Jugut i pajtimit, si i kanë quajtë ata “Këshillat e pajtimit”... a mund një model i ngjashëm të përdoret edhe në rastin eventual tonë.
Surroi: Mes nesh edhe kujt apo brenda Kosovës?
Hamiti: Brenda Kosovës.
Surroi: Modeli jugafrikan është mbështet te procesi i të së vërtetës, pra në “Këshillat për pajtim” është paraqitë dikush edhe ka thanë: “Unë gjatë kësaj periudhe kam qenë ky e ky, kam qenë persekutori juaj dhe kërkoj ndjesë dhe kërkoj që ju të më jepni ndjesë”, dhe kjo deri diku ka funksionuar, se Afrika e Jugut ende vazhdon të jetë shtet i ndarë.
Kili është shtet tjetër, ka një model tjetër, po ashtu të bazuar në të vërtetën.
Këtu do të ishte mirë që të kemi instrumente të analizës kritike të historisë. Për shembull, ne nuk do ta dinim që Hamëz Mehmeti ka marrë urdhër në vitin 1960 për të çelur postë të Kosovës. Këto janë mangësi. Ne mendojmë se gjithmonë çdo gjë ka filluar me neve, me gjeneratën tonë. Për fat të mirë, ti s’je ai që thotë kur kam ardhë unë drejtor, prej atëherë ka fillu Posta.
Analiza kritike e historisë do të na japë, besoj më shumë të vërtetë, mbi të cilat pastaj mund të ndërtohet pajtimi.
Unë mendoj, dhe këtë e kemi vërtetu ne në vitin 1989-1990, dhe kjo ka qenë teza fillestare të cilën e pat filluar i ndjeri Fehmi Agani, kur tha: “Ne do ta delegjitimojmë në tërësi pushtetin serb me faktin se nuk do të ketë bashkëpunëtorë të këtij pushteti”.
Edhe kur fillon e mendon, në gishta të dorës mund t’i numërosh njerëzit të cilët kanë një lloj influence, e kanë qenë bashkëpunëtorë të pushtetit.
Procesi i pajtimit në njëfarë forme ka vijuar atë të pajtimit të gjaqeve, i cili ka qenë impresiv, i jashtëzakonshëm, dhe ky i delegjitimimit të plotë me modele të sundimit mbi shqiptarët.
Hamiti: Je shkrimtar edhe publicist edhe je njeriu që ka vënë standardet në gazetari dhe në çdo fushë tjetër të kësaj natyre. Kemi pasë disa ndodhi në historinë tonë shumë dramatike. Kanë qenë mbledhja e armëve,
Surroi: 1953/54...
Hamiti: në atë kohë ka qenë shpërngulja për Turqi...
Surroi: ...po ashtu e lidhur në atë periudhë,
Hamiti: ... ka qenë izolimi, mos t’i numëroj, ka pasë shumë si këto..., si ka mundësi që këto ngjarje kaq traumatike për kombin, nuk janë reflektuar aq sa duhet në mënyrat e prezantimit ma të gjerë të këtyre ngjarjeve.
Surroi: Fillimisht studime.
Për shembull ta marrim shpërnguljen e shqiptarëve. Njeriu i cili kishte filluar të merret me këtë punë ka qenë profesori Hakif Bajrami, i cili ndonëse nuk ka shkruar shumë për këtë gjë, ka bërë një punë monumentale, nëse është ende gjallë, e është mbledhja e arkivave diplomatike të Mbretërisë së Jugosllavisë, nga shpërngulja e parë e shqiptarëve edhe ai është një arkiv aq i begatë, edhe duhet të jetë, besoj unë, në arkivin e Kosovës... nëse është aty, janë një thirrje e historianëve të rinj, për t’u marrë me njërën prej gjërave fondamentale në marrëdhëniet tona për të kuptuar në mënyrë fondamentale vështirësitë, jo të krijimit të shtetit të Kosovës, por të mbijetesës së shqiptarëve në Kosovë në periudhën para Luftës së Dytë Botërore dhe cila do të ketë pasojë më tutje.
Ideja është kjo. Për të pasur art reflektiv, duhet të ketë një histori e cila e ka hulumtuar këtë në formë kritike.
Hamiti: Unë i kam parasysh do punime, do vepra që janë botueme tashmë, po që nuk janë prezantue aq shumë. Është një roman i autorit, Ibrahim Kadriu, që e ka shkru “Misioni rus”. Nuk e di a të ka rënë rasti me lexu.
Është libri i fundit që kam lexue për shkak të kufizimit që i kam në leximin e veprave, po ai kishte me qenë një skenar perfekt, domethënë një bazë, për një skenar perfekt të natyrës që po mendoj unë
Surroi: Fiks.
Hamiti: ...edhe këto megjithatë nuk kanë ndodhë. Ato janë shkrume në një formë, jo vetëm që ka në arkiva, por ka edhe të shkrume edhe nuk ka njerëz që i rrekën një projekti të ekranizimit, për shembull, të këtyre.
Surroi: Ja me këtë po marrim si thirrje.
Hamiti: Po, patjetër!
Surroi: Faleminderit shumë për bisedë. Ishte kënaqësi për t’u përsëritë edhe për tema të tjera.
