Veton Surroi: Altin Basha është regjisor i njohur në ambientet e përgjithshme me “Portokallinë”, por në ambientet e teatrit, në veçanti me një seri shfaqjesh në së paku njëzet vitet e fundit kur erdhi në Prishtinë, menjëherë mbas luftës për të bërë regji, pos regjisë, edhe u martua. Edhe kështu që e kemi Altinin diku mes Tiranës dhe Prishtinës në mënyrë të përhershme. Sot e shfrytëzuam rastin ta kemi këtu në Prishtinë, mirë se vjen Altin!
Altin Basha: Faleminderit për ftesën.
Veton Surroi: Si regjisor e mendova që ta filloj me Aristotelin dhe me mimesis, me idenë se arti duhet të bëjë mimikrinë e jetës dhe diku tash në shekullin 21, na kanë ndodhë dy gjëra të cilat janë imediate. Për shembull, Zelenski, president i Ukrainës, ka hyrë nga arti në imitim të politikës, domethënë ka qenë president në art fillimisht, e pastaj ka hyrë në politikë. Presidenti Trump ka pasur një “reality show”, në të cilën hiqte nga puna e njerëzit dhe u bë president dhe tash po e vazhdon të heqë nga puna disa prej njerëzve të cilët mendon se nuk duhet të qëndrojnë në administratë. Çka u bë me këtë prapakthim?
Altin Basha: Nuk është një fenomen i ri, sepse personazhet të njohur të botës së spektaklit ose të kinemasë ose të artit që hyjnë në politikë... ka ndodhur edhe përpara, Ronald Reagan, është gjithashtu një shembull i këtij fenomeni... Kryeministri Rama është gjithashtu një personazh që ka hyrë nga bota e artit në politikë. Mendoj se ngushtësisht lidhet me aftësinë e tyre për të depërtuar mesazhet në publik menjë nga mjeshtri të e larta të personazheve publike, sidomos të aktorëve, është aftësia për të treguar histori, “storytelling”, edhe konsiderohet një nga pikat e forta të teatrit edhe të aktrimit, “storytelling”, dhe për këtë arsye edhe këshillohet që klasat e aktrimit të jenë si pjesë e sistemit të edukimit të fëmijëve dhe të adoleshentëve.
Në këtë mënyrë, pra nëpërmjet “storytelling”, ti hyn në mendjen e njeriut, arrin të manipulosh vëmendjen e tij, arrin t’i përçosh mesazhet që do, e në këtë kuptim konsiderohet pikë e fortë.
E kjo pikë e fortë si duket shfrytëzohet nga këta personazhe për me depërtu më tej në artin e tyre për me shku në politikë, që është një ambicie e çuditshme që qëndron tek artistët, ndoshta është një tërheqje e pavetëdijshme drejt fuqisë që politika të jep.
Nuk u mjafton vetëm arti, nuk u mjafton fuqia e tyre për të qëndruar, për t’u identifikuar dhe për t’u njohur, por u duket se politika është një ambicie më lart, është diçka më shumë.
E në këtë kuptim, mendoj që avantazhi i tyre është pikërisht aftësia e tyre për me i depërtu mendimet. Edhe normalisht në politikën moderne, në politikën e sotme, çështjet e përmbajtjes janë interesi për mesazhet përmbajtjesore. Ka rënë, më shumë është pjesa e propagandës, më shumë është pjesa e mesazheve sipërfaqësore, kështu që këta personazhe nuk penalizohen nëse nuk janë në gjendje të shpjegojnë platformat e tyre politike, ekonomike, në kuptimin e ekspertëve, por aftësia e tyre për me ua mbushë mendjen njerëzve në mënyrë të sipërfaqshme për qëllimet e tyre.
Veton Surroi: Dhe kjo është hyrje e mirë për të vazhdu tutje me rrëfimin, sepse Yuval Noah Harari, në “Nexus” thotë se rrëfimi jemi ne, faktikisht ne jemi rrëfim, historia e civilizimit është një rrëfim, historia e religjioneve është rrëfim.
Jezu Krishti është një rrëfim i përhershëm, Muhamedi është një rrëfim. Domethënë, ata nuk mund të ekzistonin në vetëdijen tonë, po mos të ishin rrëfimtarë. Cilësia e rrëfimit, edhe ti e përmende, më shtyn te një konstatim, ndoshta pak më satirik, po është: “Portokallia” ka filluar si një satirë e realitetit. Një kohë të gjatë në Kosovë kemi pasur në vitet nëntëdhjeta, Cimën dhe Lecin, të cilët kanë qenë satirë e një forme të jetës. Në Kosovë pas luftës, disa prej njerëzve që kanë shikuar Cimën edhe Lecin, kanë menduar se është program dokumentar dhe kanë filluar t’i imitojnë. Edhe disa prej njerëzve, më duket, në politikë në Shqipëri, kanë filluar ta imitojnë “Portokallinë”, e jo “Portokallia” ata.
Altin Basha: Kur e nisëm “Portokallinë” në vitet e para, dhe në fakt një nga çelësat e suksesit të saj, mendoj, që ka qenë liria absolute për me e pa politikën si të prekshme. Ju e dini që ne kalojmë, ne vijmë nga një histori ku politika është e paprekshme, ku ti nuk mundesh me i diskutu vendimet e politikës, që ka qenë vertikale. Tradita jonë politike nga komunizmi.
E sigurisht pas viteve ‘90 ka vazhdu ky mentaliteti i mitit të politikanit si i paprekshëm, i pagabueshëm, i pastër etj., dhe pa dyshim, që futja e “Portokallisë” në tregun televiziv në thelb kishte jo vetëm fenomenet sociale me të cilat satira merret normalisht, apo individët, apo çështje të caktuara të shoqërisë, por edhe politikën. Inspirimi ynë vinte nga modele sigurisht të spektaklit italian, siç ishte “Krem karamela” apo “Lëkura e bananes”, të cilat ishin plotësisht të bazuara mbi satirën politike.
Dhe në fakt ne e gjetëm publikun tonë duke i bërë të prekshëm politikanët në satirën tonë dhe ishte kaq aktive kjo, saqë batutat mbi ta filluan të shfaqeshin në rrugë të Tiranës e atyre u referoheshin me pamjen që “Portokallia” u jepte.
Edhe në fakt mendoj që kjo lloj satire është shumë e shëndetshme për shoqërinë. I bën mirë njerëzve për t’i parë politikanët si personazhe, të cilët munden të ridikulizohen, me të cilët mund të bëhet humor.
E pa dyshim, që këtë lloj lirie për ta prekur politikën e ndjeu, po themi, klasa politike ose politika në tërësi, sepse referencat ndaj emisionit ndodhnin në mbledhjet e qeverive, në Parlament, në gazeta e kudo. E në mënyrë graduale duke u përpjekur që emisioni të mbante ritmin edhe cilësinë edhe depërtimin e tij në publik, sepse është ky qëllimi i produkteve televizive, ne e patëm vëmendjen e tyre dhe mendoj që bëmë një nga gabimet që nuk duhej ta bënim, që nisëm t’i ftonim në emision. E në fakt, duke u përpjekë që ta rrisnim interesin e publikut, harruam që atyre po i jepnim mbrapa vëmendje.
E i bëmë ata personazhe normale, ndërkohë që qëllimi jonë ishte krejt e kundërta. I kishim në fokusin e satirës tonë, e kur ti i thërret aty, ti sigurisht e bën të barabartë, e humb, po themi, fuqinë tënde, kështu mendoj dhe në mënyrë graduale ai tehu ynë, forca jonë, sikur ra magnetizmi jonë në publik.
E për këtë arsye mendoj që ata përpiqen ta fitojnë atë terren ku nuk janë prezentë, ku janë të goditur, të targetuar.
Veton Surroi: Fenomeni, mua më duket, ose mua më duket ose është fenomen, por është imitimi, zbritja ose marrja e nivelit të satirës së “Portokallisë”, për shembull, ose të Cimës e Lecit në jetën publike. Në videot të cilat transmetohen në konferencat e shtypit në mbrëmje, në debatet televizive politike, niveli i satirës së “Portokallisë” ka kaluar në “mainstream”, do të thotë përdoret. Liderët politikë të Shqipërisë, posaçërisht, bëjnë video në të cilat satirizojnë njëri-tjetrin.
Në jetën politike të Kosovës ka ndodh një fenomen që ne e kemi pasë edhe diplomatë, për shembull, në Shqipëri, të cilët kanë treguar se në Shqipëri as nuk e kanë marrë vesh njeriun, as ata në Shqipëri nuk e kanë marrë këtë kur fliste, d.m.th., është niveli i satirës së Cimës dhe Lecit e zbritur në realitet kontekstual.
Pse ndodh kjo?
Altin Basha: Mendoj se ata synojnë fuqinë depërtuese të satirës, synojnë fuqinë manipuluese të publikut.
Po ta vini re, se Shqipëria ka hyrë në fushatë elektorale tashmë, tani kanë nisur të dialogojnë me videot të njëri-tjetrit. Pra, debatin publik, takimin e tyre publik për të diskutu çështje fondamentale të politikës të qeverisjes, të administrimit të jetës së qytetarëve, e kanë kthy në një debat se kush bën batutën më të bukur për njëri-tjetrin, edhe kush e denigron më shumë njëri-tjetrin, është niveli... dhe sigurisht që inspirimi janë videot satirike, ose, skenarët satirikë që inspiron humorin në tërësi, jo vetëm “Portokallia”.
E mendoj që përpiqen ta marrin atë fuqi që ky humori e ka, edhe ta shfrytëzojnë për të rritur vizibilitetin e tyre në publik edhe për të denigruar njëri-tjetrin. Por, nga ana tjetër, denatyrojnë plotësisht pozicionin e tyre si politikanë, sepse, siç e thashë, po të vini re debati mes kandidatëve, debati mes platformave politike, debati mes ofertave për të marrë në dorë qeverisjen e qytetarëve është zhdukur pothuajse fare nga mediat tona, edhe nuk ekziston.
Veton Surroi: A është arsyeja se pse nuk ekziston më treg për to?
Altin Basha: Po, mendoj që mund të jetë një nga arsyet, por është detyrim i politikës që të prezantojë para qytetarëve, të cilët do të zgjedhin me votë kush do ta qeverisë jetën e tyre, detyrimet e tyre për të prezantu mendimet, pikëpamjet e tyre politike, në mënyrë sesi ata, po themi, presupozohet ta përmirësojnë jetën e qytetarëve.
E debatin mes politikanëve drejtpërdrejte kanë marrë në dorë analistët të cilit pastaj janë figura të ndërmjetme në mes satirës dhe politikës serioze.
Veton Surroi: Por, atëherë e kemi humbur analizën, për shembull, për arsim apo për shëndetësi apo për strukturën... është befasuese për një Shqipëri që tridhjetë e kusur vjet të tranzicionit nuk e ka ngritur çështjen pse njerëzit nuk kanë ujë të pijes, që është një çështje fondamentale, që është një e drejtë fondamentale.
Pse qytetarët e Shqipërisë nuk mund të pinë ujin, po duhet ta blejnë në shishe? Por kjo kërkon pastaj një analizë shumë të madhe. Mandej Shqipëria është vendi i dytë për nga pasuritë ujore në Evropë dhe është një kontradiktë e jashtëzakonshme që tregon për një shoqëri e cila nuk merret me një çështje fondamentale por kjo kërkon një analizë fondamentale, përderisa një klip tridhjetë sekondësh me një batutë me kundërshtarin tënd të jep më shumë avantazh politik.
Altin Basha: Mendoj që ka ndodhur një fenomen paralel ndërkohë që dalja e mediave sociale, përdorimi i tyre si mjet për të depërtuar në publik për manipulimin e opinionit të njerëzve, dhe sigurisht natyra e informacionit mesatar që përhapet në mediat sociale interesi për gjëra shumë të vogla, të shkurtra, të shpejta, e ka zbehur pikërisht interesin për argumentet e rëndësishme dhe fondamentale.
Por kur bëhet fjala, siç e ka thënë edhe Umberto Eco, budalla i fshatit tashmë u bë personazh publik në mediat sociale ishte i izoluar dikur, sepse ishte vetëm në sheshin e fshatit, tash është bërë personazhi i të gjithëve.
Sigurisht politika është dashtë të përshtatet në këtë dimension të ri, po nga ana tjetër, përpjekja e politikës në tërësi është ta zbehë vetëdijen e publikut për të shqyrtuar çështje serioze, të rëndësishme, për t’i mbajtur të fjetura, instinktet ose antenat e publikut për t’i gjykuare tani i shërbejnë, nëpërmjet mediave sociale, shërbehen për ta arritur këtë qëllim, që mos të futen në diskutime esenciale në diskutime fondamentale, siç i përmendët ju, arsimi, shëndetësia, mirëqenia e njerëzve, cilat janë projekte afatgjata që kërkojnë analiza të thella, kërkojnë ide inovative, kërkojnë impenjime dhe energji të mëdha, por për t’i arritur qëllimet e qeverisjes me mjete fare të vogla, me mjete të thjeshta, të kalueshme.
Rasti i zgjedhjeve të fundit në Kosovë, të cilat sigurisht nuk mund të them që i kam ndjekur si ekspert po ju vetë e thatë që unë kam interes për Kosovën, ishte pa shumë pak debate televizive, pa shumë pak debate të vërteta fondamentale për çështje të qeverisjes së qytetarëve dhe sipas asaj që unë di, di që nga qeverisja nuk ka pasur thuajse fare përfaqësues të cilët hynë në debatin publik edhe përballuan opozitën me të mirat e qeverisjes, me arritjet e tyre apo mosarritjet e tyre. E njëjta gjë po ndodh edhe në Shqipëri.
Edhe në përfundim do të thosha që kanë ndodhur të dyja fenomenet paralel: zbehja e interesit të publikut për çështje fondamentale, por përdorimi i këtij fenomeni nga politikanët për ta arritur suksesin e tyre politik me mjete të thjeshta rrethanore, pa impenjim të madh. E në këtë pikë hyn shoqëria civile, në këtë pikë hyn arti, kultura, të cilat e ngacmojnë këtë përmbajtje.
Këtu hyn detyra e tyre për ta transformu shoqërinë, për mos me leju shoqërinë me ranë gjumë apo me ra në gjendje neutraliteti këtu hyn arti politik, në raste të caktuara këtu hyn aktivizmi kulturor, të cilat janë sigurisht fenomene sociale që janë zbehur në Shqipëri.
Kanë ekzistuar, por janë zbehur. Janë zbehur sepse vetë politika, po themi, me mjetet e saj e zbeh impaktin e tyre social nëpërmjet uljes së financimeve, nëpërmjet mosmbështetjes së tyre e shumë elemente tjerë, të cilat pastaj, dhe normalisht, humb funksioni i artit jo vetëm si element argëtues, por edhe si një aktivitet njerëzor, i cili lidhet drejtpërdrejt me transformimet sociale, sepse shpesh ne e shohim artin si një element të reformës së shoqërisë, po në fakt bindja ime është që ka forcë transformuese.
Për fat të keq, ne nuk i kemi këto fenomene të thella sot, po e ka atë forcë transformuese.
Veton Surroi: Halli im është ky, me thënë drama në antikitet ka shërbyer si rrëfim kritik. Në Greqinë Antike, drama ka qenë rrëfimi, analiza n’dash politike, me mjete artistike natyrisht, ose kritika shoqërore me fjalorin e sotëm.
Problemi me të cilin ballafaqohemi, edhe kjo është një dilemë, besoj për ty, është se, si mundet një shfaqje teatrore ta kompensojë gjithë atë vorbull fjalësh të kota të cilat prodhohen në medie sociale.
Altin Basha: Plotësisht dakord me funksionin që ka pasur në antikitet. Madje, për ta çuar më tej, do thosha që Rilindja është shembulli më glorioz, më fantastik, më i jashtëzakonshëm i fuqisë së artit për ta transformuar shoqërinë, sepse pasazhi, kalimi mes, shoqërisë mesjetare dhe shoqërisë moderne njerëzore është bërë ndërmjet Rilindjes, e në këtë kuptim fuqia e artit është e konfirmuar.
Në jetën reale të sotmen, botën moderne të sotmen, fuqia e artit për të qenë forcë transformuese për fat të keq nuk është e ndërvarur vetëm nga aftësia, talenti apo forca e artistit për ta kuptu fenomenin social. Sot e kemi vështirësinë për të pasur mbështetjen e duhur që këto ide, këto produkte artistike, të jenë të shfaqshme për publikun.
Ne kemi një sistem, për fat të keq, të pandryshuar nga komunizmi, ku institucionet varen nga qeverisja ende. Ne e kemi plotësisht të centralizuar financimin dhe nuk e kemi çliru në mënyrë financimin për projektet e pavarura.
E në rastin kur krijohen projektet e pavarura, projektet e pavarura munden me u mbytë, me u ndalu nëpërmjet mungesës së financimit. Që të realizosh një shfaqje teatri duhet të kesh një ambient, duhet të kesh një financim për ta marketu, për të paguar artistët etj. E, ndërkohë kur gjithë sistemi është i ndërtuar në mënyrë vertikale, pra dy burime të mëdha të financimit ose Ministrinë e Kulturës ose qeverisjet lokale, e të dyja dominohen nga politika, në këtë kuptim është shumë e vështirë për me financu projekte afatgjata, të cilat merren me atë që mund ta quajmë “art politik”, ndonëse mund të duket pak i ashpër si term, po art i cili ngre vetëdijen edhe vëmendjen e publikut për çështje të caktuara sociale.
Tani kemi një kthim madje në disa vende të Evropës po rikthehen ekzaktësisht te funksioni që ka pasur arti në Greqinë e lashtë. Pra, një fenomen të caktuar politik, social, juridik deri edhe kriminal, e bëjnë në bashkëpunim gazetarët me artistë të teatrit dhe nuk e depërtojnë direkt në televizion, siç mund të depërtohet nëpërmjet emisioneve investigative apo nëpërmjet shkrimeve të gazetave. E bëjnë një performancë mirëfilltë artistike. Edhe shfaqin për publikun. Pra janë bërë si forume të pavarura, ku kuptohet publiku për me qenë prezent edhe me u folë për këto çështje të rëndësishme sociale.
Veton Surroi: Një manifestim, i cili më duket se po ndodh dhe është fenomen, nejse është tash i këtij regjioni, por mund të jetë edhe më gjerë, është skena e hapur e demonstrimit në Serbi. Kjo është një shfaqje skenike e cila e ka ritualin e vet. I ka pesëmbëdhjetë minutat e heshtjes. E ka formën e manifestimit, i ka grumbullimin e aktorëve, nëse mund t’i quajmë ashtu, dhe në të cilat atëherë populli shndërrohet, apo në pjesë e madhe e popullit shndërrohet në pjesë të këtij manifestimi teatror, i cili në thelb është: janë konsumuar të gjitha fjalët në debat të ngufatur nga autokracia dhe ka mbetur e vetmja formë që është manifestimi skenik në rrugë. Më duket se ky është hapi i skajshëm i manifestimit të tanishëm të mbylljes së debateve brenda shoqërive tona.
Altin Basha: Po, dhe do të doja ta rimerrja si shembull demonstratën e studentëve para dhjetë vjetësh në Tiranë, e cila vuri në vështirësi të madhe qeverinë.
Aty kupton se disa fenomene të caktuara, qoftë dhe politike, ndodhin pa dirigjim, ndodhin për shkak të një “vajbi” të caktuar që shoqëria e përhap në vetvete edhe pastaj e formëson në demonstrimet e kësaj natyre, siç po ndodh tani në Beograd, ku është impresionuese të shohësh një numër aq të madh njerëzish të demonstrojnë me aq dinjitet, me aq seriozitet dhe me aq siguri ndaj një qeverisjeje e cila, me sa duket është vertikale, është autoritar. Është e shëndetshme për një shoqëri të mendosh që fenomene të tilla mund të ndodhin.
Kjo tregon që brenda, nervi i protestës, nervi i rebelimit ekziston, e në Shqipëri ka ndodhur në dy raste: në rastin e protestës për armët kimike, e cila në fakt ishte një protestë super dinjitoze, krejtësisht e pavarur nga partitë politike dhe nga ndikimet e jashtme, por ishte një shqetësimi cili u artikulua nëpërmjet atij demonstrimi. E njëjta gjë ndodhi dhe me demonstrimet e studentëve. I konsideroj shenjën më të mirë të demokracisë edhe formën më të mirë për një shoqëri për ta thënë zërin e vet.
Po nga ana tjetër, shqetësimi është i plotë, sepse do të thotë që debati ka përfunduar. Mundësitë për t’i për t’i zgjidhur problemet përpara demonstrimit kanë përfunduar. Prezenca e një opozite apo e një shoqërie civile të fortë nuk është më e domosdoshme, sepse tani e merr në dorë, po themi, “vajbi” i turmës ose reagimi popullor.
Veton Surroi: Dhe ky është produkti i dy gjërave thelbësore. E para është hiperprodhimi i informatës. Sot kemi më shumë informatë se që kemi pasur ndonjëherë dhe në kontradiktë me këtë, informata ka më pak vlerë sesa që kishte ndonjëherë.
Në Shqipërinë e vitit 1991-1992, “Koha jonë” shpërthente me tirazhe të jashtëzakonshme, përderisa sot nuk ka njeri, i cili do të lexojë gazetë apo nuk ka njeri i cili do të duhej të përcjellë një emision më të gjatë se 10 a 15 minuta.
Altin Basha: Mendoj që në Shqipëri ka ndodhur dhe një fenomen tjetër paralel. Politika, duke e kuptu fuqinë e medies, fenomene të tipit “Koha jonë” ka mundur të ndërtojë mekanizmat si ta marrë nën kontroll, si ta manipulojë dhe, për fat të keq, edhe mendimi ose debati publik që ndodh nëpër studio televizive apo në ambiente të tjera mediatike është i paketuar sipas interesit të partive politike.
E në këtë kuptim ka shumë pak zëra të pavarur, zëra të vërtetë, të cilët mund të dëgjohen në gjithë këtë, mund ta quaj, një fasadë propagandistike, e cila i shërben njërës palë apo tjetrës, po në të dyja rastet nuk ka interesin publik në fokus, por ka interesin e vogël partiak. E duke u zvogëluar në këtë nivel ky debat, sigurisht humb edhe forca e informacionit, sepse ai është i programuar se si do të duhet dhe çfarë qëllimi do të arrijë.
Ky është shqetësimi, po themi, që shoh sot në Shqipëri. Zërat e pavarur, siç ka qenë “Koha jonë” dikur, se ka qenë vërtet një media e pavarur edhe me një influencë kolosale, sidomos në krizat e viteve 1996-1997, ka pasur zëra mediatikë që sot janë sigurisht personazhe shumë të rëndësishme dhe politike... përfshirë edhe kryeministrin... sot nuk i kemi më ato. Lind një pyetje ndoshta dhe naive: a ka qenë më demokratike Shqipëria e viteve 1996-1997, në këtë kuptim, apo është sot Shqipëria e vitit 2024 më demokratike?
Mendoj që në atë kuptim shoqëria ka qenë më e shëndetshme, në atë peizazh, ndonëse zhvillimi ka qenë më i vogël. Nuk e kemi më atë. Kemi një Shqipëri shumë më të zhvilluar sot, por në atë kuptim, në kuptimin e lirisë për të thënë gjëra, kam përshtypjen që ka ngecur pak.
Veton Surroi: Dhe në analogjinë me skenën në Serbi, në botën shqiptare ndodh diçka tjetër, ajo është marrja e roleve të tjera jashtë. Pra, momentin kur hip në avion shkon në Francë, në Gjermani, në Austri, në Zvicër, në Amerikë fillon të punosh, ti merr një identitet të ri, ti merr një rol të ri jetësor, e lë të pakënaqurin shqiptar dhe bëhesh i kënaquri apo i pakënaquri zviceran, gjerman, etj.
Altin Basha: Do t’i shtoja kësaj edhe një fenomen tjetër.
Fuqia e propagandës, përdorimi i mediave sociale është aq i madh, saqë ka raste kur personalisht dyshoj, nëse është vërtet kaq e suksesshme çfarë po ndodh në atdheun tim, pra është vërtet gjithçka kaq mirë? Apo ka ende...sepse disa fenomene i shoh me sytë e mi.
E nga ana tjetër në propagandë i shoh krejtësisht të makiuara, krejtësisht të ndryshme. Vihesh në dyshim nëse realiteti është ai që sheh në mediat sociale apo ai realitet që ti percepton me sytë e tu, sepse për fat të keq fuqia e mediave sociale është aq e madhe, dhe e mediave në tërësi, saqë e ndryshon perceptimin e të gjithë publikut.
Dhe, humbet debati, humbet realiteti në manipulim e sipër, e fjala vjen, a kemi ne një arsim cilësor? Nëse sheh propagandën, krijohet perceptimi që ne kemi një arsim të nivelit të lartë, sepse ne po ndërtojmë shkolla, infrastrukturën e kemi spektakolare. Jam plotësisht dakord. Po nuk është vetëm infrastruktura. Thelbi i mësimdhënies është mësimdhënësi edhe nxënësi - pra çfarë ndodh në klasë, e për atë që ndodh në klasë duhen politika shumë afatgjata, sepse arsimi nuk është një proces i vogël, i shkurtër mujor, është një proces afatgjatë.
A kemi ndonjë projekt afatgjatë për këtë çështje?
A kemi një cilësi të lartë të nxënësve, apo të produktit nga shkollat?
Nuk mendoj se e kemi.
A kemi në mësues të motivuar, vazhdimisht në kërkim të ideve novatore apo të inovacionit? Nuk mendoj se e kemi.
E kur flasim për propagandën, krijohet perceptimi që mobileria e shkollave është në nivel evropian. E njëjta gjë mund të jetë për shëndetësinë, e njëjta gjë mund të jetë për turizmin, që sot me të drejtë thuhet që është një nga industritë më të suksesshme të Shqipërisë. Po nga ana tjetër, a është plotësisht kështu?
Pra, unë mendoj që në tërësi realiteti është me ngjyra, nuk është bardhezi, pra vetëm i suksesshëm, ose vetëm i pasuksesshëm.
Ky është një shqetësim që më vjen natyrshëm kur shoh që edhe reagimi i shoqërisë, reagimi i aktorëve të tjerë civilë dhe i partive politike është i zbehtë në këto drejtime, nuk është i argumentuar...
Veton Surroi: Është një topitje dhe një konformizëm. Krijohet një konsensus në shoqëri “mos ta trazojmë”. Kaq.
Altin Basha: Ekzakt, “se mirë jemi për momentin”. E ky është një, mendoj që është një fenomen i trashëguar, që nuk është zbërthyer, nuk është çmontuar nga komunizmi. Ende nuk është çmontuar, edhe pse ka kaluar shumë kohë, sepse të njëjtat metodika përdoren për ta ulur vetëdijen e shoqërisë... sigurisht në atë kohë është bërë nëpërmjet dhunës, tani bëhet nëpërmjet një nëpërmjet “soft-power”-i, të themi, nëpërmjet elementeve të tjera...
Veton Surroi: Dhe kjo është një hyrje e mirë për të kaluar në një bllok tjetër të përjetimit tënd dhe të analizës sate, e ky është ta bëjmë një paralele mes Kosovës dhe Shqipërisë.
Jetojmë në shoqëritë të dhunshme, domethënë, shoqëritë të cilat e kanë të integruar rrëfimin e dhunës brenda vetes. Në rastin e Kosovës kemi të bëjmë me luftën, kemi të bëjmë me rezistencën dhjetëvjeçare kundër Millosheviqit, me luftën dhe pasojat e pasluftës. Pra, Kosova ende jeton në rrëfimin e luftës, në shoqëri e familje ende flasim për, në përditshmëri, për atë çfarë ka ndodhë në luftë.
Në Shqipëri kemi të bëjmë me dhunën e tmerrshme të stalinizmit dhe reflektimin mbi stalinizmin, kur njeriu i hap gazetat në Shqipëri gjithnjë sheh rrëfimin e diçkahit që ka ndodhur gjatë kohës së Enver Hoxhës, domethënë është një rrëfim i pambaruar, edhe kësaj dhune, edhe këtij tranzicioni, i cili ka qenë shumë i rëndë në Shqipëri, siç ka qenë edhe pushteti i rëndë, i është bashkëngjitur një fenomen i ri, dikush i thotë “narkoshtetit”... etj. por padyshim i influencës së tejmase të krimit të organizuar në Shqipëri. Si reflektohet kjo në kulturë? A jetojmë në kulturë të dhunës?
Altin Basha: Po, është e vërtetë që ekziston kjo peshë, po themi ose kjo spirancë, nga e cila kultura në tërësi edhe në Kosovë edhe në Shqipëri nuk është plotësisht e çliruar dhe nuk çlirohet. Është një proces i gjatë, sepse edhe dhuna ka qenë shumë e më e gjatë dhe, për fat të keq, ne pa arritur të procesojmë dhunën e kohës së komunizmit, prodhuam dhunë tjetër sociale në vitet 1996, 1997, 1998.
Pra, Shqipëria vazhdon të prodhojë, ende pa procesuar pra, shoqërisë nuk i jepet kohë për t’i kuruar ato plagë apo për t’i reflektuar ato, apo për t’i amortizuar edhe pastaj për të ecur përpara, ne vazhdojmë të prodhojmë, për shkak siç e thatë edhe ju të tranzicionit të gjatë dhe normalisht kultura nuk mund të shkëputet nga kjo.
Nuk mendoj që do të duhej patjetër të shkëputej në mënyrë të dhunshme sepse ai është një proces, por mendoj që refleksionin mbi dhunën e shkaktuar nga komunizmi, ne nuk e kemi bërë të plotë ose përmbajtjesore e kemi bërë në mënyrë të sipërfaqshme. Nga ana tjetër, për fat të keq, në spektrin tonë kulturor, si rezultat i trashëgimisë së komunizmit, edukimi jonë nuk është bërë mbi bazën e individualitetit, është bërë mbi bazën e formësimit të masës. Duke mos pasur individualitete të forta kulturore apo artistike, të cilat në fakt janë elementet, janë personazhet, janë mekanizma të cilët arrijnë ta krijojnë këtë maksimalizim të refleksionit mbi dhunën, siç mund të jenë shkrimtarë shumë të shquar, artistë, regjisorë, kineastë, dramaturgë e tjerë, nuk kemi pasur këto individualitete, të cilët me fuqinë e talentit të tyre të mund të shteronin, me përjashtim Kadaresë sigurisht, të mund ta shteronim pikërisht këtë moment të refleksioni ndaj dhunës së ndodhur në komunizëm, e pastaj të ecim më tjerët të procesonim, po themi, fenomenet e reja sociale që ka prodhuar Shqipëria.
Mendoj që edhe në Kosovë nuk është arritur ky refleksion ose ky ezaurim i fenomeneve. Edhe këtu nuk është arritur, qoftë nëpërmjet kinemasë që është një mjet jashtëzakonisht i fuqishëm për ta dokumentuar, për ta reflektuar edhe për t’i përpunuar ngjarjet e luftës, po themi, edhe pse ka produkt, unë nuk mund të them që s’ka produkt, por nuk kemi arritur dot në nivele të një cilësie ekstra të lartë, siç do të mund të ishte produkti që kinematë e rëndësishme evropiane apo amerikanët e kanë bërë me historitë e tyre të dhunës apo të luftës.
Ne nuk e kemi arritur dot këtë.
E nga ana tjetër, edhe në Kosovë mendoj, për shkak të të njëjtave arsye që përmenda për Shqipërinë, nuk kemi arritur dot të kemi individualitete të nivelit botëror, po themi, të cilët do të mund ta ezauronin një ngjarje të caktuar që lidhet me historinë e dhunës. Kur kthehemi tek kultura jonë, e për fat të keq, e modelit “narcos”... më vjen ndër mend Lazarati, i cili në fakt ishte një republikë brenda një republike demokratike, një republike parlamentare. Lazarati u shkëput nga domeni, u shkëput nga shteti shqiptar. Ishte një hapësirë e askujt ku prodhohej drogë edhe menaxhohej nga prodhuesit e drogës. Doli nga harta e Shqipërisë. Ishte një vend ku nuk hynte dot shteti, ku nuk kishte kontroll, kishte një vetadministrim, një lloj vetëmenaxhimi të resurseve njerëzore, të parave të produktit të drogës. Gati-gati e normalizoi në jetën e Shqipërisë shkëputjen nga Shqipëria.
Edhe në fakt, jo pse u prodhua vetëm atje, se më vonë pastaj Shqipëria e përfitoi atë kulturë dhe u përhap në gjithë gjeografinë tonë, u përhap në veri të Shqipërisë, u përhap në lindje, në verilindje u përhap në jug pra, edhe sigurisht që kanabisizmi i Shqipërisë është një fenomen i pamohueshëm, i cili e dëmtoi tmerrësisht shumë shoqërinë shqiptare më vonë, sepse duke pasur fuqi financiare, kriminalizoi edhe segmentet e shtetit.
Pra, u bë një fenomen ku shteti u kap nga gati pra, u kap... dhe sot e kësaj dite kemi fakte që tregojnë se segmente të rëndësishme të sigurisë së shtetit ishin kapur nga bandat. E për fat të keq, kjo pastaj u eksportua si portret i Shqipërisë në Evropë.
Veton Surroi: A do të ketë “Narcos Albania” ...në “Netflix”?
Altin Basha: Ka shumë mundësi që të ketë, sepse interesi... domethënë krijimi i një profili të Shqipërisë të bazuar mbi këtë pamje, pra Shqipëria vetëm e “narcosve” mund të jetë atraktiv për publikun evropian, e për fat të keq, ne ia kemi krijuar vetes këtë imazh.
E nëse do të donim ne të krijonim në “Netflix” një “touristic Albania”, do të ishte me shumë më pak interes për ta sesa “Narcos Albania”. Për fat të keq, edhe sukseset tona në fushën e aktrimit, të aktorëve shqiptarë që jetojnë jashtë, janë të suksesshëm, ofertat që u vijnë janë pikërisht mbi profile të këtyre karaktereve.
Veton Surroi: Të krimit... nëse do të jesh aktor shqiptar, do të jesh kriminel në një film.
Altin Basha: E sigurisht unë nuk do të mendoja, se nuk jam aq naiv sa të mendoj që ne mund të krijonim profilin e shqiptarit turistik ku ka vetëm diell, mikpritje dhe dashuri, sepse kjo do të ishte një propagandë e pastër dhe, po themi, bota nuk është naive për me na pranu vetëm mbi këtë profil që dëshirojmë ne.
Por nga ana tjetër, është detyra jonë për ta nxjerrë këtë tipar të shoqërisë sonë, sepse Shqipëria nuk është vetëm “narcos”, në fakt.
Veton Surroi: A do të ishte e gatshme vetë shoqëria shqiptare, shoqëria e Shqipërisë, të ballafaqohet me “Narcos Albania” dhe a do të ishte e gatshme, siç nuk është, për shembull shoqëria e Kosovës për t’u ballafaquar me krimet e luftës dhe procesin e pasluftës në të cilën ka ndodhur vrasje të tmerrshme.
Altin Basha: Të dyja fenomenet janë fenomene në të cilat ka një ndërhyrje të dhunshme për t’u mbajtur të fshehura, për t’u mbajtur të paadresuara, për t’u mbajtur të pafolura. Fjala vjen, flitet shumë pak për fenomenet e drogës ndër të rinjtë në Shqipëri. Flitet për largimin, por flitet si një fenomen që po ndodh në të gjithë botën, largimin e të rinjve, braktisjen e Shqipërisë pra. Motivimi është që kjo është një gjë që duhet ta pranojmë, sepse ndodh, ata do të kthehen, do ta shohin që Shqipëria do të ecë përpara, etj.
Po, sido eci Shqipëria përpara nëse e gjithë forca prodhuese apo energjia e re ikën jashtë?
Për çfarë do të ndodhë me vendin? Si do të zhvillohet?
E për arritur që të frenohen këto fenomene, do të duhet që vetë politika të marrë masa drastike dhe të marrë veprime konkrete politike për t’i ndaluar fenomenet. E politika nuk është e interesume, sepse është vetë e përfshirë në problematikat që ka kriju shoqëria, është vete përfshirë në përhapjen e drogës, është vete përfshirë në luftimin e fenomeneve që të bie droga është vetë e përfshirë në atë që thashë, në një arsim të cenuar, sipërfaqësor jopërmbajtjesor, është vetë e përfshirë në mungesën e impenjimit për një kulturë për me ngritë vetëdijen e publikut për me adresu problemet që përballon shoqëria, pra në tërësi, fajet e politikës, ose më saktë qeverisja i qetëson ose i sheshon problemet duke mos folur për to, po ato janë aty.
Veton Surroi: Dhe kjo atëherë i bie barrë e të dyfishtë, d.m.th., si te teatri antik, artit që të merret me këtë.
Altin Basha: Është e vërtetë i takon, madje duhet duhet punu për ta rritur vetëdijen e artistëve për me pa veten, dhe kjo sigurisht na takon shkollës, krijimit të brezit të ri të artistëve, për me e pa veten jo vetëm si “entertainer”, jo vetëm si njerëz të aftë për me kriju emocione tek publikut, për me tregu historitë bukura që janë krijuar në antikitet apo në klasikë por me pa artin si një mjet, i cili mundet me e shkundë shoqërinë, nëpërmjet mesazheve të forta edhe nëpërmjet përdorimit të ngjarjeve reale si material i parë për ngjarjet teatrore. Pra, jo vetëm përdorimin e trashëgimisë dramaturgjike botërore, sepse ne mund ta vëmë në skenë “Macbethin” e Shakespearit, që është një vepër madhështore mbi marrëdhënien e pushtetit me individin, në mënyrën se si e korrupton jetën e njeriut, por do të duhej, nga ana tjetër, t’i gjejmë fenomenet tona të përditshme për t’i adresu dhe për me kuptu njerëzit dhe si pushteti mundet me e korruptu jetën e individit. E këtu hyn sigurisht, siç e thashë, shkolla, hyn detyrimi jonë si edukues, për me i ndihmu të rinjtë edhe me u dhanë krahë, që ta gjejnë rrugën e tyre për t’i manifestu këto talente artistike.
Veton Surroi: E përmende “Macbethin” dhe më ra ndërmend një “Macbeth” me regji në Tiranë dhe një “Macbeth” me regji në Prishtinë..., një “Macbeth” me regji edhe me aktorë në Tiranë nga Shqipëria dhe me aktorë në Kosovë, a janë pjesë të së njëjtës kulturë?
Altin Basha: Mendoj që po, mendoj që po. Ndonëse shkëputja jonë shumë e gjatë nga njëri-tjetri, ka krijuar diferenca në kulturë apo në jetën e përditshme, apo në mënyrën si e jetojmë jetën, mendoj që në thelb, në ADN, ne jemi një. Kështu që “Macbethët” dramaturgjikisht do të jenë të njëjtët, mund të jenë nuancat, mund të jenë kostumet, mund të jetë estetika e shfaqjes teatrore e ndryshme, mund të jetë peizazhi skenografik i ndryshëm, po në thelb fenomenet e pushtetit, se si ai e merr peng jetën e individit edhe pastaj edhe e transformon, janë të njëjta.
Unë nuk shoh ndryshime thelbësore, shoh nuanca dhe më pëlqejnë nuancat, madje-madje do doja që sa më shumë nuanca, sa më shumë diversitet, bëhet më e bukur, më e ngjyrshme, më e larmishme...
Veton Surroi: Natyrisht, është e natyrshme, ekziston një “Macbeth” dhe është vlerë universale dhe ndahet në dy shoqëri shqiptare me vizion të njëjtë. Por, në ekzistimin e dy shoqërive shqiptare a po shkojmë drejt krijimit të kulturave shqiptare apo të kulturës shqiptare?
Altin Basha: Unë mendoj që do të ishte më e shëndetshme “kulturat shqiptare” mendoj kulturat, pra të kishim pluralizëm... unë jam për pluralizmin. Mendoj që edhe arti zhvillohet mbi bazën individualitetit. Njerëzit janë të ndryshëm nga njëri-tjetri. E jemi... ndofta... ana pozitive e ndarjes së gjatë mes Shqipërisë dhe Kosovës. Pra, diversiteti. Në të gjitha pikëpamjet.
Nuk është diversitet fondamental, mendoj, shoh shumë gjëra... që vertikalisht ne jemi një, por ato ndryshime që i kemi është e mira që t’i ruajmë, madje t’i shtyjmë përpara, sepse më pëlqen që të jetë, sepse bëhet interesant takimi i kulturave, pra nëse këto zhvillohen dhe janë të ndryshme, takimi i tyre bëhet edhe më interesant - ballafaqimi i tyre dhe shkëmbimi mes njëra-tjetrës. Një gjë tani kemi, për nga eksperienca ime personale, ngjarje të caktuara kulturore ku Shqipëria dhe Kosova takohen.
Madje në këtë dialog do të doja ta shtonim edhe Maqedoninë, ta bënim trilog, në fakt, sepse shpesh ne e harrojmë atë pjesë ku jetojnë shqiptarët edhe që është shumë e rëndësishme, e cila në fakt përtej Kosovës më intereson më shumë. Kam një lidhje të çuditshme... me Kosovën e kam dhe të shpjegueshme siç e thatë edhe ju në fillim, unë jam martuar me një kosovare..., po me Maqedoninë kam një ndjenjë tërheqjeje edhe trishtimi për shqiptarët atje, sepse nga... më fal se po kaloj në një tjetër dimension, po do të kthehem ke biseda që kishim... sepse ata në biseda me ta ndihen si të mënjanuar. Ndihen si një xhep i lënë mënjanë, janë larg Shqipërisë, po edhe Kosova me sa duket, duke qenë shumë e fokusuar në marrëdhënie me Shqipërinë, me tërheqjen e saj historike ndaj nënës Shqipëri, në një kuptim i ka lënë si mënjanë edhe ajo kulturë është një kulturë e harruar, e sulmuar, ndofta-ndofta, edhe në proces asimilimi.
Do doja që ajo të ishte fokusi edhe i politikave tona kulturore, edhe i... sepse atje ka resurse të jashtëzakonshme njerëzore, burime fantastike të talenteve.
Veton Surroi: Edhe teatri më i mirë për momentin.
Altin Basha: Edhe teatri më i mirë për momentin.
Kështu që takimet tona... të kthehem te biseda që kishim, janë shumë të bukura, kur ka diversitet estetik edhe përmbajtjesor, edhe kulturor edhe artistik edhe interpretativ...
Veton Surroi: E ke të integruar pluralizmin, jo vetëm me Ilirianën, e cila është po ashtu pjesë e artit... Iliriana Loxha, bashkëshortja e Altinit, Loxha-Basha... por e ke të integruar edhe në gjuhë brenda familjes. Herën e kaluar që u pamë, Engjëllusha vajza jote insistonte të fliste dialektin e Kosovës si shenjë identitare. A mund të ketë pluralitet, diversitet kulturor, nëse i mbetemi besnikë formulës së tanishme gjuhësore shqipe?
Altin Basha: Unë nuk jam ekspert i gjuhës, por mendoj që nuk i vjen asgjë e keqe shqipes standarde nëse shqipja standarde do të pranojë atë që është realitet. Gegnishtja është një realitet kulturor shqiptar. Është i pamohueshëm dhe mendoj që për aq sa unë mund të kuptoj, i është hyrë në hak, në standard, gegnishtes.
Madje, nuk i është hyrë vetëm gegnishtes, po i është hyrë dhe standardit, sepse duke humbur tiparet e gegnishtës, në fakt, ka humbur një element që e pasuron shqipen përtej marrëdhënieve dhe ikje-ardhjeve të mia në Kosovë.
Unë kam bërë dy eksperienca që i konsideroj të mëdha në jetën time me gegnishten. Unë kam punuar dy vepra të Fishtës: një në Prishtinë dhe një në Shkodër.
Edhe atëherë ka qenë vizionar drejtori i Teatrit të Prishtinës, Agim Sopi, i cili “Të ligun për mend”, një shfaqje krejtësisht të harruar nga repertori i dramaturgjisë shqiptare, një ripunim të veprës të Molierit nga Fishta ndërsa shkonte nga Shqipëria e bënte një udhëtim, nëse nuk gaboi për në Amerikë, gjatë kohës me anije ai ka ripunuar Molierin për françeskanët e Shkodrës, për Teatrin Françeskan.
Ai e merr dhe e propozon si një pjesë të repertorit të Teatrit Kombëtar të Prishtinës. Një çmenduri!
Edhe më fton ta punoj. Fton një shqiptar të Shqipërisë të punojë një gegnishten arkaike të Fishtës në Prishtinë.
Që ishte në fakt një eksperiment
Veton Surroi:... me prejardhje nga Elbasani.
Altin Basha: E leximin e parë e ka bërë Iliriana, meqë jemi në kontekst, e ajo më përktheu për me kuptu përmbajtjen, e pastaj unë nisa të lexoj veprën. E në leximin e parë, nuk e harroj, në Prishtinë, të Fishtës, Luan Jaha kishte në rol kryesor, i cili ai lexim zgjati mbi tre-katër orë, sepse ngeceshin në fjalë, edhe pse flasin gegë.
Po ajo është një gegnishte krejt, krejt arkaike.
E Luani iu kthye, tha: “A deshtët me e lujt frëngjisht, tashi mundeni me e luajt frëngjisht”, trupës.
Në fakt rezultati i atij procesi ka qenë spektakolar në skenë. Në Shkodër është edhe më e kuptueshme, sepse ata janë shumë më afër asaj, por në Prishtinë ka qenë spektakolar.
E më spektakolare ka qenë shfaqja e parë e këtij produksioni në Korçë. Pra, kishte një kuriozitet kur shfaqja shkoi në Korçë, sepse po flasim për një diferencë shumë të madhe të shqipes, e ishte një dilemë si po rezonon vepra, që ne mbetëm me shqipen arkaike deri në fund, bile e kujtoj shumë mirë edhe për të kuptu fjalët, Visar Krusha edhe Iliriana merreshin me fjalorë të tërë të shqipes, madje edhe të turqishtes, sepse ka edhe turqizma, për të kuptu se çfarë po flasin personazhet... e tani vetëm mendoje këtë produkt të shkon në Korçë. Por në fakt ka qenë depërtim, asnjë problem nuk pat.
Që do të thotë që diversiteti i kulturave nuk është rrezik për kulturën tonë në tërësi.
Veton Surroi: Pos gjuhës arkaike, ka qenë një gjuhë e re teatrore e shprehjes të cilën ti i ke dhanë, ka qenë një shfaqje e jashtëzakonshme në Kosovë.
Kujt do t’i japësh shfaqje, Altin Basha, përderisa Shqipëria dhe Kosova po zbrazen.
Në Kosovë në vitin 2031 do të jetojnë, sipas këtij trendi të tanishëm, diku 1.4 milionë banorë. Në Shqipëri, po ashtu, pritet që deri në vitin 2031 të zbresë nën nivelin e tanishëm, rrezikohet të mbërrihet te dyshi, dymilionëshi.
A do të ketë spektatorë për teatrin gjithnjë e më të thinjur, apo po e sigurojmë edhe një gjeneratë të re të njerëzve që do të shkojnë në teatër?
Altin Basha: Pyetje e vështirë.
Unë mendoj që një nga gabimet e sistemeve tona kulturore, jo vetëm teatrore, është që ne mbetemi në atë strukturë që krijoi komunizmi - plotësisht të centralizuar Ne kemi instrumente teatrore të vendosura në qytete të caktuara, e jo në të gjitha qytetet. Qendra teatrore punësojnë njerëz dhe presim që të na vijë publiku aty. Ndërkohë, i gjithë sistemi arsimor nuk merr masa për ta prezantu, për ta eduku publikun që ekziston edhe ky aktivitet shoqëror, kulturor në qytet.
Nëse ne, një fëmijë, nuk e edukojmë me përrallën e Shakespearit, me përrallat e moçme shqiptare, nuk e edukojmë me aftësi për të tregu këto historitë tona, atëherë sigurisht nuk kemi marrë masat për me e pru publikun në teatër.
Nuk mund të presim papritur një njëzetvjeçar, që nuk e ka idenë fare që ekziston teatri të vijë në teatër papritur dhe aty të zbulojë vlerat e teatrit. Është një proces edukues dhe për një kohë shumë të gjatë jam përpjekë që në Shqipëri, të paktën në Shqipëri ku kam mundur të jap kontribut të krijohet një sistem, i cili do të prodhojë, po themi, spektatorin teatror, por qoftë edhe spektatorin kulturor; ekzistojnë modele evropiane, ku me detyrim për të përfunduar procesin e provimeve apo për të marrë dëftesën e vitit shkollor, nxënësit që nga fillorja deri në fund të shkollës së mesme, duhet t’i plotësojnë disa kuota të konsumit kulturor.
Duhet të shkojnë koncerte, duhet të shkojnë në shfaqje teatrore edhe minimalisht, gjashtë ose tetë. Pra, nëse çdo vit edukohet me këtë proces, sigurisht ne do të kemi njeri të kultivuar mjaftueshëm për me kuptu vlerën e teatrit, të sulmuar nga fenomenet e reja të mediave sociale, sepse më të sulmuarit janë artet konvencionale, po themi, tradicionale, ne do të duhet ta përballojmë këtë gjë, duke shtuar fuqitë, duke shtuar mekanizmat për ta eduku publikun dhe për ta sjellë në teatër, por më përpara duhet të shkojmë ne ke publiku.
E këto fenomene të shkëmbimit të pozicioneve pra, nuk vjen publiku në teatër, por shkon teatri tek publiku, siç është për shembull një model i ri evropian, që është “classroom theater”, ku klasa kthehet në hapësirë teatrore. Se teatri e ka për fat të mirë, edhe pse është një art më i vjetër, e ka për fat të mirë aftësinë e adaptimit. Shesh teatror, mund të bëhet çdo hapësirë ku mund të krijosh një komunikim mes publikut dhe spektatorëve.
Nga pesë apo qoftë edhe me një spektator mjafton që ti të krijosh një hapësirë teatrore. Klasat janë vendet më të thjeshta për... ama do të duhet që edhe repertori, edhe aktorët të përshtaten mbi nevojat e publikut, sepse sot teatri nuk i flet të rinjve për bullizmin, për fenomenet e drogës, për problemet në familje, për komunikimin mes tyre, për identitetin e tyre, pra ne nuk e kemi... arti dhe kultura jonë nuk iu përgjigjën fenomeneve të reja sociale në Shqipëri dhe në Kosovë, me dramaturgë, me artistë të cilët krijojnë duke u përshtatur me problematikat e shoqërive tona.
Veton Surroi: Mendoj se kemi ardhë në kohë kur ky bashkëbisedim duhet të vazhdojë nga ana jote. Pra, cilat janë pyetjet të cilat ti mendon se ia vlen që t’i bashkëbisedojmë?
Altin Basha: Një pyetje që e kam, është që... ti e di që unë i kam lexu pothuajse të gjithë librat e tu. A do kemi ndonjë a do kemi ndonjë “Lopa e makiatos” apo një “Ambasador i Melkizedekut” për Shqipërinë?
Veton Surroi: Është interesante. Në librin të cilin jam duke shkruar tash, merrem me vitin 1991.Dhe është njëri prej episodeve të cilat jam gjithnjë në dilemë: a duhet të jetë dokumentar, a duhet të jetë letrar apo duhet të jetë diçka e përzier në mes, sepse është një vizitë sekrete të cilën duhej ta bëja në Shqipëri nëpërmjet Budapestit të arrija për në Tiranë, javën kur u rrëzua shtatorja e Enver Hoxhës. Dhe unë isha në atë javë, në e ato katër-pesë ditët para se ta rrëzohej ajo shtatore, pastaj u ndërtuan mite të ndryshme jo kosovarët kanë ardhë për ta rrëzu shtatoren, etj.
Dhe është një segment shumë interesant të një jave revolucionare në Shqipëri, që do t’ia vlente me hy me thellë, por ajo komponohet në një mision, të cilin e kisha nga kolegët e mi, nga Ibrahim Rugova, nga Këshilli Koordinues i Partive Politike, që ishte që të bisedonim me liderë të pushtetit dhe të opozitës asokohe, opozitës e cila po lindte, Sali Berisha, Gramoz Pashko, e të tjerët... që ndodhi-çka ndodhi, në Shqipëri mos të ketë dhunë në tranzicion, sepse kjo ishte frika jonë më e madhe, dhe të vendosnim njëherë një standard të sjelljes ndaj Shqipërisë, pra ndonëse ne ishim pa dyshim, anues nga lëvizja opozitare për nga natyra, nuk është në interesin e Kosovës që të përziemi se kush si do të fitojë në Shqipëri, por si do të ndodhë një ndryshim, një tranzicion i padhunshëm.
Këto më ka mbetur... domethënë... kjo është vizita ime e parë në Shqipëri dhe këto më kanë mbetur gjithmonë si një peng, prapë në dilemë a duhet të shkruaj si përjetim apo ta dramatizoj.
Altin Basha: Është një personazh për të cilin nuk na ka rasti me folë, që m’intrigon, por që nuk e njoh mirë: Arbën Xhaferi.
Mendoj që ka pas një influencë përtej Maqedonisë, mendoj që ka qenë një personazh madje jo plotësisht i njohur në dimensionin e vet nga Shqipëria, nuk e di për çfarë arsye, po sigurisht që shkrimin e intervistat tij janë botu në mediat shqiptare.
E nga bisedat me ata që e kanë njohur, kam kriju përshtypje që dimensioni i tij, pra siç e thashë, nuk është vetëm lokal, nuk është vetëm atje.
A do të mund Maqedonia, shqiptarët e Maqedonisë, të përfaqësohen ose a do të mundemi ne në tërësi si shqiptarë të kemi një personalitet atij niveli, dhe ku ka qenë magjia e tij? Cila ka qenë?
Veton Surroi: Arbni ka qenë një personazhi jashtëzakonshëm në kuptimin që ai ka qenë një bohem i interesuar për politikë. Ka studiuar në Beograd, ka qenë jashtëzakonisht i interesuar për film, ka qenë njeri i cili me vite të tëra e ka udhëheq redaksinë e kulturës në Televizionin e Prishtinës dhe ka qenë një njeri i cili ka lexuar jashtëzakonisht shumë. Edhe ka lexuar një spektër të gjerë të literaturës, nga letërsia, nga poezia e deri te shkencat politike, edhe ka qenë njeriu me të cilin po ta filloje një bisedë me një gotë birrë, do të filloje me poezinë e fundit të cilën e ka lexuar, e do të përfundoje te analiza e Brzezinskit për fundin e Luftës së Ftohtë, dhe me një lehtësi të cilën e ka pas për të kapur këto detaje dhe për t’i sistemuar në kokë.
Ditën që shkoi, që vendosi të shkojë në Maqedoni, më thirri dhe e lëmë në një kafiteri të Prishtinës dhe më tha: “Kam vendosur të shkoj në Maqedoni”.
Mendova se ishte vendim që lidhej me ekzistencën, sepse kishte mbetur pa punë në televizion një kohë ishim bashkë në redaksinë e javores “Koha”, por edhe ajo u ndërpre. Dhe pastaj më shpjegoi se ka vendosur të shkojë të nisë një lëvizje politike, të inkuadrohet në një lëvizje politike dhe ashtu siç dinte të bënte ai, tha është problem i ligjërimit të shqipes politike në Maqedoni.
Dhe atë çka bëri Arbni është të ngrejë nivelin e ligjërimit të shqipes politike në Maqedoni. Ky nivel i shqipes politike ka degjeneruar, sepse nuk është mbajtur... ky ka qenë unikal në të, por në masë të madhe është ngritur një standard i ri i të shprehurit politik shqip në Maqedoni.
Arbri ka mbetur hermetik, edhe për shkak të sëmundjes, dhe kjo ia ka shtuar edhe misterin edhe atë nevojën që të kuptohet misteri i tij i brendshëm.
I pata thënë njëherë që, se edhe kjo është e vërtetuar në shkencat mjekësore, që kufizimet fizike kompensohen në forma të tjera. Dhe përderisa trupi i tij shtangej, mendja e tij lulëzonte.
Altin Basha: Tek “Fluturimi i Azem Berishës...” ky është libri i parë që kam lexu, ti e ke një tezë, nëse nuk gaboj, kur thua që përtej dashurisë emocionale për Shqipërinë, në mënyrë graduale kosovarët do të kuptojnë benefitet e bregdetit të Shqipërisë dhe shqiptarët e Shqipërisë përtej paragjykimeve që mund të kenë për kosovarët, do të kuptojnë benefitet ekonomike që do të sjellë ardhja e kosovarëve si turistë, e shqiptarëve të Kosovës si turistë në Shqipëri.
A mendon se po realizohet kjo, se është libër që është shumë kohë më parë, dhjetë-pesëmbëdhjetë vjet më përpara, ndoshta edhe më shumë.
Veton Surroi: Njëzet vjet...
Patjetër. Kemi disa fenomene: fenomeni i ngritjes së shoqërive shqiptare dhe i policentrizmit shqiptar ka qenë një vendim strategjik dhe në atë vendim strategjik kam marrë pjesë edhe unë bashkë me kolegët tanë. Domethënë, ka qenë ideja që nuk ekziston një qendër shqiptare, por ekzistojnë shumë qendra dhe ato qendra duhet, në diversitetin e tyre, të krijojnë një harmoni.
Dhe shqiptarët janë model në Evropën Juglindore, besoj edhe në Evropë, për shoqëri dinamike, të cilat kanë krijuar këtë diversitet dhe po përpiqen të krijojnë këtë harmoni.
Pra, dhe kemi dy shtete shqiptare më shumicë, Shqipërinë dhe Kosovën dhe pastaj kemi krijimin e prezencave të shtrira gjeografike.
Pra, një shqiptar i Kosovës, i cili ka një apartament në Durrës, është po aq i shtrirë gjeografikisht dhe për të Durrësi nuk është shtet tjetër, nuk është as qytet tjetër, është një zgjatim i pranisë së tij. Dhe ky fenomen, për fat që keq, nuk ka funksionuar në drejtimin tjetër, por do të funksionojë një ditë. Do të ecën disi.
Dhe ato çka do të shohim në të ardhmen, besoj unë, është një prani gjithnjë më dinamike në këto drejtime.
Problemi, natyrisht, i shoqërive tona, është shpopullzimi i madh ekstrem, humbja e rinisë dhe tash kemi një fenomen të tretë, të cilin me cilën ende nuk po dimë si të ballafaqohemi e kjo është prania e shoqërive shqiptare në Perëndim, Zvicër, në Gjermani, krijimi i gjeneratës së parë, të dytë, tash edhe të tretës dhe si do ta ruajë ajo lidhmërinë. Mënyra të cilën ende gjeneratat atdhedashëse, patriotike shqiptare në Gjermani, në Zvicër, veprojnë, është nëpërmjet të pronës, nëpërmjet të patundshmërisë ta kem një pronë në Kosovë, apo ta kem një pronë në Shqipëri dhe ndoshta fëmija im, i cili s’di, ose nipi im i cili s’di t’i lidhë tri fjali shqip, dikur do të mësohet.
Altin Basha: Mua më shqetëson fakt një fenomen politik, përtej rrjedhave të integrimit, po të themi, mbarëshqiptar. Më shqetëson shumë rivaliteti mes qeverisjeve, mes Shqipërisë dhe Kosovës.
Më shqetëson, sepse kam shumë frikë se nuk prodhon klimë të shëndetshme, për me ecë përpara proceset të tjera, të cilat nuk varen nga politika.
E mira është që ka një kthim të vëmendjes nga diaspora shqiptare. Është një kthim i vrullshëm, por është për arsye elektorale, por shpresoj shumë që ky kthim i vrullshëm të vazhdojë edhe përtej politikës.
A mund të kemi ne në këto kushte të këtij rivaliteti të pashëndetshëm, e konsideroj unë, edhe pse kamuflohet me faktin që gjërat vazhdojnë normalisht, por rivaliteti është i dukshëm, a mund të kemi ne një mekanizëm alternativ që integrimi jonë mos varet vetëm nga politikat qeverisëse?
Veton Surroi: Ti je dëshmitari, ti je shembulli më i mirë se si politikat nuk ndikojnë edhe në aspektin personal edhe në aspektin e përfshirjes tënde kulturore në hapësirën shqiptare, në hapësirën e kulturave shqiptare.
Problemi është pak më i thellë, mendoj unë, i komunikimit. E ai është projeksioni i vlerave të përbashkëta. Dhe s’po flas për vlerat e përbashkëta kombëtare, s’po flas për idenë se do të ketë një hekurudhë apo s’do të ketë një hekurudhë.
U pa se një lëvizje infrastrukturore, siç ishte “Rruga e kombit”, e ndryshoi, jo vetëm gjeografinë, po edhe gjeografinë politike, dhe Kosova u shndërrua në një shtet mesdhetar pa qenë... ndërtimi i hekurudhës do ta ketë të njëjtin efekt.
Por, problemi është se a do t’i kthehen pushtetet identifikimit të problemeve reale të shoqërisë sonë dhe të problemet reale të shoqërisë sonë janë përtej hekurudhës, e “Rrugës së kombit”, të ndërtesave në Durrës, etj.
Janë fakti që në Kosovë 78% e fëmijëve deri në moshën 15 vjeçare nuk e kuptojnë tekstin të cilin e kanë lexuar. Dhe ky është një problem të thelbësor. Dhe ky është një problem të thelbësor edhe në Shqipëri. Dhe është problem thelbësor që një popull i tërë e pranon që t’i mohohet një e drejtë elementare, e kjo është që mos të ketë ujë të pijes dhe nëse pushtetet nuk u kthehen vlerave fondamentale të vlerave thelbësore të pushtetit, pse janë aty, atëherë gjithmonë do të ketë rivalitet për diçka dytësore, për hatërmbetje, për ndonjë gjë.
Altin Basha: Faleminderit!
Veton Surroi: Ishte kënaqësi Altin! Shpresoj që në vjeshtë do ta shikojmë, do ta rivizitojmë këtë idenë e hapësirave kulturore me një dimension të ri. Faleminderit shumë, faleminderit!
