Veton Surroi: Po e fillojmë këtë podcast të ri me emrin PIKË.
Emrin e ka vënë Ilir Blakçori, i cili është artist, është njëri prej krijuesve të rinj të Kosovës. dhe unë e pranova emrin për këtë podcast, sepse kishte shumë domethënie: është pikë si pikënisje, pikë si pikëvështrim, pikëpamje, vënie e pikës një mendimi.
Dhe për ta filluar këtë bashkëbisedim në podcast, pata fatin që Enver Robelli është në Prishtinë në ecejaket e tij maleve ose aeroporteve qëlloi të ishte këtu dhe ta fillojmë me Enverin.
Pos faktit se qëlluam në të njëjtën kohë, në të njëjtin vend, shumë patëm dëshirë që ta fillojmë me Enverin, sepse është njeriu i penës, njeriu i penës jo vetëm në kuptimin e gazetarisë që ka qenë profesioni i tij, po vokacioni i tij është pena, është të lexuarit, është të lajmëruarit me anekdota të ndryshme që në fund u shndërruan në libra bestsellerë në gjuhën shqipe, është njeri i cili përkthen poezi jo rrallë të poetëve të përtej të cilëve shumë pak njerëz kanë dëgjuar.
Këtej, është njeriu të cilin gjithmonë do ta gjesh me një libër në dorë në cilindo kafene të Kosovës ku do ta kesh caktuar takimin.
Enver, po e filloj me ty.
Me dy metafora që më ranë në mend, si një pe i cili do të vazhdojë gjatë tërë kësaj bisede, shpresoj.
E para, ngjarja e parë është përcjellja e një të afërmi tim në aeroportin e Prishtinës, javën e kaluar, një të diel, ku sportelet njëzet deri në tridhjetë ishin të ndara për shqiptarët, të cilët shpërndaheshin gjithandej me avionët direktë.
I dyti, e dyta metaforë, është Sami Frashëri. Një person unikal i historisë sonë, sepse njëkohësisht është ideologu i nacionalizmit shqiptar, domethënë i shtetformimit dhe kombformimit shqiptar në fund të shekullit 19, ashtu siç ka ndodhur me popujt e tjerë evropianë, por njëkohësisht është edhe ideolog i nacionalizmit turk dhe shtetit, shtetformimit turk.
Të shohim se si do t'i kombinojmë këto dy metafora. Por e para po e filloj në këtë të Aeroportit të Prishtinës.
Momentin kur e përcolla të afërmin tim për në Munih, konstatova diçka që ishte aq evidente që edhe ia thashë atij. Thashë këtu në aeroport është edhe një Kosovë tjetër, gjegjësisht, e kemi atje jashtë edhe një Kosovë tjetër.
Mbaj mend, po ashtu, në vitet nëntëdhjetë kur shkoja në Zvicër dhe të shtunave e dielave dilnin njerëzit në Aeroportin e Zürichut për të parë se kush ka ardhur e a ka ndonjë risi; njerëzit që nga viset e ndryshme të Kosovës, të cilët shkonin në këtë pikëtakim.
A kemi një emër për këtë gjë?
Enver Robelli: Nuk di a kemi një emër, por spontanisht m'u kujtua një poezi e Xhevahir Spahiut, që e ka shkruar në vitin 1990: “Kosova është në muajin e nëntë dhe do ta lindë lirinë”... dhe mendoj që procesi i rezistencës në vitet e nëntëdhjeta së pari rezistenca e Alternativës kosovare me mjetet paqësore, pastaj Lufta Çlirimtare për lirinë e Kosovës, e kanë prodhuar edhe një Kosovë tjetër.
Ajo Kosovë që ekziston nëpër qytete të mëdha të botës perëndimore, nëpër fshatra alpine të Zvicrës, nëpër qytete provinciale në Gjermani, në Austri, ajo është Kosova e një ose disa brezave, që janë breza pa lamtumirë. Domethënë, janë breza pa lamtumirë, sepse ata janë larguar kryekëput për arsye politike.
Edhe gjenerata e babait tim, të cilët janë larguar nga fundi i viteve gjashtëdhjeta, në radhë të parë janë larguar për arsye ekonomike, por arsyet ekonomike kanë qenë në fund të fundit politike, sepse nuk kanë pasur një perspektivë të qartë të zhvillimit.
Dhe ata nuk janë shkëputur asnjëherë nga Kosova, sepse janë brez palamtumirë, sepse nuk mund t'i thonë atdheut “lamtumirë”; janë kthyer vazhdimisht. Unë personalisht jam politizuar, jam rritur me lajmet e “Zërit të Amerikës”, me lajmet e BBC-së, së pari në kroatisht, pastaj në gjuhën shqipe ku edhe ju keni luajtur një rol në Londër dhe kjo ka qenë domethënë ajo pjesë që na ka formuar dhe na ka politizuar.
VIDEO:
Nga radioja, i kemi pushtuar sheshet e Gjenevës, të Bernës e të qyteteve të tjera, të Bonit kur ishte (se për gjeneratat e reja duhet shpjeguar që Boni ka qenë kryeqytet i Gjermanisë) dhe nga kjo është prodhuar, si të thuash, ka lindë një Kosovë, e cila në vitin 1997, 1998 e 1999 ka qenë e gatshme të vijë këtu dhe të japë kontribut konkret edhe në luftë jo vetëm në kuptimin e ndihmës financiare.
Veton Surroi: Agim Ramadani si simbol i veçuar...
Enver Robelli: Absolutisht, absolutisht, të cilin unë kam pasur fatin ta njoh gjatë kohës sa ka qenë në Zürich dhe e ka udhëhequr qendrën kulturore shqiptare. Këta kanë qenë një grup njerëzish të cilët nuk kanë folur për planet e tyre të mëdha, por një ditë janë zhdukur dhe pas pak ditësh janë lajmëruar nga fronti dhe kështu në mënyrë shumë të qartë kanë treguar edhe përkushtimin e tyre për atdheun. Por në atë kohë sa kanë qenë në Zürich, kanë qenë jashtëzakonisht të përkushtuar edhe në gjallërimin e jetës kulturore dhe më kujtohet kur e sillnin Azem Shkrelin, e sillnin Ali Podrimjen, dhe kështu na jepnin shpirt në atë errësirën kulturore që ekzistonte në atë kohë në diasporë.
Tani gjërat kanë ndryshuar jashtëzakonisht shumë dhe si ta quajmë këtë Kosovë që jeton jashtë: një para lagje e Prishtinës, e Pejës, e Gjilanit, Zürichu është i tillë, sepse brenda një fundjave mund të fluturosh mes 20 dhe 25 herë për Prishtinë... ka fluturime nga Bazeli, nga Gjeneva, domethënë kemi një afrim të jashtëzakonshëm me Kosovën.
Nuk dalim më në aeroport të pyesim njerëzit se çfarë po ndodh. Revolucioni teknologjik ka mundësuar shumë ndryshime, të cilat na mundësojnë komunikimin e drejtpërdrejtë, por edhe njerëzit vijnë për çështje kryekëput turistike në Kosovë, domethënë nuk vijnë më vetëm për t'i takuar familjet e tyre, nuk vijnë për dasma dhe diçka çka më gëzon shumë është edhe ç'është shumë interesante, bilanci tregtar me Zvicrën i Kosovës është pozitiv, d.m.th., Kosova eksporton më shumë edhe atë falë sidomos mjeshtërve të drurit që kemi në Kosovë dhe kemi aq shumë firma ndërmarrje shqiptare në Zvicër që të ndërtojnë në Zvicër dhe importojnë kuzhina, importojnë gjëra të tjera, prodhim i drurit, në Zvicër...
VIDEO:
Veton Surroi: ...dhe anasjelltas, domethënë ka edhe investime këndej nga Zvicra...
Por desha me u ndërlidhë me një fenomen, i cili po ndodh. Ti e ke shënuar edhe më herët, por më dy mars në Hamburg kanë kandiduar diku pesë kandidatë në zgjedhjet lokale - shqiptarë, të spektrit nga CDU-ja deri të Gjelbrit dhe ishte një fenomen i ri, natyrisht për Hamburgun, por më herët patëm kryetarin e bashkisë në njërën prej komunave të Gjermanisë i cili u zgjodh, po ashtu shqiptar, s’e di nga cila pjesë e Kosovës vinte ai, Arianit Besiri, ishte.
Tash, çka do të thotë kjo për identitetin e shqiptarëve të asaj Kosovës tjetër?
Enver Robelli: Ndoshta duhet ta shpjegoj këtë me një përvojë personale. Në dhjetor të 2008-s po ktheheshim me një koleg timin zviceran nga Prishtina në Zagreb, unë atëherë jetoja në Zagreb si korrespondent i gazetës gjermane “Suddeutsche Zeitung”, dhe rrugës, meqë rruga nga Prishtina deri në Zagreb zgjat ashtu mes shtatë deri në tetë orë, kishim mjaft kohë të diskutonim për tema të ndryshme dhe ai tha: “Dua të vë bast për një çështje. Pra njëzet a tridhjetë vitet e ardhshme, ministri i Mbrojtjes i Zvicrës, do të jetë një kosovar”... dhe ia gjeti edhe emrin, ai quhej Ilir Gashi dhe e përshkruante se si ai në vitin 2042 kthehet në Prishtinë për të shënuar përvjetorin e pavarësisë së Kosovës.
Unë nuk e di nëse ky vizion do të bëhet i qartë, por ne kemi një evoluim të natyrshëm si efekt i integrimit të njerëzve në diasporë. Unë isha në Hamburg para disa javësh për çështje të tjera, dhe derisa po shkoja në redaksinë e revistës së famshme “Spiegel” shihja plot posterë me kandidatë shqiptarë.
Natyrisht që sa u përket politikanëve shqiptarë në diasporë, duhet të kemi parasysh që ekzistojnë dy lloje. Është lloji i atyre që nuk janë shumë të suksesshëm, por e ndiejnë një nevojë të brendshme të dalin nëpër emisione mëngjesi nëpër televizionet e shumta të Kosovës, të prononcohen në media të ndryshme dhe fund të fundit i tregojnë akraballëkut të tyre këtu se po bëjnë namin në politikën zvicerane dhe gjermane, të tillët nuk duhet të merren shumë seriozisht. Por ka një strukturë, ka një grup njerëzish që janë shumë të suksesshëm dhe ata nuk do t'i gjeni këtu duke marrë pjesë në këto ngatërresa të politikës kosovare, ata qëndrojnë larg, sepse janë të përqendruar në punën e tyre në politikën zvicerane. Do ta veçoja për shembull Ylfete Fanajn, një grua e një vajzë nga rrethina e Prizrenit, e cila është ministre e Punëve të Brendshme në kantonin e Lucernit në Zvicër, domethënë është kosovarja me postin më të lartë ekzekutiv në një kanton zviceran. Do të veçoja Qëndresa Sadriun në Zürich, e cila është anëtare e Parlamentit kantonal. Dhe ka mjaft të tillë, por këta janë njerëz që nuk ndiejnë një nevojë që të marrin pjesë, siç thashë, në ngatërresat e përditshme kosovare.
Veton Surroi: Po ta tregoj një anekdotë, isha me një diplomat të lartë zviceran, në fillim të viteve nëntëdhjetë dhe ai e çeli punën e emigrimit të shqiptarëve, posaçërisht të shqiptarëve të Kosovës. Dhe në përgjithësi fliste mirë për njerëzit që vinin, sepse dinte se i dinin nga persekutimi politik.
Edhe në një moment ia nisëm t’i bëjmë numrat se sa kishin hyrë dhe sa do të hynin e tjera e tjera dhe unë pa ndonjë paramendim më të madh thashë: paska mjaftueshëm shqiptarë sa për të bërë një kanton. Edhe atij menjëherë i brofi kjo ide si një kërcënim i ardhshëm gjeopolitik, i cili natyrisht nuk është.
Ti që ke zhvilluar dy identitete edhe i ke kombinuar: je gazetar i njohur në Zvicër edhe në botën gjermanofolëse edhe njëkohësisht je gazetar i njohur në botën shqiptare, jo vetëm në Kosovë. Si po duket tash... domethënë këndvështrimi yt nga perspektiva... e mbaj në mend rrëfimin kur je nisur me tren për ta taku babën në Zvicër.
Enver Robelli: Janë ndryshime, s’gjej fjalë t’i përshkruaj, unë nuk kam shkuar në Zvicër aty nga mesi i viteve tetëdhjetë, atëherë ka qenë e arritur e madhe nëse një shqiptar arrinte të punonte në një restorant apo në një dyqan, ku gjatë ditës nuk i nënshtrohej shtrëngatës së shiut... që nuk punonte nëpër kantiere të punës.
Unë e mbaj mend që shumica e këtyre që ne ju themi “gastarbeiterë”, punëtorë, domethënë të rekrutuar sezonal në Zvicër jetonin të veçuar nga shoqëria zvicerane, jetonin nëpër baraka. Ka qenë jetë jashtëzakonisht e rëndë. Por, është shumë interesant dallimi mes gjeneratës së babait tim: ata kur kanë ardhur në Zvicër kanë qenë vetëm, pa familje dhe janë detyruar t'i mësojnë dy gjëra të cilat bashkëmoshatarët e tyre nuk i kanë mësuar kurrë: të përgatisin ushqim dhe të lajnë rroba.
Në këtë kuptim, ata nga zori e kanë hedhur në ajër patriarkatin edhe kanë arritur... e kanë zbuluar një botë krejt tjetër nga ajo në të cilën janë rritur, ku kryesisht, për fat të keq, punët kryesore në shtëpi janë kryer nga gratë, nga nënat.
Dallimi është astronomik kur e shikojmë me atë kohë, e përmend punën e politikanëve, por mund të përmend që janë në çdo universitet me qindra e qindra studentë shqiptarë; ju mund të dilni nga shtëpia; mund të pini kafe në kafeterinë e lagjes, e cila është pronë e një shqiptari, mund të shkoni në komunë nëse keni ndonjë problem ose të kërkoni ndonjë sqarim për punë të tatimeve dhe personi që është përballë jush në sportel do t'ju dalë shqiptar, pastaj do të shkoni në bankë dhe zonja që do t’ju përshëndet në bankë dhe do të merreni vesh për ndonjë kredi apo ndonjë punë tjetër që keni edhe ajo do të jetë shqiptare, do të telefononi telekomin zviceran nëse keni ndonjë problem me telefonin tuaj dhe prapë aty dikush do t'ju lajmërohet, shpesh ndodh që personi që ju flet, në anën tjetër të jetë dikush nga Prishtina, sepse shumë ndërmarrje zvicerane i kanë sjellë këtu “callcenterët” dhe merren me klientët në Zvicër, kështu që ky është zhvillim jashtëzakonisht i madh.
Por meqë viteve të fundit kemi pasur shumë shembuj pozitivë që i kemi prezantuar nëpër media, unë mendoj që kjo edhe ka krijuar njëfarë perceptimi pak se të gabueshëm, sepse këta janë gjithsesi shembuj shumë të mirë, por mbetet jashtëzakonisht shumë punë për t'u bërë për komunitetin shqiptar dhe në këtë kuptim e shoh ende problematike indiferencën që komuniteti shqiptar e ka ndaj jetës politike në Zvicër. Pjesëmarrja në zgjedhje, në referendume është shumë e ulët dhe këtë e shoh si shumë, shumë problematike.
Veton Surroi: Qenka pak më mirë se ta kishim një kanton shqiptar
Enver Robelli: Absolutisht, ndonëse ju përmendet shumë mirë që edhe në media zyrtare shpesh përmendet Kosova si kantoni i 27-të.
Veton Surroi: Më tregove dhe është pjesë e zhvillimit tënd dhe të pranisë tënde dhe e shoh si një prej shkallëve të arriturave që do të fillosh me botimin e veprës së Eqrem bej Vlorës, kujtimet e tij në gjermanisht, sepse ato janë përkthyer në shqip dhe më ra në mend prej kujtimeve ka shumë sende, që njeriu duhet t’i shënojë, po njëra prej tyre është momenti kur Eqrem bej Vlora dhe Ismail Qemali, pas shpalljes së pavarësisë, dalin në rreth andej edhe një numër i madh i bashibozukëve kërkon grada, kërkon ta udhëheqë administratën, edhe ata nuk dinin fare kush është Eqrem bej Vlora e ndoshta kishin dëgjuar për Ismail Qemalin, a ka ndonjë analogji me gjendjen e sot?
Enver Robelli: Po mund të ketë, ndonëse këto krahasime historike gjithmonë janë delikate dhe të vështira, po tani me pavarësimin e Shqipërisë, në Shqipëri u kthye një elitë që kishte bërë karrierë të jashtëzakonshme në Perandorinë Osmane dhe është fascinante çështja kur Eqrem bej Vlora bashkë me delegacionin e Perandorisë Osmane shkon në Damask për ta hapur hekurudhën e Hexhazit që e lidh Mekën me Medinën dhe Damaskun me tutje.
Dhe ai e përshkruan një skenë surreale duket sot: ndalen në ishullin në Rodos dhe aty e takojnë guvernatorin, i cili është shqiptar; ndalen në portin e Bejrutit, po ashtu guvernatori është shqiptar; ndalen në Damask dhe aty njëri nga shefat e policisë, prapë del të jetë shqiptar. Por pjesa më interesante kjo është viti 1904-1905, Eqrem bej Vlora vazhdon një udhëtim deri në Karaçi të Pakistanit dhe pak përtej Basrës ndalet dhe takon një guvernator prapë shqiptar. Dhe ai thotë: “Ne në Perandorinë Osmane jemi mësuar vetëm të komandojmë por, po kur të kthehemi në Shqipëri do ta kemi jashtëzakonisht të vështirë të merremi vesh me një shoqëri, e cila nuk është ende e konsoliduar si komb dhe e cila rregullin shtetëror e sheh si diçka shumë armiqësore.
Eqrem bej Vlora ka qenë njëri ndër aristokratët e paktë të shoqërisë shqiptare; dhe duke qenë aristokrat ai ka pasur edhe një lloj arrogance, edhe një lloj përçmimi ndaj strukturave që në atë kohë tentonin të merrnin pushtetin në Vlorë, por në një mënyrë është edhe dëshpërimi i tij është shumë i kuptueshëm, është shumë i kuptueshëm, se kur e mendon që ai pasi u kthye nga Karaçi i mori motrat e tij dhe vazhdoi një rrugëtim përmes Budapestit në Vjenë, përmes Tirolit jugor shkoi në Gjenova të Italisë dhe i kaluan tri javë në Nicë, në rivierën franceze, pastaj u kthye nga Taormina nëpër Sicili, ku ta them të drejtën, unë kam qenë vjet kur i vizitova arbëreshët. Por po flasim për një periudhë kur ajo ka qenë një familje jashtëzakonisht e rëndësishme, jashtëzakonisht e arritur.
E për mua fascinante është që mësuesi, arsimtari i gjuhës gjermane, arsimtari privat në Vlorë, i Eqremi bej Vlorës, ishte zoti Feigenwinter nga Bazeli i Zvicërs, e po flasim për fundin e shekullit 19.
Veton Surroi: Desha ta ndërlidh këtë me këtë perin e kuq të cilin e paralajmërova, që është Sami Frashëri. E kemi ideolog pa dyshim të shqiptarizmës dhe të ndërtimit të kombit dhe është ideolog i nacionalizmit të ri turk. Është rast unikal të ta them drejtën, jam përpjekur të mendoj a ka ndonjë rast analog diku në historinë e popujve të tjerë dhe së paku unë nuk kam kah rastisur. Por, ai për mua shndërrohet në një metaforë të cilën ai edhe në veprën e tij thotë ne e dimë t'u shërbejmë shteteve të tjera, nëse ia nis prej Aleksandrit të Madh e tutje dhe për fat që keq nuk kemi ditur t'i shërbejmë vendit tonë. Por, analogjia e shërbimit apo shtetndërtimit në dy apo më shumë shtete, është diçka që do ta kesh ti të afërt. Ti je njëkohësisht ndërtues i kulturës së re gjermanofone zvicerane edhe gjermanofone në përgjithësi dhe kontribuues i jashtëzakonshëm ndërtues i kulturës shqiptare.
Por njëra prej analogjive, të cilën ende e kemi të pazbërthyer, duket është ajo e Jugosllavisë pas Luftës së Dytë Botërore ku njerëz si Oliver Schmitt për shembull, janë përpjekur të analizojnë se si një elitë, e cila del prej Luftës së Dytë Botërore, fillon të ndërtojë shtetësinë e Kosovës, njëkohësisht duke qenë pjesë e një shteti më të madh, i Jugosllavisë. Si kombinohen këto? A ka ndonjë analogji në identitetet e dy atdheve, siç i quan Sami Frashëri?
VIDEO:
Enver Robelli: Për atdheun, gjuha shqipe ka shumës, në gjermanisht fjala “atdhe” nuk ka shumës, dhe një shkrimtar i famshëm, Max Frisch, e ka shpikur, domethënë prej fjalës “heimat”, që e ka bërë “heimaten”, domethënë ne po, kur i ke dy shtetësi, dy atdhe, është çështja edhe e vështirësive të lojalitetit, por këto në Evropën moderne mund të kalohen pak më lehtë, sepse kur rriteni në një ambient demokratik është çështje shumë më e lehtë.
Sa i përket periudhës pas 1945, për mua ilustrimi më i mirë është kur i shoh fotografitë e shumë njerëzve të asaj kohe, fëmijë të vegjël që kanë qenë në shkollë dhe ato fotografi nuk dallojnë shumë nga pamjet e fshatrave tejet të prapambetura të varfrat e Afganistanit dhe brenda një kohe shumë të shkurtër, kemi një katapultimin e Kosovës nga një ambient, një kasabaje, me elemente shumë-shumë të prapambetura me një analfabetizëm të madh, në një zhvillim, në një industrializim jashtëzakonisht të madh, dhe për mua është indikative.
Lexova një lajm para disa ditësh, thuhej që banorët e rrugës “Mahmut Bakalli” po ankohen se nuk kanë ndriçim publik. Tani mendova, rruga Mamut Bakalli gjendet diku në periferi të Prishtinës, diku mes arrave dhe fshatrave. Dhe mendova si është e mundur të ndodhë kjo, se në fund të fundit, domethënë nuk mund të lihet në terr emri i një politikani si Mahmut Bakalli, i cili ka qenë bartës i disa proceseve të rëndësishme në vënien e themeleve të autonomisë së Kosovës, e cila, pa marrë parasysh çfarë qëndrimi ne mund të kemi mbi diktaturën apo semidiktaturën jugosllave, ajo ka qenë një periudhë ku në një mënyrë janë vënë themelet e mëvetësisë të Kosovës dhe këtu shihen edhe referencat juridike në vendimin e Gjykatës Ndërkombëtare e Drejtësisë në vitin 2010.
Ka edhe një ngarendje të jashtëzakonshme për pushtim simbolik të hapësirës publike për të treguar se historia fillon në një moment të caktuar dhe para asaj periudhe nuk ka ndodhur asgjë dhe unë jam një arkivist i pasionuar dhe jam shumë i lumtur që tani pjesa më e madhe e gazetës “Rilindja” është arkivuar dhe mund të mund të gjesh gjëra të jashtëzakonshme aty.
Për shembull, më fascinon se si është organizuar shënimi i njëqindvjetorit të Lidhjes së Prizrenit në Prizren, ku kryetari i Këshillit Organizativ ka qenë nënkryetari i Qeverisë së atëhershme, Pajazit Nushi, dhe ka qenë organizim larg më dinjitoz se që e ka bërë Shqipëria e asaj kohe, sepse ende ishte në fazën e fundit të miqësisë me Republikën Popullore të Kinës.
Kështu që në këtë drejtim, unë kam një qëndrim paksa kritik dhe kam shkruar edhe disa herë që shpesh nuk po u bëhet shumë nder as heronjve të vërtetë të Kosovës, as familjeve të heronjve duke iu shpalosur përmendore kriter e pa kriter, duke e imponuar një estetikë të realizmit socialist që përngjan pak a shumë revolucionin kulturor të viteve ‘60, që pati filluar në Kinë, e pastaj vazhdoi edhe në Shqipëri.
Veton Surroi: Dhe krijon një lloj antagonizmi, që për shembull, kam shkruar për Aeroportin e Prishtinës. Në Francë e ke “Charles De Gaulle”, e ke në Zagreb, “Franjo Tudjman”, krejtësisht e natyrshme do të kishte qenë që Aeroporti i Prishtinës të quhej “Ibrahim Rugova”, kryesisht brenda standardeve të shënimit.
Por, kemi pasur një vendim politik, i cili ka pasur natyrisht një prapavijë politike. Nuk ka njeri i cili do të mund të thoshte që Adem Jasharit nuk i përket. Por, momentin kur bën një vendim të këtillë politik, atëherë duhet të japësh shpjegimin se pse ky dhe ai dhe në këtë mënyrë antagonizon historinë në vend se të ngjizësh historinë me figurat historike të cilat nuk kanë qenë antagoniste. Domethënë, në stadin në të cilin jemi si shoqëri, është njohja e kontributit të Ibrahim Rugovës, njohja e kontributit jo vetëm të Adem Jasharit, po komplet të familjes Jashari e cila është masakruar në Prekaz në këto data për të cilat flasim.
A është ky problem i mungesës së unitetit apo të mungesës së sistemit të vlerave?
Enver Robelli: Shpeshherë ne i marrim vendimet pastaj i diskutojmë pasojat. Dhe pa hyrë specifikisht në këtë çështje, po në përgjithësi, ju shikoni që janë zhdukur emra shumë të rëndësishme të kulturës shqiptare si Hasan Mekuli për shembull, që ka një kontribut të jashtëzakonshëm, nëse mund të themi, nëse në anën politike kontribut të madh për çlirimin e Kosovës kanë dhënë, Ibrahim Rugova, Adem Jashari me familjen e tij me sakrificën e paimagjinueshme, në dyzet vite pas Luftës së Dytë Botërore, i tillë me kontributin e tij në jetën kulturore të Kosovës ka qenë Esad Mekuli.
Besoj që po të dilnit sot të dërgonit një gazetar në një shesh të Kosovës, Prishtinë apo në Pejë apo në Prizren dhe t'i pyesni njerëzit nën dyzet vjet, ose ndoshta nën pesëdhjetë, kush ka qenë Esad Mekuli, dyshoj që dikush ose pakkush prej tyre do të dinte se kush ka qenë dhe jo veç kush ka qenë, por t'ia vlerësonte edhe kontributin.
Sepse historia nuk fillon me një gjeneratë të caktuar, historia është një sublimim i kontributit të shumë gjeneratave. Andaj, po! Neve na duhet një debat i përgjithshëm politik edhe kulturor, edhe intelektual për ta vendosur secilin në vendin ku historikisht i takon.
Veton Surroi: Një pjesë e madhe e veprimtarisë sate, domethënë, Sat Nokshiqi (Esad Mekuli)... nuk ekziston një çmim letrar i cili do të quhej Esad Mekuli dhe me këtë do të përkujtoheshim... e këtë e kemi biseduar edhe më herët... Por meqenëse po flasim për shkrimtarë dhe meqenëse po flasim për veprimtarinë tënde botuese, veç shkrimit, ti po përpiqesh ta mbash e zhvillosh një identitet shqiptar në Zvicër. Përderisa kemi një paradoks tjetër që gjithnjë e më pak ka lexues në gjuhën shqipe, ka gjithnjë e më pak lexues në të gjitha gjuhët për shkak të rrjeteve sociale mes tjerash. Por ekziston edhe një fenomen, i cili është i jashtëzakonshëm dhe i çuditshëm, është fëmijët shqiptarë në Kosovë flasin mes vete anglisht, gjithnjë e më shumë.
A ka me mbetë dikush që ka me lexu pjesën e nxitjes tënde kulturore në të ardhmen? Si do ta mbrojmë atë identitet? E Sami Frashëri e të tjerët me vetëdije e kanë ndërtu këtë identitet të veçantë të shqiptarëve, mbi gjuhën e veçantë shqipe, e cila nuk ka kushëri tjetër në botë.
Enver Robelli: Këtu, në radhë të parë, shpresa mbetet te ndryshimet që do të duhej të ndodhnin në sistemin arsimor që të krijohet një kulture e leximit. Sa i përket Zvicrës, unë mendoj që nëse nuk do të ketë investime serioze në vitet e ardhshme në stimulimin e njerëzve dhe të prindërve për t'i dërgu fëmijët në mësim plotësues, mendoj që mbas dy-tri gjeneratave, gjuha shqipe mund të mund të zhduket.
Konsideroj që do të duhej si Qeveria e Shqipërisë edhe e Kosovës të bëheshin bashkë dhe të kontribuonin financiarisht që ndonjëri nga universitetet e Zvicrës të hapet një katedër e gjuhës shqipe.
Unë mendoj që ka gatishmëri. Problemi është që ne po kemi shumë politikanë llafazanë e pak vizionarë, sepse po të hapej një katedër e gjuhës shqipe, siç vazhdon të ekzistojë dhe të jetë vazhdimisht në rrezik nga mbyllja katedra në Munich të Gjermanisë, ku më i famshmi shef i katedrës ka qenë Martin Camaj, pastaj edhe profesor Rexhep Ismajli... po nuk u investua në këtë drejtim, unë kam frikë se, po, ne do të jemi pastaj vetëm kultivuesit e fundit të gjuhës shqipe në botën perëndimore
Veton Surroi: A po kalojmë nga një diasporë e detyruar, se ti e hape këtë temë në fillim, por gjenerata e cila qe e detyruar të shkojë prej vështirësive ekonomike, presionit ekonomik politik, e të dyja të përbashkuara, sepse ishte pjesë e presionit kundër shqiptarëve në atë kohë, apo kalon prej diasporës të detyruar në diasporë të zgjedhur? Pra në momentin kur jemi të lirë, në momentin kur e kemi shtetin tonë, tash thjesht themi po e kemi pak më mirë nëse sot shkojmë në Zvicër si në Gjermani, në Suedi ose ndonjë vend tjetër...
Enver Robelli: Rrethanat kanë qenë të tilla. Unë kam shumë miq me origjinë nga Kosova të cilët janë jashtëzakonisht aktivë në sektorin bankar në Zvicër, dhe në sektorin e auditimit.
Dhe me dy miqtë e mi që po bisedoja para disa ditësh, pas një ose dy-tri teksteve problematike në mediat zvicerane që kishin bënin kështu me një nënton paksa racist, ndaj shqiptarëve dhe që të dy më thanë mos u bëj aspak merak.
Ne jemi një komunitet i etur për sukses. Se problemi edhe i shumë te gjenerata e re e zviceranëve, të cilët kanë ndoshta të vetmin problem si ta menaxhojnë trashëgiminë që e trashëgojnë nga familjarët dhe nuk kanë ndoshta ndonjë nxitje ose ndonjë etje të madhe për sukses, ky sukses vërehet dhe kjo dëshirë për sukses vërehet shumë te një pjesë e shqiptarëve.
Pastaj...një pjesë e njerëzve që kanë arritur jashtëzakonisht shumë në sektorë të ndryshëm të Zvicrës përmes ndikimit të tyre që kanë në sektorin bankar ose në sektorin e auditimit po ndikojnë që të hapen vendet e punës në Kosovë.
Domethënë, këtu do të ketë një perspektivë shumë më të gjerë sesa deri më tani, sepse kur e krahasoj unë, kur niseshim ne në vitin 1986-87 me tren nga stacionet e trenit në Zvicër, atëherë njerëzit shtyheshin se kush e ka një magnetofon më të mirë për t'ia prezantuar fshatit, kush e ka magnetofonin me një kasete apo me dy kaseta. Dhe shtyheshin se cili magnetofon po e transmeton cilësinë më të mirë të zërit të këngëve të Dervish Shaqës.
Por pastaj, duke qenë të shtypur, kur i afroheshim stacionit të parë në Jugosllavi, Jesenicës, pak përtej Villachut, hapeshin dritaret e vagonit të trenit dhe njerëzit nga frika i hidhnin kasetat në terrin para se të futeshin në Jugosllavinë e atëhershme. Ky është dallimi, dallimi jashtëzakonisht i madh dhe unë jam shumë optimist se e ardhmja e diasporës sonë vetëm sa ka filluar, por duhet një organizim shumë më i madh dhe unë prapë po kthehem te çështja e angazhimit politik.
VIDEO:
Natyrisht që njerëzit janë, kanë dyshtetësi: mund të marrin pjesë në zgjedhje dhe në Kosovë. Por mendoj që njerëzit duhet të koncentrohen pikë së pari në politikën ku ata jetojnë, sepse aty paguajnë taksa, aty i vërejnë edhe efektet e politikës që vendoset, që ndërmerret, ligjet që miratohen dhe në këtë drejtim, në këtë drejtim unë mendoj që këtu duhet të punohet shumë më tepër.
Veton Surroi: Isha duke mendu edhe tash, domethënë edhe para se të fillonim bisedën, edhe me këtë analogji me perin e kuq të Sami Frashërit.
Sami Frashëri fillon në veprën e tij “Shqipëria ç'ishte, ç'është dhe ç'të bëhet”, e përshkruan Shqipërinë ideale të 80 mijë kilometrave katrorë i vizaton kufijtë deri diku te Novi Pazari dhe me këndej deri diku nga Velesi në lindje dhe prej atij projekti, i cili fillon me idenë e Shqipërisë etnike, njëqind e kusur vjet më pas mbërrijmë në idenë, natyrisht lindja e Kosovës si shtet, po mbërrijmë në idenë e “shqiptarive”, jo të Shqipërisë, por të “shqiptarive” domethënë të shteteve ku shqiptarët ose as shteteve, por të komuniteteve politike, t'i quajmë ashtu, ku shqiptarët janë në një shumicë reprezentative dhe Zürichu apo disa segmente të Zürichut do të ishin të kantoneve të tjera.
Si po duket kjo?
Enver Robelli: Pikë së pari, mendoj që Zürichu si qendër para se të ketë ambasada, konsullata... Ky ishte hapi i parë, ato janë shumë të nevojshme. Unë mendoj që në Zürich, Kosova dhe Shqipëria bashkë duhet të ishin një qendër serioze kulturore ku do të duhej të promovohej kultura shqiptare, por jo vetëm kultura shqiptare në kuptimin e kulturës që ne e konsumojmë këtu mes nesh, por një kulturë që ua prezantojmë edhe të tjerëve.
Shpesh njerëzit në prezantimet e librave që kemi bërë në Zürich, shpesh njerëzit thonë nuk po kemi një libër në gjuhën gjermane të shkrimtarëve nga Kosova që mund t'ua dhurojmë zviceranëve. Dhurojmë libra të Ismail Kadaresë, që është fantastike të dhurosh libra të Ismail Kadaresë, por Kosova është një entitet i veçantë politik, ka një kulturë politike, ka një kulturë shkrimore. Po ne në këtë drejtim nuk kemi bërë, nuk kemi bërë sa duhet dhe mendoj që kjo do të na hakmerret në të ardhmen, sepse në fund të fundit, mund të duket pak absurde, por unë e shoh zhvillimin e shqiptarëve në përbërjen e mysafirëve në dasmat e Kosovës gjatë verës, ndonëse unë përpiqem t'i bojkotoj shpesh, por aty-këtu më ka ndodhur.
Para dhjetë-pesëmbëdhjetë viteve mysafirët kanë qenë të gjithë shqiptarë. Tani, po flas për dasmat që zhvillohen, domethënë ose që lidhen, ose martesat që lidhen mes njerëzve që jetojnë në diasporë dhe njerëzve që jetojnë në Kosovë, tani një e treta ose gjysma e mysafirëve vijnë nga Zvicra. Domethënë, ky është një zhvillim jashtëzakonisht i madh. Domethënë, kontaktet mes njerëzve nuk mund ndoshta të takoni zviceranin, i cili nuk ka një mik shqiptar, një lidhje me Kosovën, të tregojë...
Ne po ecnim para disa ditësh në një pjesë të Alpeve Zvicerane dhe takuam një çift zviceran që ishin rreth moshës tetëdhjetëvjeçare dhe ata po na tregonin se si në vitet shtatëdhjeta kanë qenë në Prizren dhe unë po mendoja që kanë qenë viteve të fundit dhe kanë vizituar ndonjë ushtar zviceran që ka shërbyer këtu në kuadër të kontingjentit zviceran të KFOR-it.
Me thënë, ne kemi jashtëzakonisht shumë shqiptarë, të cilët vijnë për të shërbyer në kuadër të ushtrisë së Zvicrës, dalëngadalë njerëz që dikë që depërtojnë në institucione dhe në këtë në këtë drejtim mendoj që do të ketë një evoluim të jashtëzakonshëm, por këtu duhet të jetë më aktive si Tirana ashtu edhe Prishtina.
Veton Surroi: E përmende Tiranën e Prishtinën. Është një poezie e Teodor Kekos. E vitit 1992, e quhet “Etyd tragjik”, edhe fillon kështu:
Është natë.
Po flenë shqiptarët. Si engjëj.
Janë të gjithë bashkë.
Po nesër, po nesër kur të zgjohen, do zgjohen dhe djajtë
Enver Robelli: Po, për fat të keq. Shpesh, shpesh kjo është dëshpëruese dhe kjo pengon shumë edhe organizimin e shqiptarëve. Edhe në diasporë, edhe këtu po edhe në diasporë, unë shpesh them që ka mjaft shoqata dhe arsyeja e vetme e ekzistencës së atyre shoqatave është që t'i bëhet qejfi kryetarit; të cilët shkojnë në një dyqan, ia blejnë një kravatë, mundësisht edhe ia lidhin se nuk di ta lidhë dhe pastaj t'ia ledhatojnë egon duke i thënë “kryetar”, po realisht nuk ka ndonjë aktivitet dhe unë mendoj që do të duhej të kishte një bashkëveprim shumë më të madh mes grupeve të ndryshme që shqiptarët të funksionojnë edhe si kolektivitet.
Takova para disa kohësh një muzikant, një pianist të shkëlqyeshëm nga Gostivari, i cili jeton në Zürich dhe ai më tregonte se si komuniteti rus në Zvicër ndan bursa për muzikantë të rinj rusë. Treqind mijë shqipfolës, shqiptarë në Zvicër nuk janë në gjendje të bëhen bashkë, të financojnë një aktivitet të denjë kulturor.
Dhe këtu nuk po flas vetëm për këngë e valle në gjuhën shqipe, të cilat sigurisht janë interesant, por të cilat kanë një publik të ngushtë. Nuk janë të gatshëm të ndikojnë në organizime politike, ku do të përkrahnin politikanë të ndryshëm zviceranë, të cilët janë të dëshmuar si mbështetës, jo vetëm të komunitetit shqiptar, po edhe të historisë së zhvillimit botëror. Dhe këtu sinqerisht, nganjëherë jam edhe pa fjalë kur e shoh potencialin jashtëzakonisht të madh.
Isha para disa ditësh në një organizim në Zürich. Një shoqatë kishte organizuar shitjen e pikturave për t'i përkrahur gratë në Kosovë që janë të sëmura nga kanceri në gji. Dhe brenda dyzet minutave u shitën aty 16-17 piktura dhe u mblodh një fond prej njëzet e dy mijë frangash, që ishte e jashtëzakonshme.
D.m.th., në momente të caktuara si individ funksionojmë shumë mirë, por në atë çast kur duhet të funksionojmë si kolektivitet, këtu fillojnë animozitetet e ndryshme, mosdurimi i njëri-tjetrit, por besoj që është edhe çështje pak e gjeneratave dhe mendoj që gjenerata e pasluftës, së atyre që tani janë faktikisht brezi i Republikës, i mëvetësisë dhe i shtetësisë së Kosovës, djem dhe vajza të rritur në Zvicër me shtetësi zvicerane dhe pa komplekse dhe pa dëshirë për të futur në ngatërresat publike kosovare, ata mendoj që do t'i tejkalojnë këto banalitete të eskaluara.
VIDEO:
Veton Surroi: Dhe para se të kalojmë te kjo pjesa gjeopolitike... ti jetë bjeshkatar i njohur qe sa vjet, bile ke shkru një libër me Omer Xhemajlin, me kardiologun e njohur shqiptar në Zvicër, prej më të mirëve zviceranë, për këtë aventurë tënde të ecjes.
Haruki Murakami, shkrimtari japonez, i ka memoaret: “Çka flas, kur flas për vrapin”. Çka flet në dy fjali, Enver Robelli kur flet për bjeshkatarinë?
Enver Robelli: Nuk është vetëm ecje, është zbulimi i historisë.
Po nisem nga Zvicra, për shembull, unë po të mos dilja me ec, nuk do ta dija që Aleksandër Moisiu ka qenë rob lufte në Francë dhe zviceranët, një delegacion zviceran, në traditën e Kryqit të kuq zviceran e ka shpëtuar dhe e ka sjellë në Aroza të Zvicrës, një fshat alpin në kantonin e Graubindenit, ku drejtor i njërit të hoteleve më të famshme, është një shqiptar, Bardhyl Coli, dhe ku në shpatet e atij resorti të jashtëzakonshëm, përshëndesin edhe dy “shqiptarë” të tjerë, janë dy arinj që i kanë shpëtuar zviceranët dhe i kanë sjellë nga Shkodra në Alpet e Zvicrës.
Nuk do ta dija që Dora D’Istria ka qenë alpiniste në Zvicër. Nuk do ta dija që Dom Lazër Shantoja ka shërbyer si prift në kantonin Jura, në kufi me Francën. Nuk do ta dija që përkthyesi i famshëm Vedat Kokona, si student në vitet ’30, ka bërë një udhëtim edhe nëpër Zvicër deri në Suedi dhe kur e takon një zviceran pranë liqenit të Lucernit dhe fillojnë të bisedojnë, ndaj zvicerani thotë: Shqipëria nuk dallon shumë nga Zvicra, por ju keni problem me malarian.
Ne tani s'kemi problem me malaria, po kemi problem me infrastrukturë, është e paimagjinueshme, me të cilën nuk kemi një sistem të mirë të transportit publik dhe unë jam dashamirës shumë i madh i trenit, sepse mendoj që treni është shpëtim. Imagjinoni sikur të kishim një linjë hekurudhore që njerëzit të vinin nga Gjakova në Prishtinë për dyzet minuta. Nuk do të kishte askush nevojë të jetonte patjetër në Prishtinë... Dhe të gjitha këto, të gjitha këto më fascinojnë. I kam parë nga lart, absolutisht.
E sa i përket Kosovës, në Kosovë dua ta përjetoj një Kosovë tjetër, një Kosovë përtej këtyre debateve të brendshme politike këtu brenda ose ngatërresave, nganjëherë e kam përshtypjen që jeta publike në Prishtinë zhvillohet mes atyre kafeve te Ministria e Kulturës dhe deri te Kuvendi, kjo është hapësira jonë ku ne zhvillojmë debate, kjo është hapësira jonë mendore, kjo është hapësira jonë intelektuale dhe kjo s'është absolutisht e vërtetë,
Veton Surroi: ...edhe përkthehet në debatet e mbrëmjes.
Enver Robelli: Absolutisht, po! Ekziston një Kosovë tjetër të cilën ne nuk po e marrim parasysh, as si gazetarë, nuk e dimë çfarë ndodh në Dragash, nuk e dimë çfarë ndodh në Pejë, nuk e dimë çfarë ndodh në Prizren. E kuptojmë ndoshta kur ndodh ndonjë krimit tmerrshëm, por nuk e dimë çfarë po ndodh, çfarë po ndodh në Mitrovicë, në Lipjan dhe këto janë ato pjesë që e përbëjnë Kosovën.
Unë ua di shumë për, jam shumë mirënjohës një grupi të bashkëbjeshkatarëve nga Gjakova, me të cilët para dhjetë-dymbëdhjetë viteve kam shkuar në Theth, jam ngjitur në Gjeravicë dhe ata më kanë hapur një shteg të jashtëzakonshëm për ta për ta parë një Kosovë tjetër.
Herën e kaluar kur isha këtu vajta me një mik timin, me Sali Shoshin, në Gjeravicë. Ai atje po ka ndërtuar një shtëpizë të vogël dhe thotë që: unë nuk mund t'u jap hall turistëve nga gjithë bota të cilët vijnë aty. Kishte një firmë amerikane që shet artikuj sportivë që kishin ardhur atje për të xhiruar spote për klientët e tyre, domethënë malet e Gjeravicës janë një margaritar i Alpeve të Kosovës dhe të Shqipërisë. Dhe kjo është nxitja që më shtyn shumë për ta për ta zbuluar një Kosovë... dhe meqë kaluam nga Manastiri i Deçanit, u futa në Manastir dhe në bisedë me murgjit aty zbulova që në vitin 1933, aty në Manastir kishte qenë shkrimtari i famshëm zviceran Max Frisch, i cili ka lënë edhe një shënim dhe për mua unë jam dashamirës shumë i madh i mikrohistorisë, sepse mendoj që historia sociale është shumë e rëndësishme për të kuptuar një shoqëri. E historia jonë është shpesh e shkruar vetëm në betejat mëdha, në konferenca, në demonstrata, por përtej të gjitha këtyre, ka ekzistuar edhe një jetë e përditshme dhe këtë e kemi lënë anash.
E kemi lënë anash, për shembull, është zhdukur ka vdekur një gjeneratë e tërë njerëz që e kanë përjetuar aksionin edhe e kanë mbijetuar aksionin e armëve në vitet ’50-a dhe ata nuk i ka intervistuar pothuaj askush dhe ata i kanë marrë me vete gjithë ato rrëfime, të cilat për gjeneratat e ardhshme janë jashtëzakonisht të çmueshme sikur të ishin ruajtur.
Bashkëbisedimi me Enver Robellin (2)
Veton Surroi: Do t'ia fillonim kësaj pjese të analizës gjeopolitike në momentin shumë kritik. Domethënë për mua ky është moment i ngjashëm me vitin 1989, por për dallim prej atij të vitit 1989, shembjes së Murit të Berlinit, tash jemi në një situatë ku po shembet arkitektura e paqes, e ndërtuar nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, arkitektura e sigurisë, arkitektura e marrëdhënieve ndërkombëtare, e ndërtuar pas Luftës së Dytë Botërore, në masë të madhe me ndikimin kyç të SHBA-së.
VIDEO:
Enver Robelli: Në Zvicër, duket pas një udhëtimi me autobusin e “Kosovatransit” nga Prishtina në Zurich. Një kohë interesante, sepse ishim disi të detyruar që në orën gjashtë në mbrëmje ta dëgjonim “Zërin e Amerikës”, në orën shtatë fillonte BBC në gjuhët e tjera, dhe kështu kemi vazhduar...
...dhe, në atë kohë, i vetmi grupacion politik i shqiptarëve në diasporë, ka qenë Lëvizja Popullore e Kosovës (LPK) dhe rrethanat kanë qenë të tilla që unë pak a shumë jam rritur në një ambient të tillë dhe... disa prej politikanëve të Kosovës që i përkasin asaj që ne i themi në Zvicër “Swiss Connection”, Lidhja Zvicerane, i shohim tani këtu, janë burra mbi shtatëdhjetë vjeç dhe unë i mbaj mend si djemtë e rinj që dilnin në Zurich në “Volkshaus”, në shtëpinë e popullit në Zurich dhe mbanin fjalime me plot patetizëm, sigurisht edhe fjalime patriotike... në prapavijë qëndronte busti i Leninit, jo se ata ndoshta ishin të vetëdijshëm pse Lenini qëndronte aty, por për shkak se Lenini një pjesë të jetës së tij e ka kaluar në Zurich dhe kur është nisur për ta organizuar Revolucionin e Tetorit, është nisur nga Zurichu përmes Baselit dhe ka vazhduar për në Rusinë e atëhershme. Kjo ka qenë pak a shumë bota ime e vitit 1989 dhe diçka e jashtëzakonshme: 26 qershori i 1989, dy ditë para fjalimit të Milosheviqit në Gazimestan, kur ka dalë intervista e Ibrahim Rugovës në “Der Speigel”, ku faktikisht Ibrahim Rugova shndërrohet në zërin e alternativës kosovare jashtë Kosovës dhe jashtë Jugosllavisë së atëhershme.
Veton Surroi: Edhe një ngjarje epokale, sepse për herë të parë del një opozitë e cila nuk lidhet me grupe marksiste-leniniste, nuk lidhet me Shqipërinë, nuk lidhet me ndonjë ideologji, po përkundrazi, lidhet me Lëvizjen fitimtare historike e cila shkon kah demokracia. Si po të duket sot? Fakti se jetojmë në momentet e shembjes së këtij sistemi politik të sigurisë, marrëdhënieve ndërkombëtare, të cilat janë ndërtuar prej një konsensusi pas Luftës së Dytë Botërore.
Enver Robelli: Në fakt, në dritën e zhvillimeve të fundit, çdo fjalë që e themi është si dhimbje fizike që e formulojmë. Askush nuk e ka imagjinuar që njëzet e pesë vite, një çerek shekulli pas çlirimit të Kosovës kur Shtetet e Bashkuara të Amerikës futen në një luftë në mbrojtje të vlerave, të ketë zëra të tjerë mund të ketë një president amerikan, i cili thotë: “Nuk është edhe aq punë tragjike kjo çështje e spastrimit etnik, sepse Rripin e Gazës dua ta shndërroj në një kazino”... dhe për mua është jashtëzakonisht tronditëse, sepse të gjithë ne edhe ju, ne të gjithë jemi fëmijë të Paqes Amerikane. Amerika përtej fuqisë së saj të pamatshme ushtarake, Amerika ka qenë një ide: ideja e lirisë, e liberalizmit, ideja e zhvillimit, ideja ku secili mund të kërkojë lumturinë e vet brenda një sistemi të etabluar të vlerave dhe tani ne po largohemi ngadalë nga një zonë komforti ku kemi qenë të rehatuar, dhe po futemi në një tunel, ku nuk po e shohim se cili është epilogu, në ç'drejtim do të shkojmë dhe kjo është një kohë e ndryshimeve të mëdha... Pritjet nuk janë siç ishin në vitin 1989. Në vitin 1989, pritjet, siç e thatë edhe ju, ishin që do bëhej diçka e mirë, e tani pritjet janë shumë të frikshme.
Veton Surroi: Aq më shumë kur kemi një... ajo çka mbaj mend unë nga viti 1989 dhe kam qenë disi i hedhur në zhvillimin e politikës së alternativës së asaj kohe, është se ne kemi mësuar, kemi mësuar shpejt, po kemi pasur edhe të ndërtuar brenda disa prej ideve parimore, të cilat do të udhëhiqnin të ardhmen në një sistem vlerash, të cilat i kemi identifikuar me civilizimin perëndimor. Vitin e kaluar, kur filloi fillimisht sulmi i tmerrshëm i Hamasit, kundër çdo gjëje hebraike që gjetëm përpara më 7 tetor, filloi përgjigjja e Izraelit dhe brenda një muaji të sulmit izraelit, i cili ishte krejtësisht jashtë normave të një lufte kundër një force të armatosur, më shumë fëmijë u vranë në atë muaj, sesa gjatë tërë luftës në Ukrainë.
E tash në vëmendjen botërore ky fakt nuk është i spikatur. A nuk është i spikatur sepse edhe kam dëgjuar nga teori të ndryshme, teoritë e zakonshme se bëhet fjalë për myslimanë është fjala edhe për të krishterë, e të tjera, ndonëse të krishterët ortodoksë po vrasin të krishterët ortodoksë në rastin e Ukrainës.
Apo është fjala për racizëm bazik, se këta janë me ngjyrë tjetër palestinezët, ata janë me ngjyrë të bardhë dhe kemi identifikim më të thjeshtë apo ekziston një interpretim tjetër pse fëmija ukrainas është më i vlefshëm sesa fëmija palestinez.
Enver Robelli: Pyetje e vështirë... do të përpiqem ta analizoj, ashtu siç e kam përjetuar unë nga desku i lajmeve në Zurich, në dy-tri vitet e fundit.
Në radhë të parë nga gjithë këto konflikte të dy-tri viteve, të katër viteve të fundit, ka një topitje të opinionit me lajme negative dhe këtu kanë kontribuuar për fat të keq edhe sulmet që kanë ndodhur në shoqëritë perëndimore nga elemente islamike.
Islamistë, do të thotë, në vitin 2015 sulmet e llahtarshme në Paris. Krimet e shpeshta me goditje me thika në ambiente ku njeriu duhet të ndihet i sigurt në tren, në tramvaj, në rrugë dhe kjo e ka, thënë të drejtën e ka ulë pak gatishmërinë e shoqërive perëndimore për t'u solidarizuar edhe me palestinezët, e unë mendoj se nuk është e drejtë, por është e tillë siç është, për shkak të rrethanave që kanë ndikuar në dhjetë vitet e fundit.
Mandej, sa u përket ukrainasve, janë rreth... nëse nuk gaboj, rreth katër milionë ukrainas të shpërndarë nëpër gjithë Evropën. Dallimi kulturor nuk është shumë i madh mes një gjermani, mes një polaku, aq më pak, mes një sllovaku apo çeku me një arsimtare që vjen nga sidomos nga pjesa perëndimore e Austro-Hungarisë pikërisht pjesa perëndimore e Austro-Hungarisë nga, mua nuk më pëlqen t’i them Lviv, i them Lemberg, për shkak të së kaluarës gjermano-hebraike. Domethënë, prej të gjitha atyre qyteteve, të cilat në njëfarë forme kanë qenë pjesë e Perandorisë Austro-Hungareze dhe kanë qenë pjesë e atij ambienti kulturor.
Pjesa tjetër ka të bëjë natyrisht edhe me efikasitetin bukur të madh edhe të propagandës izraelite edhe me ndërtimin e një narracioni që çdo krim mund të arsyetohet për shkak të brutalitetit të sulmeve të Hamasit.
Për mendimin tim, ajo është e padiskutueshme, domethënë se krimet e Hamasit e kanë nxitë gjithë këtë konflikt, ai është me të gjitha termat e mundshme e dënueshme çfarë është bërë, por në çdo luftë, edhe këtë e thonë edhe analistët seriozë izraelitë dhe për fat të mirë ky është edhe dallimi mes shoqërive arabe dhe shoqërisë izraelite, shoqëria izraelite është shoqëri demokratike, me një gazetë siç është “Harretz”-i për shembull, ku njerëzit janë të lirë për të shprehur mendimet e tyre për të kritikuar qeverinë dhe ka edhe analistë shumë seriozë izraelitë, të cilët thonë që edhe lufta kundër terrorit duhet të jetë proporcionale dhe këtë e kemi parë natyrisht edhe me intervenimin e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në 2003-tën në Irak.
Mendoj që është ndër gabimet më të mëdha gjeopolitike të politikës së amerikanëve ndërkohë kjo është “common sense” në politikën amerikane, që ka qenë gabim, se t'i ka dhënë zjarr një zhvillimi i cili pastaj nuk arriti të kontrollohet.
Veton Surroi: Në gjetje domethënë ekzistojnë disa përpjekje për ta karakterizuar këtë epokë, për t'i dhënë një emër. Edhe njëri prej tyre është “The Age of Unpeace”, koha e jo paqes, “unpeace” është fjalë e vjetër angleze e mesjetës por jo paqja, jo domosdoshmërisht e tregon gjendjen reale.
M'u duk se ndoshta përshkrimi më i lirë të cilin e gjeta këto ditë ishte atë që lexova diku te një shkencëtar politik gjerman. Karl Rudolf Korte, i cili e karakterizoi Gjermaninë si një vend “Wolfer warten”, pra një vend që vazhdimisht pret arritjen e ujkut.
Kjo m’u duk metafora më e mirë jo vetëm për Gjermaninë, por për gjendjen e tanishme të Evropës. Jemi duke pritur ujkun, në këtë rast dikur ka qenë ari sovjetik, tash është ujk.
Enver Robelli: Pritja e ujkut është një metaforë poetike e shumë poetëve gjermanë, dhe e përshkruan mjaft mirë edhe situatën në të cilën ndodhet jo vetëm Gjermania, po edhe e gjithë Evropa, dhe mendoj që po paguhet një faturë shumë e shtrenjtë e neglizhencës së madhe evropiane ndaj rrezikut rus në radhë të parë. Është menduar një kohë të gjatë që ndryshimet në Rusi do të ndodhin përmes afrimit ekonomiko-tregtar me Rusinë... për të përmendur edhe një fjalë tjetër gjermane, që thonë “Wandeln durch handeln”, domethënë edhe rimohet shumë bukur, domethënë ndryshimi përmes tregtisë.
Prandaj kemi pasur një kohë të gjatë një lidhje, një afërsi aq të madhe të të gjitha skulpturave politike në Gjermani me Rusinë e Putinit, duke filluar prej ish-kancelarit Schroeder dhe njerëz të afërt me zonjën Merkel. Edhe ideja e ndërtimit të gazsjellësit përmes Detit të Veriut, ku është ideja ka qenë që të anashkalohen Ukraina dhe Polonia, ndonëse të gjitha këto vende duke pasur parasysh dhe përvojën që kanë pasur me Bashkimin Sovjetik, si shtete satelite dhe shtete që kanë kaluar nëpër situata jashtëzakonisht të vështira, kanë paralajmëruar prej dekadash, prej vitesh për një rrezik të tillë, kjo nuk është marrë shumë seriozisht.
Ka pasur kështu një lloj ambientimi me rehatinë që ne jemi përgjegjës për zhvillimin e ekonomisë, për tregtime në të gjithë botën, për bilancet tregtare, për kursin e bursës, ndërkaq, për pjesën e sigurisë për të luftuar janë amerikanët këtu, është mbrojtja ose ombrella bërthamore amerikane dhe kjo periudhë si duket po merr fund dhe tani ne mund të mos jemi shumë të një mendimi ose mund ta kritikojmë stilin se siç e praktikon presidenti Trump dhe aty nuk ka shumë diplomaci është më shumë një komunikim ndoshta shpeshherë si në një kafehane ku njerëzit e ndryshëm shtyhen. Por, me tone diplomatike evropianët janë paralajmëruar edhe nga presidenti Obama edhe nga presidenti Biden që duhet të japin shumë më tepër kontribut në mbrojtjen e Evropës.
Kjo është injoruar dhe ka qenë si të thuash në këtë botën tonë, ku secili duhet t'i ketë të drejtat e veta, secili duhet të merret parasysh, çdokush mund të jetë viktimë, ose çdokush është viktimë, është zhdukur figura e ushtarit, i cili është i gatshëm të luftojë për mbrojtjen e lirisë. Kjo ka qenë një kohë të gjatë, ashtu si një figurë e përbuzur nga opinionet perëndimore.
Veton Surroi: Tukididi, në shekullin e pestë para erës sonë në “Kronikën e luftës së Peloponezit” e jep një sentencë, e cila ndoshta e ilustron edhe këtë gjendje, e thotë: “Të fortët bëjnë atë që munden, e të dobëtit vuajnë atë që duhet”, dhe kjo është pak a shumë një kjo gjendje në të cilën marrëveshja e atyre që kanë stupcin në dorë i afekton ata të tjerët që nuk e kanë stupcin në dorë.
VIDEO:
Enver Robelli: Po, çështja është si të orientohemi dhe si të adaptohemi në këtë realitet të ri historik. Dhe kjo nuk është vetëm çështje e viseve shqiptare e shteteve si Shqipëria apo Kosova apo Maqedonia me një element shumë të rëndësishëm shqiptar, kjo është pyetje për të gjithë Evropën. Dhe çështja do të jetë a do të marrin përgjegjësi shtete si Gjermania, shtete si Franca, ndonëse më duhet të them edhe me ndoshta jo vetëm unë, po edhe shumë kolegë me të në vetëkritikë që viteve të fundit, paksa nuk e kemi marrë seriozisht presidentin francez, Macron, i cili disa herë ka paralajmëruar në intervistat e tij, se zhvillimet janë dramatike dhe Evropa duhet të mendojë se si të krijojë një mburojë ndaj rrezikut rus.
Veton Surroi: ...autonominë e vet.
Enver Robelli: Absolutisht!
Në anën tjetër, do të jetë shumë interesante se si do të pozicionohet Britania e Madhe. Mendoj që një ndër goditjet më të mëdha që ka marrë Evropa është Referendumi fatkeq i “Brexitit” për largimin e Britanisë së Madhe nga Unioni Evropian dhe mendoj që këtu nuk mund të hidhet faji vetëm nga njëra anë mund të shikohet edhe se sa ka qenë burokracia e Brukselit vizionare në krijimin e kushteve që Britania e Madhe të qëndronte brenda BE-së.
Mendoj që Evropa nuk ka arsye të bjerë në depresion, sepse pesëqind milionë evropianë janë një fuqi e madhe, jo vetëm ekonomike. Por, ne vërejmë një mungesë lidershipi dhe kjo është parë viteve të fundit gjithkah.
Tani edhe me ton kritik mund të themi që edhe epoka e zonjës Merkel ka qenë më shumë epokë e menaxhimit të status-quo-së, sesa epokë e vizioneve. Mua më kujtohet që pas njërit ndër takimet para, në mandatin e parë te presidentit Trump, kur u kthye Angela Merkel nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës, shkoi në një tendë në Bavari ku njerëzit kanë dëshirë të pinë shumë birra dhe tha: “Ka përfunduar epoka kur ne mund të mbështetemi në mbrojtësin tonë të madh”. Por që nga atëherë kanë kaluar tetë vite dhe nuk ka ndodhur asgjë
Veton Surroi: Në fakt, kjo temë nuk është e re fare. Charles De Gaulle e pati filluar në vitet e gjashtëdhjeta dhe ai ka qenë i pari i cili thoshte: “Në rregull NATO, mirë është në rregull, po ne Evropa duhet ta kemi një autonomi, një sistem autonom të mbrojtjes”. Nuk ishte shumë i qartë se çfarë ishte.
Macron në vitet e fundit ka folur për autonomi strategjike, dhe ky koncept tash ka hyrë edhe te në fjalorin e burrështetasve të tjerë. Çuditërisht, presidenti Trump duket si njeriu i cili nxit më së shumti autonominë strategjike të Evropës dhe, çuditërisht, idenë e Charles De Gaulleit e ka përsëritur hiç më larg se javën e kaluar, para disa ditësh Friedrich Merz, ai i cili pritet të jetë kryeministri i ardhshëm i Gjermanisë, i cili shtroi një dilemë në formë krejtësisht tjetër: a është koha që të pavarësohemi nga Amerika., si Evropë, jo vetëm si Gjermani.
Enver Robelli: Unë mendoj që është konstatim paksa i ngutshëm, larg pretendimeve që unë këtu për t'i dhënë këshilla Zotit Merz. Po zoti Merz është një politikan paksa impulsiv, kjo është dëshmuar edhe në të kaluarën, prandaj kjo është njëra ndër arsyet që për gjashtëmbëdhjetë vite, sa zonja Merkel ishte në pushtet, ai nuk ka pasur mundësi të jetë afër.
Veton Surroi: As në parti...
Enver Robelli: Po, sepse duhet të shohim një gjë, Shtetet Bashkuara të Amerikës ende nuk kanë thënë publikisht që heqin dorë nga mbrojtja bërthamore në Evropë. Nuk e kanë paralajmëruar tërheqjen e trupave nga Evropa. Nuk përjashtohet mundësia që kjo të ndodhë, që të vendosë heqjen e trupave nga Gjermania, nga Italia, nga vende të tjera...
Veton Surroi: Jo edhe Polonia, sepse aty e ceku edhe presidenti Trump, që është një prej aleatëve strategjikë për shkak të pesëpërqindëshit.
Enver Robelli: Absolutisht, për shkak të pesëpërqindëshit edhe pozitës natyrisht.
Prandaj më duket paksa jo vetëm nga pala gjermane, lexova për shembull, edhe presidentja e Sllovenisë që demonstron një lloj solidariteti me Ukrainën dhe kjo është shumë në rregull, por Sllovenia për fat të keq është larg nën dy për qind sa i përket buxhetit për NATO-n.
VIDEO:
Dhe kjo është një çështje shumë e rëndësishme për t'u diskutuar me lehtësi që Amerika po tërhiqet se në fund të fundit, presidenti Trump është i njohur për stilin e tij të politikës destruktive, domethënë, ai e hedh një granatë diku në pazarin e qytetit, pastaj tërhiqet dhe shikon çfarë po ndodh. Ishte për shembull ajo deklarata ku tha presidenti Zelenski i Ukrainës, është diktator, pastaj doli pas dhe tha “...jo nuk di, e kam thënë unë këtë, nuk e kam thënë unë këtë”... po është metoda e tij, është negociatori i vështirë, shpeshherë i mungon edhe ndoshta vëmendja e duhur për problemet komplekse po kjo nuk duhet ta zhvendosë idenë evropiane nga thelbi.
Thelbi është që forcimi i NATO-s duhet të shkojë paralelisht me forcimin e kapaciteteve evropiane për mbrojtje e këtu duhet të bien shumë tabu. Njëra ndër to është për shembull: a duhet, a duhet edhe Gjermania të ketë armë bërthamore? Është çështje shumë legjitime, a duhet të ketë një grup shtetesh të rëndësishme evropiane, duke përfshirë Gjermaninë, Francën edhe Britaninë e Madhe si dy fuqi me armë bërthamore, duke përfshirë Poloninë, Spanjën dhe Italinë, si shtete të cilat do të krijonin një mburojë evropiane me armë bërthamore?
Domethënë është kohë e debateve jashtëzakonisht të mëdha, por këto debate nuk duhet të zhvillohen në panik se tani po u ikin Shtetet e Bashkuara të Amerikës.
Veton Surroi: Problemi është se këto debate nuk po zhvillohen pa ardhur Trumpi, pra pa ardhur presidenti Trump, pa e iniciuar këtë, pa e hedhë atë petardë në shesh, nuk po ka debat evropian dhe çdo herë që kam shkuar në Izrael çdo herë që jam taku me diplomatë të tyre dhe kemi biseduar, ata ma kanë përsëritë thënien që ia japin Bashkimit Evropian. Çdo herë kur shkojnë diplomatët evropianë, në Izrael thonë: “Ju duhet të merreni vesh me palestinezë, etj., që është një problem shumë, shumë i rëndë”, ata thonë “Pse s'po e rregulloni një herë Kosovën e Serbinë? E pastaj, kur t'i rregulloni ato, hajde na tregoni si t'i rregullojmë këto punë”.
Pra, Bashkimi Evropian, i cili një çerek shekulli nuk po mund t'i normalizojë marrëdhëniet mes Kosovës dhe Serbisë, nuk po mund ta pranojë Kosovën si tërësi, ta njohë Kosovën si shtet në tërësi, e ka vështirë të jetë faktor gjeopolitik edhe i sigurisë, në kohërat ku nuk e njeh faktin se është duke e pritur ujkun.
Enver Robelli: Po, unë mendoj që një ndër kapitujt më pikëllues, sa i përket rolit të Bashkimit Evropian në rajon, është çështja e negociatave mes Kosovës dhe Serbisë, një proces shpeshherë në autopilot, një proces ku politikanë të ndryshëm evropianë i kanë realizuar ambiciet e tyre për të marrë rroga të majme...
Veton Surroi: ...nuk po flas vetëm për negociatat mes Kosovës e Serbisë. Shembja e ish-Jugosllavisë ende nuk ka përfunduar, sepse përfundimi është normalizim i marrëdhënies. Pra Bashkimi Evropian nuk po arrin atë, ta integrojë këtë hapësirë brenda vetes.
Enver Robelli: Për shumë arsye, njëra ndër arsyet është që nuk ka një reformim të Unionit Evropian, domethënë derisa të ekzistojë detyrimi që një vendim të merret nga 27 shtete anëtare, secili shtet mund ta bllokojë dhe këtu mes 27 shteteve, sigurisht do të gjendet një shtet, i cili është i interesuar për të bllokuar procesin. Kjo është njëra arsye.
Arsye tjetër është lodhja e Bashkimit Evropian nga zgjerimi, përvojat jo aq të mira që i kishin me Bullgarinë dhe me Rumaninë; pastaj refuzimi gjithnjë e në rritje i shoqërive perëndimore për të, siç na tha, për të financuar shtete të tjera, të cilat anëtarësohen, sepse ne nuk do... nëse shtetet e Ballkanit futen në BE, nuk do të paguajnë në arkën në Bruksel, por do të marrin mjete nga arka e Brukselit dhe mbi të gjitha është edhe forcimi ekstrem i së djathtës në Evropë, e cila jo vetëm që është kundër zgjerimit, por ajo kërkon edhe, për shembull, braktisjen e NATO-s, kthimin e markës gjermane në rastin e Alternativës për Gjermani, në Gjermani e cila doli partia e dytë - është një parti e ekstremit të djathtë, e cila ka kërkesa antikushtetuese, në të shumtën e rasteve. Domethënë është një mori problemesh, me të cilat ballafaqohet Unioni Evropian, e përtej kësaj, edhe mungesa e një vizioni ose vetëdijeje mbi dramaticitetin e momentit historik.
Veton Surroi: Thonë që në formë shumë të çuditshme, Evropës i konvenon ardhja e presidentit Trump, sepse vetëm me paraqitjen e tij dhe politikave të tij, krejtësisht jokonvencionale, tregohet që Evropa e cila ka jetuar duke pritur ujkun, nuk është zgjuar me kohë. Dhe ky është një zgjim i hyrjes në një periudhë gjeopolitike, dramatike, gjeopolitike.
Enver Robelli: A i konvenon Evropës presidenti Trump?
Veton Surroi: Në formë paradoksale.
Enver Robelli: Në formë paradoksale, ndoshta, ndonëse do të thosha që i kemi edhe tre vjet e dhjetë muaj për ta parë epilogun e në disa indikacione që ka dhënë presidenti Trump, ai ka edhe ambicie që të rikandidojë.
Kështu që paradoksi vazhdon, por në kuptimin e idesë perëndimore të liberalizmit të ideve që unë i kam lexuar e mësuar prej gjithë këtyre mendimtarëve të mëdhenj, më duket jashtëzakonisht problematike, sepse tani kemi një lloj, në emër të lirisë së shprehjes, kemi një lloj censure të re. Liria e shprehjes ekziston vetëm për zhurmaxhinjtë më të mëdhenj të së djathtës ekstreme dhe kjo vërehet edhe në presionin e madh që u bëhet edhe mediave në Shtetet e Bashkuara të Amerikës...
Veton Surroi: Posaçërisht në rrjete sociale.
Enver Robelli: Absolutisht po, por edhe me ndërhyrje flagrante ndaj pasanikëve të mëdhenj amerikanë në politikat editoriale të një gazete aq të mirë, qysh ka qenë “The Washington Post”.
Veton Surroi: Ose mënyrën se si do ta rregullojë Facebooku heqjen totale të mungesës së kontrollit...
Enver Robelli: Pikërisht, domethënë që po bien shumë barriera në emër të lirisë së shprehjes.
Do të doja që ta përmbyllnim këtë bashkëbisedim që unë e përjetova, e shijova shumë si shkëmbim idesh, me pesë pyetje, të cilat do të doja t'ua parashtroja, që vota të jetë pak më e drejtë edhe në këtë tavolinë.
E para është: Flasim për një ngjarje për të cilën... e cila e ka shkundur botën këto ditë dhe kjo ka të bëjë me të gjithë skenën që ndodhi gjatë bashkëbisedimit mes presidentit Trump dhe presidentit Zelenski të Ukrainës. Ju keni marrë pjesë në shumë procese negociatore, në momente ndoshta edhe delikate. A ka një recetë se si mund të tejkalohet një situatë e tillë? A ka një ide se si do të mund të evitohej edhe nga presidenti Zelenski një situatë e këtillë?
Veton Surroi: Ka, ne kemi pasur një përvojë shumë dramatike, në kohë shumë dramatike.
Kosova në vitin 1997/1998, posaçërisht në vitin 1998, kemi qenë nën presion të madh diplomatik, presion të madh nga Shtetet e Bashkuara të Amerikës që të hiqnim dorë nga ideja e pavarësisë dhe që të përqafonim idenë e autonomisë brenda asaj që quhej RFJ. Dhe këtë presion shumë të madh, ndonjëherë edhe publik, e kemi tejkaluar duke shpjeguar qëndrimet tona, jo duke akuzuar, duke i akuzuar Shtetet e Bashkuara të Amerikës, për një gjë a një gjë tjetër, por duke i shpjeguar qëndrimet tona, pse kjo nuk funksionon dhe çka do të duhej të ndodhte në ndërtimin e parimeve negociatore.
Ukraina për fat të keq nuk ka ndërtuar parimet e veta negociatore, nuk është sa po shoh unë, nuk ka vepruar në bashkëveprim me shtetet kryesore perëndimore, pra edhe me Shtetet e Bashkuara të Amerikës dhe ajo çka ka ndodhur në Shtëpinë e Bardhë është krejtësisht e jashtëzakonshme, e paprecedent, nuk ka ndodhur ndonjëherë dhe presidenti i Ukrainës, gjënë e fundit që do të duhej ta bënte është që të zihej publikisht me zyrtarët amerikanë, ose ta hapte derën që ata të ziheshin me të.
Ne kemi pasur momente të vështira kur ndonjëherë janë përdorë edhe fjalë pak më të rënda në takimet tona me diplomatë amerikanë, ndaj nesh e jo anasjelltas, por ne kemi ditur të përgjigjemi në kuptimin që kemi pasur besimin më të madh te Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pastaj te Britania e Madhe, pra domosdoshmërisht te Gjermania, Franca e të tjera.
Këshilla është edhe asokohe për ne, ka qenë edhe për tash për këtë gjendje është ndërtimi i pozicioneve negociatore të atilla që do të përputhen me energjinë e investuar të shtetit ndaj jo kundërthënia ndaj energjisë së shteteve të mëdha. Nëse ka pasur dikush që i është gëzuar asaj gjendjeje, ka qenë Vladimir Putin, i cili me siguri ka pasur festë atë natë.
Enver Robelli: Ashtu po flitet që janë hapur shumë shishe shampanje, por meqë tani nuk e importojnë nga Evropa, shampanja më e njohur ruse është nga Krimea.
Pyetja e radhës që do t'ua bëja është lidhur me integrimet evropiane nëse në pesë vitet e fundit Unioni Evropian nuk e shfrytëzon këtë momentum për integrimin e vendeve të Ballkanit në BE.
A besoni që, ose a mendoni që duhet të hiqet dorë nga kjo ëndërr për shkak se unë llogaris që në pesë vitet e fundit e në deri vitin 2030, partitë e ekstremit të djathtë do të jenë aq të fuqishme në disa vende të rëndësishme evropiane, që nuk do të mund të përjashtohen nga pushteti dhe ato natyrisht do të imponojnë agjendën e tyre kundër çdo zgjerimi.
Veton Surroi: Tash ta ndajmë këtu në disa pjesë.
E para ka të bëjë me fitoren e partive të djathta ekstreme.
Pas dështimit të fashizmit ose pas fitores kundër fashizmit të shteteve perëndimore, të idesë së demokracisë liberale të ndërtimit të një rendi botëror e në fazë të rolit prijës të Shteteve të Bashkuara të Amerikës, Kombet e Bashkuara i tërë sistemi Bretton Woods, i Bankës Botërore, Fondit Monetar Ndërkombëtar, të gjitha këto që kanë mbajtur gjallë një sistem, ka ndodhur një eksperiment me të djathtën e skajshme i cili ka qenë frikësues në fillim, por ka dalë të jetë ndryshe. Është fjala për Giorgia Melonin në Itali.
Ajo është politikane jokonvencionale. Por, e dëgjova fjalimin e saj në këtë tubimin e madh konservator amerikan, CPAC dhe ajo ishte një konservatore, e cila është më e zëshme, por e cila më së madhe është transatlanticiste.
Dhe më duket se presioni i madh i opinionit publik kundër së djathtës ka rezultuar që e djathta të reformohet, e djathta e skajshme të reformohet. Lavjerrësi historik evropian ka qenë socialdemokracia, të drejtat individuale, të drejtat kolektive. Një lavjerrës, i cili prej viteve, sa me thanë shtatëdhjetë, tetëdhjetë deri në të nëntëdhjetat, ka pasur një forcë shtyse. Tash ai lavjerrës ka shkuar në një skajshmëri shumë më të madhe ose është duke shkuar në atë skajshmëri dhe ajo çka ndoshta më shumë sesa analizë është dëshirë e imja, është që këto lëvizje e lavjerrësit të jenë si një lloj fruthi, të cilin duhet ta kalojnë shoqëritë, në mënyrë që të ta gjejnë, ta rikalibrojnë, ta rigjejnë qendrën e zhvillimit evropian.
Tash, Bashkimi Evropian edhe ideja jonë e aderimit të Bashkimit Evropian nuk duhet të humbet. Jam i sigurt që Bashkimi Evropian si i këtillë nuk do të mund të jetë ai i vitit 2030. Duhet të ndodhë diçka brenda tij. Ti e përmendje të drejtën e vetos, të cilën e kanë shtetet anëtare dhe insistimi i Gjermanisë, Francës, shteteve tjera që të kalohet në një votim prej dy të tretave për çështjet madhore të vendimmarrjes në BE. Më shumë sesa idenë e BE-së, për mua sfida më e madhe për regjionin tonë të Ballkanit Perëndimor është se si të unifikohet një sistem i përbashkët i sigurisë.
Sepse hyrja në Bashkimin Evropian po zëvendësohet gradualisht me të drejtën e hyrjes në treg të përbashkët. Tregu i përbashkët dhe hyrja e Kosovës në treg të përbashkët evropian në gjithë të regjionit do të jetë lajm shumë i mirë, po mendoj se kjo do të ndodhë, brenda pesë viteve të ardhshme... mund të ndodhë, por kjo jo domosdoshmërisht e zgjidh problemin dhe ka shtete, ka burrështetas të cilët thonë: “...është e mundshme hyrja e shteteve si Kosova, si Serbia, por pa të drejtë vendimmarrjeje”, që është e njëjta gjë: hyn në tregun e përbashkët evropian, merr para nga fondet strukturore, por nuk je ti si Kosovë që ta bllokosh tash vendimmarrjen atje...
Enver Robelli: ...do të thotë anëtarësi e klasit të dytë.
Veton Surroi: Një lloj anëtarësie të klasit të dytë. Ne që jemi mësuar të udhëtojmë me trenin e klasit të dytë prej kohërave të vjetra, prej trenit Fushë-Kosovë – Munih, pra “Olimpik-Ekspres”, ky do të ishte pak a shumë “Olimpik-Ekspresi” ynë derisa të çelet aeroporti jonë për Bashkimin Evropian.
Enver Robelli: Pyetja e radhës ka të bëjë pak me rajonin, po nisem prej Shteteve të Bashkuara të Amerikës, ku është një sistem shumë i mirë. Posti ose mandatet e presidentit janë të kufizuara. Një politikan nuk mund të jetë më shumë se tetë vjet president dhe mu më ka inspiruar si eksperiment mendor që ta mendoj që kjo nuk do të ishte keq që të aplikohej edhe në shumë vende të Ballkanit, duke pasur parasysh që zakonisht, politikanët vijnë në pushtet me premtime të mëdha, kryeministra, marrin pushtetin, në katër vitet e para qeverisin deri diku mirë. Në mandatin e dytë fillon korrupsioni i madh me betejën ose me qëllime për ta siguruar mandatin e tretë dhe nga mandati i 3-të shndërrohen në autokratë të vërtetë, ku e kufizojnë lirinë.
Do të ishte ky një model i mirë që të kufizohej e drejta që një kryeministër të qëndronte në zyrë më shumë se tetë vjet?
Veton Surroi: Nuk mendoj se do të ishte do të ishte një zgjidhje sui generis duke e anashkaluar evoluimin e shteteve. Aty ku kemi përsëritje të mandateve, më shumë se dy mandateve, në shumicën prej këtyre vendeve, mos t'i përmendi në emër, kemi të bëjmë me sisteme autokratike ose me sisteme të kapjes së shtetit.
Flasim për mandate të plota të pushteteve. Natyra e kufizimit të mandateve do të na sillte në një gjendje çfarë është Putini për shembull, me Medvedevin, kur i këmbenin pozicionet, ose diçka që mund të ndodhë në shtetet si Serbia për shembull: që presidentit Vuçiq t’i kalojë mandati, ndonëse mandati i tij nuk ka të bëjë fare me prerogativat e tij të pushtetit, s'kanë bëjnë fare me ato që i ushtron ai. Ai ushtron shumë më tepër, larg më tepër. Pra, është vendimmarrësi numër një i atij vendi, përkundër kufizimeve kushtuese.
Mendoj se do të hymë në një fazë ku do të ndodhë më shumë demokratizim. Pak me zor në rastin e Serbisë; pak me zor në rastin e Shqipërisë, me ndërhyrjet jo të një sistemi, jo nga zgjedhjet, së paku ndërhyjnë drejtpërsëdrejti në jetën politike të Shqipërisë; demonstratat në Serbi, e bëjnë të njëjtën punë. Por, prapë problemi themelor i tyre... këto shtete jetojnë kështu, dhe po e përjashtoj Shqipërinë, sepse nuk ka të bëjë me zhbërjen e ish-Jugosllavisë, por ka të bëjë me fenomen krejtësisht tjetër, momenti i mosdakordimit të tërësisë së sigurisë së regjionit, ndihmon veprimet jodemokratike, posaçërisht në Serbi e Bosnjë-Hercegovinë.
Enver Robelli: Meqë e përmendët shumë shkurt, një pyetje: E mbijeton Aleksandër Vuçiqi këtë valë protestash në Serbi, apo jo?
Veton Surroi: Në kohën e Gjingjiqit ka qenë një thënie: “A e mbijeton ai, a e mbijeton Serbia këtë lloj pushteti”.
Lëvizja e tanishme e studentëve është lëvizje organike, është lëvizje horizontale, është fenomen krejtësisht i ri në Serbi dhe qysh tash ka arritur që të krijojë fuqi mobilizuese shoqërore. Kjo fuqi mobilizuese shoqërore ka ende disa muaj energji përpara, sipas vlerësimit tim.
Duhet të arrijë një fazë kritike, ku ajo energji shndërrohet në energjinë popullore dhe energji popullore krijon kushtet për një tranzicion politik-demokratik. Tranzicion politik-demokratik do të thotë që Serbia të shkojë te zgjedhjet e lira; që qytetarët e saj të kenë mundësi të shprehen në mediumet publike, pra të gjitha ato gjëra që nuk i kanë deri sot; që të mos frikohen nga sistemi i patronazhimit, me të cilin “nëse nuk voton për partinë time, do të hedh nga puna”; pra disa nga këto kushte të cilat duhet të gëzojë dhe mos të ketë vjedhje të votave natyrisht, që është një lloj tradite.
Kosova në këtë drejtim është pothuajse përjashtim prej rregullit dhe jo pjesë e një rregulli.
Enver Robelli: Para disa kohësh pata intervistuar një aktiviste serbe me një përvojë të gjatë edhe në Gjermani si aktiviste dhe ajo tha që njëra ndër arsyet pse kaq shumë njerëz dhe të rinj dalin në rrugë në Serbi është se e kanë kuptuar që edhe po mbyllen rrugët ose po ngushtohet hapësira për të emigruar, në radhë të parë për shkak të forcimit të së djathtës në Evropë.
Megjithatë, ne vërejmë, kjo është e dukshme, që ka gjitha vendet e Ballkanit u ballafaquan me ikje masive të njerëzve. Unë kam jetuar një kohë të gjatë tani kur shkoj, nuk... thjesht nuk e njoh qytetin. Kur shkoj në kafene, në restorante të ndryshme dominojnë fytyra nga bota aziatike.
A e pret edhe Kosovën një ardhme e tillë dhe a jemi ne si shoqëri të përgatitur dhe të gatshëm që të bashkëjetojmë me njerëz kulturash të ndryshme sepse këtë përvojë nuk e kemi kaluar dhe ne kryesisht kemi përfituar nga toleranca perëndimore?
Natyrisht, ka pasur probleme në integrim të shqiptarëve në botën e jashtme, po kryesisht kemi përfituar nga toleranca dhe zemërgjerësia e shteteve perëndimore për të na integruar.
Si do të duket këtu nëse flasim për një vizion në vitin 2030 e 2035?
Veton Surroi: Në vitin 2030 e 2035 do të kemi punëtorë nga India, do të kemi punëtorë nga Bangladeshi, do të kemi punëtorë nga Filipinet, do të kemi punëtorë nga Turqia, kemi edhe tash punëtorë nga atje. Një pjesë e tyre qysh tash vijnë. Janë njerëz që vijnë edhe punojnë në formë sezonale edhe e shohin Kosovën si rrugë për të ikur për në Bashkim Evropian.
Kam përvojë të drejtpërdrejtë, kam njohur një rast për disa njerëz që kanë ardhur nga India dhe të cilët janë larguar, janë përshëndetur me punëdhënësin e tyre të premten dhe të dielën janë lajmëruar nga Lisbona: “Shef, ne mbërritëm këtu. Faleminderit për kujdesin”
Kësi raste do të kemi shumë në të ardhmen... Kjo shkakton disa sfida, sepse ajo që është e qartë është se një pjesë e njerëzve tanë, posaçërisht njerëz të aftësuar për mjekësi, qoftë në nivel përkujdesjeje primare, qoftë më thonë qoftë infermierë, qoftë mjekë, do të largohen gjithnjë e më shumë dhe këtu do të kemi një problem thelbësor.
Por, do të kemi edhe probleme të tjera, për shembull axhustatorë, elektricistë, me profesione, të cilat janë shumë të kërkuara në Gjermani, në Zvicër, do të mbesim gjithnjë e më pak me këta dhe do të ketë nevojë për import. Mirëpo, nëse do të ketë një garë në tregun e punës dhe, pashmangshëm, do të ballafaqohemi me përgjigjen se sa racistë jemi apo nuk jemi.
Sepse do të shohim njerëz të ngjyrave të ndryshme. Asnjë komb evropian nuk është i operuar nga racizmi, pra as ne, ndonëse kemi qenë viktimë e urrejtjes kolektive.
Pra, kjo do të jetë një sfidë e radhës e jona.
