PIKË me Veton Surroin: Bashkëbisedim me Sonja Biserkon
Surroi: Sonja Biserko është mbi tridhjetë vjet kryetare e Komitetit të Helsinkit të Serbisë. Aktiviste e njohur e drejtave të njeriut, e njohur gjithandej në botë, e dekoruar për aktivitetin e saj, një zë i cili ka qenë konsekuent gjatë të gjitha luftërave të ish-Jugosllavisë. Një zë i cili është konsekuent edhe sot me integritet personal, në kohë të vështira të të gjitha luftërave, përfshirë edhe atë të Kosovës. Sonja ka shprehur qëndrimin e saj pro të drejtave të njeriut, pro të drejtave të vetëvendosjes së popujve, për paqe kundër luftërave të kësaj pjese të botës dhe të gjitha pjesëve të tjera të botës, përfshirë tash edhe Ukrainën. Mirë se erdhe në Prishtinë dhe në këtë podcast!
Biserko: Faleminderit Veton!
Surroi: Jemi takuar para më shumë se 30 vjetësh, më 1992. Ishte një konferencë në Londër, paralele e konferencës për ish-Jugosllavinë. Atëherë kishin kaluar tre vjet nga rënia e Murit të Berlinit. Ti dhe dorëheqje nga sekretariati për Punë të Jashtme të Jugosllavisë dhe si ish-diplomate hyre në këto ujëra, në këtë proces historik, i cili ende nuk ka përfunduar.
Dhe tashmë kemi hyrë në ciklin e dytë gjeopolitik. Si duket tani?
Biserko: Në kohën kur u takuam konteksti gjeopolitik ishte shumë i ndryshëm, pavarësisht se dy federata socialiste, ose tri, u shpërbënë: Çekosllovakia, Bashkimi Sovjetik dhe Jugosllavia... Jugosllavia natyrisht në mënyrë brutale... dhe sigurisht atëherë, ashtu si tani, ishte në periferinë e interesit të Perëndimit, që na shihte si një lloj çrregullimi, nga këndvështrimi i sotëm, edhe pse tashmë ishin bërë akterë të krizës. Fakti qe se BE-ja organizoi Konferencën e Hagës, ku natyrisht Serbia refuzoi ta pranonte atë dokument të ri, i cili kishte për qëllim ruajtjen e kornizës jugosllave si një lloj federate apo konfederate. Serbia nuk e pranoi dhe i bëri presion Malit të Zi që e kishte nënshkruar, që të tërhiqej.
Dhe lufta tashmë kishte filluar. Serbia atëherë konsideronte se kishte përparësi, sepse e kishte në krah ushtrinë, mekanizmat represivë në përgjithësi dhe derisa vetë Konferenca po vijonte tashmë kishte luftë, pra agresion ndaj Dubrovnikut, Vukovarit dhe Zarës.
Pra, këto janë tri pikat strategjike përmes së cilave ata e gjunjëzuan Kroacinë. Para kësaj kishte ndodhur lufta e shkurtër në Slloveni. Serbia, pra Millosheviqi, i nuhati të gjitha zbrazëtirat apo të metat e sistemit perëndimor dhe vazhdimisht e vuri Perëndimin para aktit të kryer.
Njëkohësisht, pas rënies së Murit të Berlinit kishte një lloj euforie dhe disi ky ishte një lloj kaosi kreativ. Më1990, në Paris, u miratua Karta për të ardhmen e Evropës dhe disi pritej që e gjitha të shkonte në drejtimin që do ta sillte paqen e përhershme...
Evropa shumë shpejt nisi të mendonte për zgjerimin, nga vendet e Evropës Lindore që kishin përparësi ndaj Ballkanit. Dhe gjithnjë e kujtoj fjalinë e Jacques Delorsit, i cili në një fjalim më 1989 ose 1990 tha: “Ballkanasit janë jetimët e Evropës”.
I kthehesha vazhdimisht asaj fjalie dhe vazhdoj ta mendoj në një mënyrë të re, veçanërisht sot, kur sërish jemi jetimët e Evropës në një mënyrë shumë më dramatike se atëherë.
Surroi: Por jo të gjithë ballkanasit. Bullgarët dhe rumunët tashmë janë anëtarësuar në BE.
VIDEO:
Biserko: Nuk është vetëm anëtarësimi në BE, por në përgjithësi gjendja ekonomike e këtyre vendeve... është disi shumë e vështirë të pranohen vlerat demokratike. Natyrisht që të gjithë duan të jenë anëtarë të BE-së, por ndërkohë ndodh një cikël i ri rrethanash gjeopolitike që nuk e dimë se si do të përfundojë, në radhë të parë për shkak të sjelljes së administratës së re Trump, e cila konteston gjithçka, në radhë të parë ombrellën e sigurisë që shtrihet në Evropë dhe në vetë Ballkanin. Sepse, në fund, administrata amerikane solli paqen në Ballkan. Evropa ishte thjesht një aleate, por Amerika ishte kyç.
Sot nuk dihet se si do të vazhdojë të sillet administrata amerikane në raport me Ballkanin, sepse po i tërheq shumë nga bazat e saj nëpër botë, të cilat janë disa qindra. Nëse Kosova apo Ballkani do të jenë pjesë e kësaj, nuk dihet ende. Është e paparashikueshme.
Do të thosha se nuk mund të mbështetet në atë që do të sjellë administrata për të ardhmen e Ballkanit.
Surroi: Kur krahasojmë më 1989-n, atëherë të gjithë kemi dashur të ishim evropianë. Neve në Kosovë, për shembull, Amerika na shpëtoi nga gjenocidi, jo Evropa.
Biserko: Amerika e solli paqen.
Surroi: Tash jemi në një lloj situate të çuditshme në të cilën tërheqja e Amerikës na detyron të jemi sërish evropianë dhe ende nuk e kemi përfunduar punën për krijimin e shteteve tona.
Biserko: Kjo është ajo që në fakt hap shumë çështje në Ballkan. Shpresoj, për arsye të ndryshme, se Amerika nuk do të lejojë të shpërthejë sërish kriza e dikurshme. Fundja, nuk besoj se ka dëshirë te popullata vendase, ngase ajo krizë do të lidhej ngushtë me Lindjen e Mesme, siç ishte më 1989. Ndërhyrja në Kosovë lidhej me hapjen e mundshme të çështjes së vetë Ballkanit dhe krahut jugor të NATO-s, dhe afërsisë me Lindjen e Mesme.
Pra, konteston një marrëveshje sigurie që është shumë e rëndësishme për Evropën dhe Amerikën. Nuk e dimë se sa larg do të tërhiqet Amerika nga Lindja e Mesme. Tash ka dalë një dokument sekret që u është shpërndarë Senatit dhe Kongresit, i cili duhet ta diskutojë këtë politikë sigurie amerikane Nuk e di si do të përfundojë, çfarë do të miratohet. Sido që të jetë, mendoj se ballkanasit do të duhej të merreshin vesh mes vete dhe të arrinin disa marrëveshje të rëndësishme, sepse janë lënë në mëshirën e përballjes së fuqive të mëdha. Pavarësisht se në këtë çast duket se Rusia dhe Amerika do të bëjnë një lloj aleance, por nuk jam shumë i sigurt për këtë, sepse bëhet fjalë për shumë çështje për të cilat nuk pajtohen.
Surroi: Por kjo nuk ka ndodhur tradicionalisht. Ai slogani i vjetër “Ballkani për Ballkanin”, nuk ndodhi dhe nuk do të ndodh, sepse Ballkani është pjesë integrale e Evropës.
Problemi është se këto vende të Ballkanit Perëndimor janë ende të papërgatitura. Por Evropa është ende e papërgatitur për të marrë përgjegjësinë e saj.
Ti ke qenë në Londër me vite nga perspektiva e Evropës joevropiane ose e Evropës jokontinentale, sido të dukej, po të ktheheshim në shek. 19, në të cilin Rusia tash perandorake, një Britani e Madhe e fortë, Prusia, Gjermania e militarizuar, arrijnë një paqe të re në Evropë, sepse Pax Americana ka mbaruar.
Biserko: Në kohën kur isha në Londër, isha e re, dhe dy-tri gjëra më zunë të papërgatitur për t’iu përgjigjur pyetjes, “çfarë do të ndodhë pas vdekjes së Titos?”. Kjo tashmë ishte një temë e madhe në atë kohë në ato qarqe akademike dhe politike. Gjëja e dytë ishte se në atë kohë, më 1978, u botua një libër shkruar nga gjeneralët amerikanë dhe gjermanë të NATO-s. Ishte një projeksion i Luftës së Tretë Botërore, që sipas tyre duhej të niste më 1985...
Surroi: Dhe të fillonte në Kosovë...
Biserko: Ndër të tjera, serbët në Kosovë do të bënin thirrje për ndihmë Bashkimit Sovjetik...
Ishte shumë domethënëse për mua dhe më ka mbetur... Vazhdoj t’i rikthehem, pasi e kam atë libër, i rikthehem shumë shpesh kur mendoj se çfarë do të ndodhë këtu, veçanërisht kur kam parasysh depërtimin e Rusisë në Serbi, Republika Sërpska dhe vende të tjera të Ballkanit, por mbi të gjitha Serbinë, si një platformë e sigurt për veprimin e tyre.
Mbi të gjitha “soft power”, se ekonomikisht nuk janë të pranishëm, pos me energjinë... tentuan me “rrjedhën jugore”, e cila dështoi.
Por, gjithsesi, kur flitet për Serbinë, me shumë mjeshtëri e përdorën zhgënjimin e saj dhe në njëfarë mënyre e drejtuan, kjo ishte në vitet ‘12-‘13, drejt rishikimit të historisë së disfatës së viteve ‘90, dhe nga këtu buron projekti kombëtar i ringjallur me emrin “Bota serbe”.
Rusët në fakt u imponuan si mbrojtës të interesave serbe, në radhë të parë duke penguar Këshillin e Sigurimit që ta trajtojë Kosovën si shtet të pavarur, pra që Kosova të bëhet anëtare e OKB-së.
E këtë e përdorin edhe sot.
Ajo fushatë anti-NATO u frymëzua kryesisht nga Moska, përmes mediave të tyre të pranishme në rajon, në radhë të parë “Sputnik” dhe më pas “Russia Today”, si dhe bashkëpunëtorët e tyre shumë besnikë që janë “Novosti” dhe “Informer”. Këto janë dy shtëpitë më të forta mediatike që duket se mbështesin plotësisht pozicionet ruse dhe qëndrimi i tyre është se Ukraina është përgjegjëse për luftën dhe tash e përhapin rrëfimin e ndryshuar të administratës amerikane se Zelenski ia nisi luftës.
Është një fuqi shumë e thellë në Serbi, shumë e suksesshme dhe eksponenti kryesor i tyre publik është Millorad Dodik, i cili ishte faktor që duhej penguar përparimin e Bosnjës drejt anëtarësimit në BE dhe në NATO. Ky ishte roli i tij kryesor.
Kjo tash po vihet në dyshim. Të shohim si do të përfundojë, më duket se po i vjen fundi politik.
Surroi: Mirë, por nëse gjeneralët që e kanë shkruar librin tashmë kanë thënë se më 1985 Serbia do të kërkonte ndihmë nga Bashkimi Sovjetik, Serbia ka kërkuar ndihmë nga Rusia gjatë gjithë shekullit 21.
Për çfarë do ta kërkonte ndihmën e Rusisë në të ardhmen?
Biserko: Në qarqet perëndimore thuhet shpesh se Serbia është proruse, me lidhje historike, kulturore, fetare e të ngjashme. Megjithatë, lidhja kryesore për mendimin tim është raporti me vlerat perëndimore: pra shtetin e së drejtës, pluralizmin, të drejtat e njeriut, të gjitha ato që ne në fakt nënkuptojmë me termin “vlera perëndimore”, të cilat tash po vihen në pikëpyetje edhe në Perëndim, që është i ndarë saqë tash është reduktuar në Evropë, në disa vende, me faktin se ka edhe sfida brenda saj. Por gjithsesi është i vetmi entitet që ende funksionon si shtet ligjor.
Serbia në fakt simulon se kjo qeveri është me orientim proevropian, por nuk bën përpjekje drejt reformave që çojnë në anëtarësim.
Nuk ka pasur asnjë progres në vitet e fundit. Asnjë “kapitull” nuk është hapur, pra thjesht rri pezull si një detyrë që i është caktuar udhëheqjes serbe, por në fakt nuk ka asnjë përparim.
Perëndimi simulon një lloj vlerësimi sikur ka ndonjë përparim, megjithëse raportet e Komisionit po bëhen më të dobëta dhe më kritike dhe kjo krejt nga frika se Serbia do të kthehet nga Rusia... në fakt iu kthye, për shkak të ngadalësimit të të njëjtave vlera, reformave të nevojshme për anëtarësim në BE.
Mirëpo doli se këto protesta në Serbi që u ngritën me rastin e tragjedisë në Novi-Sad, pra me rastin e korrupsionit që çoi në tragjedi, shoqëria e ngriti çështjen, të cilën BE-ja ende nuk e njeh si të tillë dhe prej katër muajsh po bën deklarata sipërfaqësore për ato protesta, pos Parlamentit Evropian...
Kjo është pikërisht sepse nuk ka alternativë politike që do t’i artikulonte mjaftueshëm disa programe dhe orientime të tjera, sepse opozita, por edhe qeveria, janë delegjitimuar nga këto protesta.
Pra, nuk ka absolutisht asnjë shans që t’u imponohen protestuesve, jo vetëm studentëve, por tashmë edhe shoqërisë. Ky është një front shumë i gjerë, por ende nuk ka artikulim politik që do ta sfidonte qeverinë, edhe pse është krejtësisht e delegjitimuar dhe kjo tashmë shihet nga sjellja e Vuçiqit, i cili është bërë më i dhunshëm, më agresiv, sepse ai ende beson se e ka mbështetjen e të gjitha fuqive të mëdha, ose të paktën asnjëra prej tyre nuk e ka vënë në dyshim pozicionin e tij.
Surroi: Ka dy paradokse: njëri, të cilin e ke shkruar nja pesëmbëdhjetë vjet më parë, është se Millosheviqi fitoi në fund edhe pse është i vdekur. E dyta është se Serbia, e cila që nga çasti kur e filloi procesin e negociatave me BE-në për anëtarësim, është më e afërt me Rusinë sesa me BE-në.
Biserko: Ai vendim për të shkuar drejt BE-së, ishte më shumë si një mundësi për t’i marrë lehtësimet e ndryshme, mbi të gjitha mbështetje financiare, dhe shkohet deri në kufi ku autoritetet në Beograd nuk janë të detyruara t’i fillojnë reformat reale të kërkuara nga BE-ja.
Vazhdimisht e paraqesin para publikut si shantazh dhe kjo mbizotëron në opinionin publik. Por, nga ana tjetër, ekziston një situatë skizofrenike kur është fjala për Serbinë. Nga njëra anë, të gjithë janë prorusë e nga ana tjetër shumica ikin në masë drejt Perëndimit, BE-së
Pra, është një situatë shumë skizofrenike e krijuar nga ajo propagandë.
Surroi: Askush nuk shkon të punojë në Moskë.
Biserko: Është intensifikuar veçanërisht që nga ardhja në pushtet e “progresistëve”, sepse historikisht janë të lidhur me Rusinë dhe deri tash prania e Rusisë në të gjitha nivelet ka qenë më e madhja dhe ata e përdorin me shumë mjeshtëri si propagandë. Kjo tash është një lloj propagande e menduar shumë mirë dhe më e mirë se ajo perëndimore.
Sepse Perëndimi vepron tepër teknikisht dhe disi sipërfaqësisht në rajon. Rusët e bëjnë këtë në një mënyrë të sofistikuar. Ata e kanë përsosur veten, janë shumë të pranishëm intelektualisht në nivele të ndryshme.
Le të themi se Aleksandar Dugin ishte i ftuar shpesh në Serbi, në Beograd, dhe ai është i kudondodhur në hapësirën tonë mediatike, ai në fakt, ani që nuk kishte siguri shumë gjatë nëse Rusia mund ta ndihmonte Serbinë, ai e mbajti gjithmonë opsionin që Serbia të ishte qendra e botës ortodokse në Ballkan dhe kjo është diçka që me të vërtetë e ngriti ndjenjën e rëndësisë në rajon. Serbia është lideri i rajonit, që është Perëndimi...
Surroi: Ka diçka nga ai misteriozitet te Dugini dhe te Orwelli...në fakt i kthehemi fjalimit të Orwellit për atë ishull... Dugini, si një filozof që ndikon në Putinin, flet për konfliktin me ishullin... dhe Orwelli, në “1984”, e ka çastin kur palëve ndërluftuese papritmas u vjen shefi dhe u thotë: “nuk jemi në luftë me njëri-tjetrin, por gjithmonë kemi luftuar kundër të tjerëve”.
Biserko: Tash kemi ardhur në një çast të tillë, në të cilin Dugini në fakt po bëhet i respektueshëm në mediat perëndimore.
Në fillim, kur doli në skenë pas vitit 2000, të gjithë e shikonin disi si një figurë margjinale. Megjithatë, me kalimin e kohës u bë figurë qendrore, sa i përket ideologjisë ruse dhe kthimit të “Botës ruse”.
Por tash Perëndimi e respekton si bashkëbisedues dhe ftohet shpesh në programe televizive dhe tash me administratën e re të Trumpit janë bërë disi binjakë në mënyrën se si sillen, në mënyrën se si e manifestojnë fuqinë e tyre dhe kjo, natyrisht, ka vënë në pikëpyetje edhe vetë Evropën, edhe Ballkanin, pasi nuk e dimë se si do të zhvillohet më tej.
Pra, para së gjithash është pjesa që u referohet të drejtave të njeriut, të drejtave kolektive të njeriut, por është shumë kundër popullatës LGBT, kundër të drejtave të grave.
Është një koncept që është tradicional në shoqëritë në të cilat jetojmë, dhe kjo është pikërisht ajo çfarë Trumpi po prezanton tash dhe shumë shpejt. Fatkeqësisht për dy muaj e përçau gjithë skenën politike në Amerikë me idetë e reja që ishin përgatitur më herët dhe dekretet që po i nënshkruan përditë u përgatitën nga një grup para sa vitesh.
Surroi: Projekti 2025!
Biserko: Dhe në fakt tash është një koalicion, ose një aleancë mes Amerikës dhe Rusisë, që do të ketë pasoja katastrofike për Evropën, para së gjithash, dhe ndoshta për ne këtu.
Evropa tash ka disa fronte; njëra është Amerika, dhe tjetra është Rusia, pra lufta në Ukrainë. Mendoj se Evropa është shumë më e prekur nga kjo marrëdhënie e re me Amerikën, pasi është një ombrellë sigurie që ka qenë aty gjatë gjithë këtyre viteve pas Luftës së Dytë Botërore. Dhe për fat të keq, Ballkani tash është vetëm një çështje e ruajtjes së një lloj paqeje dhe jo në fakt një demokratizim i rajonit.
Ky mund të jetë një çmim i madh për ne, sepse ata thjesht nuk na kushtojnë vëmendje siç është kjo që po ndodh në Serbi... disi po heshtet reagohet me shumë kujdes me shumë kufizim... zbehtë i mbështesin studentët dhe shoqërinë, me shpresën se pakënaqësia do të shuhet me kohë Mirëpo, po e shohim se pas tubimit të madh kjo nuk po zbehet, por po merr trajtë tjetër. Para së gjithash, u ngrit më këmbë brendia, e cila ishte nën një represion shumë më të madh dhe që paguante çmim më të lartë për sundimin, që nga Millosheviqi e deri më tani, “përparimtarët” vetëm e përsosën teknologjinë për të sunduar gjithçka dhe këdo.
Tash rebelimi nuk do të ngufatet lehtë, sepse është një lloj lirie nga frika dhe diçka e thellë. Nuk mund ta shpjegoj sepse çdo orë sheh ndonjë rebelim të ri në nivele të ndryshme. Studentët shkojnë në fshatra, gjë që nuk ka ndodhur kurrë në vende të vogla në Serbi. Mbahen mbledhje ku diskutohen çështjet lokale dhe jo politike, por në thelb janë politike dhe thonë se nuk merren me politikë, sepse nuk është fusha e tyre, por detyrimisht do të vijë në fushën politike dikur.
Këtë ndoshta do ta artikulojnë profesorët e tyre që i mbështesin dhe është diçka shumë e nevojshme në këtë çast. Përndryshe, mund të zgjasë shumë dhe mund të ketë një rrëmujë të përgjithshme. Mendoj se ky është problemi tani. Vuçiqi dhe partia e tij janë delegjitimuar sikurse edhe opozita dhe nuk ka asgjë të re politikisht, kush mund ta marrë atë energji dhe ta kanalizojë në një drejtim, që do të zgjidhte gjithçka që është në agjendë...
Surroi: Ky është një fenomen historik, në fakt, sepse Serbia ishte i vetmi vend në këtë mjedis që nuk shkoi drejt demokracisë kur duhej.
Në vitet 1989 dhe 1990, Millosheviqi vazhdimisht shtynte disa koncepte për demokracinë jopartiake etj., dhe Serbia e fundit mbajti zgjedhje. Tash që ka një recesion demokratik, kur ka një tërheqje të demokracisë në Serbi, ka një lëvizje që nuk e dimë nëse çon në demokraci, por që çon në delegjitimimin e regjimit të Millosheviqit.
Biserko: Në vazhdimësi është i njëjti pushtet. Natyrisht, opozita nuk është në lartësinë e detyrës, sepse nuk doli jashtë kornizës së dhënë nga Vuçiqi. Pra, është tema e Kosovës dhe Bosnjës, absolutisht kanë mbetur në skaj të gjithçkaje që Vuçiqi menaxhon me shumë mjeshtëri.
Mirëpo, ai tash disi është në anën e humbësve, sepse frika në mesin e qytetarëve është zhdukur, frika ka kaluar në anën e tij dhe ai u përpoq ta mobilizonte shoqërinë për vendimin ndaj Dodikut, por nuk ia doli. Tha se s’ishte aktgjykim vetëm kundër Dodikut dhe serbëve në Republika Sërpskas, por kundër gjithë Serbisë dhe se duhej të bashkoheshim. Kjo nuk funksionoi.
Pastaj ai u përpoq të bënte të njëjtën gjë në Sremska Mitrovica kur organizoi atë tubim ku ishin të pranishëm kryesisht serbët nga Republika Sërpska, me tezën se Vojvodina ishte e prirë për separatizëm. Kjo nuk kaloi.
Pra, asgjë nuk ka bërë deri më tani... gjithmonë i ka thirrur mitingjet e mëdha për nuk e di çfarë as kjo nuk funksionoi, tash e ka shtyrë atë për në maj. Por, sido që të jetë, ai qartë po e humbë betejën sepse nuk është mësuar të ndryshojë dhe të përshtatet me atë që po ndodh në vetë Serbinë, është para së gjithash një lider autoritar që nuk është mësuar me kompromise dhe ka qeverisur kështu për një kohë të gjatë, sepse thjesht ka pushtuar të gjitha institucionet. Ai ishte i vetmi person që merrte të gjitha vendimet në lidhje me jetën e përditshme. Mandatit të tij si autoritet i përgjithshëm në Serbi thjesht po i vjen fundi.
Por, siç e tha, nuk e dimë se si do të zhvillohet më tej situata me atë që po ndodh në terren, sepse ende nuk ka një lider politik që mund ta artikulojë dhe kanalizojë disi në drejtim pozitiv. Ka orientime të ndryshme, si konservatore ashtu edhe liberale, por synimet e studentëve janë shumë të rëndësishme dhe relevante, sepse ato u referohen vlerave evropiane, përgjegjësia institucionale, që është një çështje që lidhet edhe me Novi-Sadin, por që lidhet me gjithçka që ndodh në vend.
Pra, janë absolutisht në përputhje me disa vlera evropiane, nëse flasim për përgjegjësinë e elitës në pushtet, por nuk e përmendin BE-në. Mirëpo Laura Kavashi është personi i preferuar dhe madje edhe në pankarta dhe e vetmja që përmendet, sepse në fakt ka lidhje me korrupsionin dhe do të hetojë...
Surroi: Duhet të sqarojmë se kush është Laura Kavashi.
Biserko: Laura Kavashi është një rumune që tash është kryeprokurore në BE për çështje të ndryshme
Surroi: Sepse ajo arrestoi gjysmën e atyre njerëzve në Rumani...
Biserko: Epo, shpresojmë se do të bëjnë arrestime edhe në Serbi, sepse qe çështja e hapur e korrupsionit rreth stacionit të Novi-Sadit, sepse kishte edhe pará nga BE-ja, dhe Serbia gëzonte donacione të mëdha nga BE-ja, nëse hapen të gjitha këto çështje, atëherë hap kanalin për diçka më serioze.
Nuk e di sa shpejt do të ndodhë kjo, sepse dinamika në Serbi është e tillë që nuk dihet se çfarë do të ndodhë në ditët në vijim.
Surroi: Në vitet ‘90, kur studentët protestonin për vjedhjen e zgjedhjeve lokale më 1996, Kisha Ortodokse Serbe u qëndroi pranë studentëve. Këtë herë nuk u qëndroi pranë.
Biserko: Një pjesë e kishës po. Porfirije, patriarku, është shumë i lidhur me Vuçiqin. Kjo tashmë është e qartë, sepse ai mbështet gjithçka që bën ose drejton në vend, por një pjesë e Kishës u rebelua dhe u rreshtua në anën e studentëve. Kjo nuk do të thotë se janë liberalizuar, por thjesht duket se e kanë kuptuar situatën, sepse për shumicën e qytetarëve duket sikur ky është fundi i këtij pushteti.
E dyta, një numër i madh i anëtarëve të SNS-së, përfshirë edhe ata që ishin të lidhur me atë pushtet, distancohen pak, zhduken nga skena dhe me sa duket edhe ata e kuptojnë se ka ardhur fundi. Është e qartë se Vuçiqi tash mund të vazhdojë sundimin e tij vetëm përmes represionit, të cilin ai po e bën. Ai është kthyer thjesht në një faktor që vetëm provokon qytetarët.
Për shembull, ua kanë ndalur pagat mësuesve të shkollave të mesme, tash edhe të fakulteteve. Në fillim e mbajti si një konflikt të mundshëm. Së pari ua ndali rrogat e mësimdhënësve të shkollave të mesme, që të cyste ndonjë diferencim, një rebelim, e nuk ndodhi. Kishte një lloj solidariteti, por tash ka filluar t’ua shkurtojë pagat edhe profesorëve të universitetit.
Dekani u rreshtua në krah të studentëve dhe tash bëhet shumë interesante. Ky transformim i tij është shumë interesant, sepse ai qëndroi me gjithë zemër pas demonstratave dhe në njëfarë mënyre tashmë është figura kryesore në atë skenë, duke qenë se pritet që profesorët të artikulojnë ndonjë problem në njëfarë mënyre, sepse studentët kanë kufizime në këtë drejtim, duke qenë se janë shumë të rinj dhe kërkesat e tyre janë në fakt më të përshtatshme, por nga ana tjetër varet se kush do të marrë mbi vete zbatimin e tyre.
Mbase e merr përsipër universiteti, për ta artikuluar më tej.
Surroi: Mua më duket si viti 1989, kur nuk kishte parti dhe intelektualët duhej t’i formulonin ato kërkesa.
Biserko: Po, saktësisht. Gjithçka sillet në rreth vetëm në rrethana të ndryshme.
Surroi: D.m.th., pas 30 vitesh, ti që ishe pakicë absolute, tash e ke shumicën e madhe pas vetes, për të drejtat e njeriut, për sundimin e ligjit, etj.
Biserko: Studentët nuk janë distancuar vetëm nga pushteti dhe opozita, por edhe nga sektori civil.
Tash kjo është diçka shumë interesante, si arritën të distancohen nga të gjithë. Megjithatë, mendoj se me kalimin e kohës do të bëhet një lëvizje që duhet të artikulojë disa nga vlerat që i synon shoqëria, por nuk do të ndodhë shpejt. Do të jetë një proces deri në 10 vjet. Ka zgjatur shumë gjatë, që nga Millosheviqi e deri më sot.
Është zgjimi i asaj shoqërie që ka qenë gjatë në një lloj ngecjeje a dimërimi Do të ketë fenomene të ndryshme, nuk do të jenë menjëherë rryma liberale... është larg kësaj. Nuk mendoj se duhet të kemi pritshmëri të mëdha, tash menjëherë. Tash ky është një proces që do të tregojë se ku po shkon Serbia dhe për çfarë po përpiqet.
Surroi: Pastaj ka një garë gjeopolitike. Në fillim të këtij shekulli kam shkruar se kufiri ndërmjet Kosovës dhe Serbisë është në fakt një kufi fërkimi ndërmjet NATO-s dhe Rusisë. Vitet e fundit kufiri ndërmjet Kosovës dhe Serbisë, në aspektin gjeopolitik, ka qenë gjithashtu një vijë fërkimi mes Perëndimit dhe Kinës. Sepse Kina e sheh ndikimin e saj në Serbi.
Por me këtë fërkim të brendshëm, që nuk është vetëm studentor, tashmë është një lëvizje popullore që delegjitimon pushtetin dhe formën e pushtetit, jo këtë pushtet, por pushtetin në përgjithësi, vijmë të pika se kush do të fitojë i pari.
A do të jenë kufijtë mes Kosovës dhe Serbisë kufiri mes Perëndimit, NATO-s, etj., dhe Lindjes Euroaziatike, apo do të jenë pjesë e një tërësie që po krijohet një zonë sigurie ku njerëzit nuk kanë frikë nga njëri-tjetri.
Biserko: Po, kjo është një pyetje e madhe... në cilin drejtim po shkon e gjitha, çfarë i motivoi ato rebelime apo një lloj revolucioni pa lider, por në çdo rast pakënaqësi e madhe që u grumbullua për disa dekada dhe tash është një lloj këndelljeje që do të zgjasë.
Është shumë e rëndësishme si do të reagojë BE-ja, sepse zyrtarisht Serbia është kandidate për anëtarësim dhe nuk ka reaguar deri më tani... apo shumë e vakët dhe me shumë kujdes, sepse s’ka askënd nga ana tjetër me kë mund të punojë.
Megjithatë, mendoj se çështja e Ballkanit, e cila ka zgjatur shumë si një çështje e hapur, meriton në këtë çast një vëmendje të shtuar të BE-së, të cilën e ka provuar në disa faza të ndryshme, me një fond për zhvillimin e Ballkanit Perëndimor, por mendoj se kjo nuk mjafton. As projektet që i financoi nuk i ka mbikëqyrur mjaftueshëm, kështu që nuk ka përgjegjësi se si shpenzohen ato para ndërkohë që po keqpërdoren.
Pra, ajo duhet disi t’i qaset situatës së re në Serbi dhe disi ta ndihmojë shoqërinë dhe të gjithë të rebeluarit, që të artikulohen si duhet dhe të tregojë interesim më të madh. Vuçiqi ishte rishtas në Bruksel dhe u takua me Von der Leyenin dhe bashkëpunëtorët e saj. Dhe u kthye në shtëpi i kënaqur dhe e shtoi represionin.
Duhet t’i kenë thënë shumë gjëra privatisht, por nuk i dimë, mund të hamendësojmë dhe kjo shkaktoi pakënaqësi dhe reagime të mëdha te pjesa proevropiane e popullatës.
Dhe duhet të kemi parasysh, se pjesa më e madhe e popullsisë që largohet nga Serbia shkon në Evropën Perëndimore dhe në vendet perëndimore në përgjithësi. Prandaj, ata duhet ta lidhin disi me praninë e tyre në vetë Serbinë, ta lidhin atë me sektorin civil dhe me shoqërinë në përgjithësi dhe me mediat.
Nuk mund të presim vetëm për një lloj rezultati. Ka katër muaj që kjo ndodh, ndoshta do të duhen edhe katër të tjera. Nuk e dimë. Mund të shembet dhe të kthehet diku në një drejtim për ta humbur fuqinë që ka tani, mendoj se duhet të shfrytëzohet çasti. Mendoj se po reagojnë në mënyrë joadekuate.
Tash ka paralajmërime, si p.sh., kancelari i ri gjerman... disa deklarata të tij tashmë tregojnë se mund ta mbajë një qëndrim më të ashpër ndaj Serbisë, e të ngjashme, marrë parasysh se investimet më të mëdha në Serbi janë investimet gjermane, por nga ana tjetër, kemi edhe fenomenin që shumë investitorë po tërhiqen, që shumë po anulojnë disa ngjarje që ishin planifikuar për Serbinë.
Pra, nga njëra anë kemi një politikë dhe reagim joadekuat ndaj asaj që po ndodh, dhe nga ana tjetër kemi një tërheqje të njëkohshme, e cila nuk është e mirë për Serbinë, sepse ishte gjeneratori kryesor i njëfarë zhvillimi. Edhe pse nuk mjafton, sepse Serbia nuk ka bërë asgjë brenda vetes për të zhvilluar ekonominë dhe disi gjithçka është e lidhur me një kapital që largohet shumë lehtë kur ka krizë. Prandaj mendoj se duhet të sillen shumë më me kujdes në lidhje me këtë situatë.
Surroi: Ajo që dimë është se lufta në Ukrainë, nëse do të ketë armëpushim, do të jetë një konflikt i papërfunduar. Domethënë, askush nuk do të marrë pjesën e tij të luftës: ukrainasit nuk do të kenë integritetin e vendit dhe sovranitetin e vendit. Rusët nuk do ta rrëzojnë Zelenskin, të paktën tash për tash, por gjithashtu do t’i pushtojnë dhe t’i marrin ato territore të paktën në një të ardhme të parashikueshme.
Dhe atëherë zona e konflikteve të papërfunduara do të shtrihet nga diku në kufirin midis Ukrainës dhe Rusisë deri në Bosnjë-Hercegovinë, sepse këto janë konflikte të papërfunduara, shtete të papërfunduara. Si do të reflektohet dhe nuk e dimë se çfarë do të ndodhë në Serbi, si do të reflektohet në marrëdhëniet ndërmjet Kosovës dhe Serbisë?
Biserko: Kjo është një pyetje që qëndron vazhdimisht në ajër, sepse pavarësisht se Vuçiqi në një çast dorëzoi Kosovën, me faktin se i tërhoqi serbët nga institucionet, se ata nuk morën pjesë në zgjedhje... megjithatë, duke marrë parasysh këtë ndryshim tash dramatik gjeopolitik, në radhë të parë sjelljen e administratës së dytë Trump, mendoj se rishfaqet opsioni i ndarjes. Lista Serbe mori pjesë në zgjedhje dhe disi po e mbështeten fort në administratën e re.
Konsiderojnë se kanë më shumë përparësi se Kosova, sepse është më e madhe... fakti që në Beograd po vjen edhe një ambasador me origjinë serbe, por edhe në Sarajevë. Deri tash nuk kemi pasur shenja të qarta se si do të sillet administrata e re amerikane në raport me Serbinë dhe Kosovën.
Sa i përket Bosnjës, më duket se kanë mbajtur qëndrimin e vjetër, të paktën tash për tash, megjithëse gjithçka është e paparashikueshme, kështu që çështja e ndarjes së Bosnjës bie, dhe, besoj, gjithashtu e Kosovës.
Më duket se do të ishte shumë e rrezikshme që vetë Amerika ta hapte çështjen e Ballkanit dhe çështjen, mbi të gjitha, mes Kosovës dhe Serbisë, duke qenë se lidhja me Lindjen e Mesme, dhe mendoj se edhe Evropa ka llogaritur në Turqinë. Fatkeqësisht, Turqia tash po kalon një periudhë shumë të trazuar dhe reagimi ndaj sundimit autoritar kulmoi me këto protesta që po ndodhin tash në Stamboll. Se si do të përfundojë nuk dihet ende, por kjo e degradon disi pushtetin e Erdoganit dhe të partisë së tij.
Ai e ka bërë këtë në disa raste në dhjetë vjetët e fundit, por tash kjo është diçka që ka shkuar përtej të gjitha mashtrimeve të tij të vogla politike me opozitën. Të shohim si do të përfundojë.
Surroi: Mirëpo, kur flasim për ndarjen, ajo nuk erdhi nga Amerika. Ndarja erdhi nga krerët e Kosovës, Serbisë...
Biserko: Po, por në një çast gjatë administratës Trump, ajo u tolerua në njëfarë mënyre indirekte.
Surroi: Jo vetëm toleruar... por nga Kosova, nga Serbia dhe nga Tirana është kërkuar ndihma e Amerikës për ndarjen. Administrata Trump nuk insistoi në ndarje
Biserko: Por e la hapësirën...
Surroi: Ajo që dimë në këtë periudhë... ajo që kemi zbuluar në gjithë këto vite, është se iniciativa e administratës Trump nuk ka qenë për ndarjen e Kosovës, por ka ardhur fillimisht nga Kosova, nga liderët e Kosovës dhe Serbisë dhe me ndihmën e Shqipërisë.
Biserko: Po, ashtu është.
Surroi: Pra, nëse duhet të përsëritet çështja e ndarjes, sepse atëherë duhet të ketë sërish një iniciativë. Dhe unë nuk besoj se SHBA-ja është tash në një pozitë për t’u marrë me mikrokriza.
Biserko: Nuk mendoj se do të ketë një përçarje dramatike në Ballkan, por mendoj njëkohësisht që për këtë BE-ja duhet të jetë shumë më aktive në të gjitha vendet e Ballkanit Perëndimor dhe disi të mos e vonojë atë integrim, që është faktori i vetëm i progresit në Ballkanin Perëndimor, por me një mbikëqyrje, jo si më parë, duke shikuar nga larg dhe përcjellë me ca raporte që nuk kanë lidhje me atë që ndodh në terren, sidomos në Serbi.
Qasja përherë ka qenë disi dashamirëse. Mendoj se në këtë çast duhet të jetë ofensiva më e fortë e BE-së në Ballkan dhe të shtyjë këto shoqëri. Ndërkohë, të gjithë disi u nisën drejt autoritarizmit duke u mbështetur në aktorë të tjerë, sepse nuk patën një përgjigje adekuate nga BE-ja. Përndryshe, ne kemi ata liderë autoritarë që përpiqen të kontrollojnë gjithçka dhe gjithkënd, në fakt është humbje kohe, por kjo ndodhi edhe për shkak të rrethanave që lidhen me ngjarjet brenda sferës perëndimore, që janë, para së gjithash, kriza financiare, pastaj kriza e emigrantëve dhe më pas COVID-i, kështu që gjatë gjithë kohës vinte diçka që në fakt po e vononte një angazhim më aktiv dhe më serioz në Ballkanin Perëndimor.
Surroi: Nëse e gjitha do të zgjidhej sot papritmas vjen dikush me një shkop magjik dhe thotë gjithçka u zgjidh, mendoj se sipas ligjeve të fizikës, urrejtja nuk mund të ndalet.
Është grumbulluar aq gjatë dhe nëpër breza, si do të arrijmë bashkëjetesën dhe si do të arrijmë pajtimin.
Biserko: Vazhdojmë t’i kthehemi asaj që po ndodh në Serbi. Mendoj se ky është një faktor pozitiv sepse mbështetja nga i gjithë rajoni ishte e madhe, mbi të gjitha në njohjen e autoritarizmit dhe korrupsionit, që në fakt është një problem për të gjithë rajonin. Ky do të ishte një fillim i vogël, Mendoj se pajtimi apo normalizimi i marrëdhënieve mund të ndodhë me një proces. Nuk mund të ndodhë brenda natës.
Siç kemi rastin e Gjermanisë, e cila ende po merret me atë që ndodhi gjatë Luftës së Dytë Botërore. Pra, është thjesht një proces. Ndoshta ne që ishim aktivë gjatë gjithë këtyre viteve kemi pritur shumë, pastaj jemi përballur me faktin se këto shoqëri janë ndikuar shumë thellë nga ato politika që, për shembull, filluan në Serbi në vitet ‘80, që në njëfarë mënyre penguan shoqërinë, e çorientuan krejtësisht, dhe ajo hapësirë mediatike toksike, që nuk lejon të menduarit e pavarur e solli shoqërinë në gjendje ku nuk di si të sillet.
Pra, ky shpërthim i pakënaqësisë në Serbi, disi i hap të gjitha këto çështje. Dhe ka reagime, deklarata shumë interesante, por mbi të gjitha, rinia që lidhet me të gjithë rajonin, besoj se duhet të mendojmë në kontekstin kohor prej 10 deri në 15 vjetësh kur do të bëhen bartës të disa proceseve shoqërore dhe politike. Nuk mund të ndodhë brenda natës. Në fund të fundit, Tribunali i Hagës bëri një gjë të madhe... Mendoj se ishte gjykata ndërkombëtare më e suksesshme... e ku janë sot...
Në Serbi sot nuk ka fare debat për këto gjëra, edhe pse në fillim kishte një aktivitet, kishte një refleks. Mirëpo, në këta 12-13 vjetët e fundit është varrosur thellë dhe është imponuar një narrativë që u referohet vuajtjeve të popullit serb të rrethuar nga armiqtë, ndaj të vetmet dy pika apo dy ngjarje që përmenden janë ndërhyrja e NATO-s, e cila nuk lidhet me Kosovën dhe “Stuhia”.
Surroi: Kjo është një shenjë e qartë e një shoqërie autoritare kur ajo kontrollon të kaluarën për të kontrolluar të ardhmen. Por, i njëjti regjim autoritar, të paktën te Orwelli, thotë: “Mos u besoni veshëve dhe syve, besojini partisë. Besojini versionit zyrtar”.
Biserko: Mendoj se shoqëria në Serbi nuk beson në asgjë, sepse ajo që ata marrin si informacion dhe program në përgjithësi nga ato ekrane që kanë frekuencë kombëtare, thjesht e pamundëson të menduarit në përgjithësi.
Këto dy-tri media të tjera që ekzistojnë janë më së shumti reagim ndaj kësaj. Askush nuk u fut në thelb të asaj që po ndodhte dhe disi thuajse është temë e së shkuarës. Megjithatë, ajo del në sipërfaqe çdo çast, qoftë në marrëdhëniet me Kroacinë, me Bosnjën, me Kosovën, tash me Malin e Zi, ku çështja e identitetit është në rend dite..., nesër me Maqedoninë.
Nuk dihet se kur do të lind diçka në Serbi si problem që do ta përdorin sa të munden, por gjithsesi mendoj se ky brez i ri në këtë çast nuk është i preokupuar as me Kosovën, as me Bosnjën, as me Malin e Zi. Ai thjesht kërkon diçka në lidhje me jetën e vet...
Surroi: Dhe për herë të parë kjo është një lëvizje për Serbinë.
Biserko: Po, lëvizje për Serbinë dhe komunikimi me rajonin është shumë pozitiv.
Reagimi i të rinjve, dhe jo vetëm i të rinjve, sidomos në Kroaci, ku janë përfshirë edhe aktorë politikë... natyrisht Vuçiqi ua atribuon nxitjen e “revolucionit të ngjyrosur” si të nxitur nga Kroacia, para së gjithash, dhe Perëndimi. Ndërkohë Perëndimi nuk reagon sepse njëmend nuk ka gisht këtu.
Dhe natyrisht Rusia e përvetësoi narrativën, ani që ata janë më të përfshirë sesa Perëndimi, sepse klientët e tyre janë shumë aktivë në nivele të ndryshme brenda atij rebelimi, kështu që ata kontrollojnë, në njëfarë mënyre, i japin mbështetje qeverisë, por gjithashtu shikojnë të mbajnë komunikime me disa aktorë që janë në anën tjetër, për çdo rast, në varësi të asaj se çfarë do të ndodhë, si do të ikë pushteti si do të përfundojë i gjithë procesi.
Të rinjtë që ecin nëpër Serbi, janë një fenomen i llojit të vet. Pas asaj ngjarjeje të madhe në Beograd, tash shkojnë nëpër fshatra dhe bisedojnë me fshatarët, ajo që asnjë lider politik apo veprimtar politik nuk ka bërë ndonjëherë në ato vende Ishte interesante nga aspekti psikologjik të shohësh se si i presin dhe si reagojnë këta të rinj.
Tash po përgatiten të shkojnë në Strasburg me biçikleta, pra edhe ky është edhe një fenomen i ri... është si një festival, në të njëjtën kohë edhe rebelim, sepse kështu veprojnë kur u afrohesh manifestimeve të tyre, është shumë interesante, janë gjimnazistë dhe studentë, të gjithë të rinj që po krijojnë të ardhmen e Serbisë. Vështirë të parashikohet se si do të përfundojë.
Surroi: Le të shkojmë në një ekskursion mendor. Jemi në Londër, më 2030, në të njëjtin vend ku u takuam, dhe shikojmë prapa e çfarë shohim?
Biserko: Do të doja të isha në anën optimiste, pavarësisht se ka shumë faktorë që tregojnë për aspekte të mundshme negative të gjithë kësaj situate, por le të themi se të rinjtë nga Kosova dhe Serbia, të cilët janë në një lloj komunikimi, mendoj se ky është komunikimi më dinamik ndërmjet sektorit civil të Serbisë dhe Kosovës dhe është i padukshëm, për fat të keq.
Kemi projektin “Akullthyesit” që ka 10 vjet që zhvillohet. Bëhet fjalë për artistë të rinj apo njerëz që merren me art. Është një projekt mahnitës. Komunikimi i tyre, ndërtimi i rrjeteve. Kjo nuk është e dukshme për shumicën, por është diçka që po ndërtohet ngadalë, që pas 10-15 vjetësh do të jetë relevante, sepse, për shembull, kanë qenë në Prishtinë, në Pejë, në të gjitha këto qytete të mëdha të Kosovës shkuan në manastire. Për herë të parë i shihnin ato manastire.
Dhe kur shqiptarët vijnë në Beograd, fëmijët shqiptarë pastaj shkojnë në Novi-Sad, vizitojnë institucione të ndryshme, takojnë njerëz të ndryshëm dhe kanë “punëtori”. Është rini shumë interesante dhe nuk është e ngarkuar me shtresimet që brezat e vjetër ua kanë shtresuar me breza. Pres që do të jetë si një lloj hapjeje mes Serbisë dhe Kosovës, por edhe nëse Dodiku largohet, është e qartë se ai është në një rrugë rënieje, gjithçka që ai ka demonstruar javët e fundit thjesht tregon se ai është njëmend i vdekur politikisht.
Mendoj se mund të ketë një lloj dinamike përpara në Bosnjë që do të kapërcejë gjithçka që ka ndodhur në vitet e fundit si një pengesë për çdo rrugë të Bosnjë-Hercegovinës drejt BE-së dhe mendoj se BE-ja ka një përgjegjësi të madhe për këtë. Duhet të aktivizohet që të japë shpresë.
Por Ballkani është vatër potenciale që nuk është mbyllur për 35 vjet.
Surroi: Po. Jo vetëm kaq, por është më e lehtë të punosh në Ballkan sesa në Ukrainë, që do të thotë se në këta pesë vjetët kritikë përpara nesh, profesorët që do të punojnë me studentët duhet të bëjnë një dekalog të gjërave që kërkojnë nga BE-ja për një Serbi të ardhshme demokratike.
Pra, çfarë duhet thjesht të shfrytëzojë Serbia e ardhshme demokratike këta pesë vjetët e ardhshëm me ndihmën e BE-së? Çfarë duhet të bëjë BE-ja?
Biserko: Problemi është se BE-së tash i mungon udhëheqja ashtu që do t’i përshtatej çastit historik në të cilin ndodhet BE-ja.
Surroi: Në formë imagjinare themi, tre profesorë i shkojnë kancelarit të ardhshëm Merz. Çfarë po kërkojnë?
Biserko: Kjo do të ishte një ide e mirë. Mendoj se Merz, duke gjykuar nga deklaratat që bën, mund të pritet të jetë më i hapur. Pra, Gjermania është aktori kryesor në Ballkan, ka qenë gjithmonë, ndaj mendoj se duhet të ndihmojë në njëfarë mënyre Serbinë, por edhe gjithë rajonin, që të ngrihet më këmbë ekonomikisht, por jo vetëm përmes këtyre investimeve të përkohshme, janë disa reparte... Nuk ka aktivitet serioz ekonomik në Serbi, që tash është lider në rajon, falë llojit të investimeve që vijnë kryesisht nga Gjermania dhe disa vende të tjera.
Absolutisht, Gjermania duhet megjithëse vetë po kalon trazira të ndryshme, por ka përvojë në bashkimin e entiteteve të ndryshme, dy Gjermanitë, dhe kjo ishte e rëndësishme për të kuptuar se çfarë po ndodh këtu, sepse ne kemi vende të ndryshme, me profile të ndryshme, por vende që kanë disa probleme të përbashkëta, vende në tranzicion, që kanë një të kaluar të përbashkët, që nuk e kanë vetëm të kaluarën e Jugosllavive, që jetojnë në atë zonë dhe nuk kanë qenë gjithmonë, në raporte armiqësore.
Pra, në njëfarë mënyre, zona e Ballkanit Perëndimor duhet të hapet ndaj disa ndikimeve. Duhet të përfshihen shumë në biznesin vendas, dhe jo vetëm të udhëhiqen nga stabilokracia.
Mendoj se është zbatuar politikë e gabuar gjatë gjithë këtyre viteve, sepse ka qenë shumë e lehtë të mbahen shoqëritë, të paktën deri më tani, në njëfarë niveli paqeje, sepse gjithsesi janë shoqëri kolektive, ku pluralizimi dhe demokratizimi po ecin ngadalë.
Duhet të merret parasysh karakteri i këtyre shoqërive. Shumë shpesh gjithçka i atribuohet komunizmit, socializmit, për atë që ishte. Por është edhe shprehje e karakterit të këtyre shoqërive kolektive që dalëngadalë hynë në një lloj emancipimi përmes Jugosllavisë.
Ajo hodhi aq sa mundi, por megjithatë, në 35 vjetët e fundit, ne nuk kemi lëvizur shumë nga ajo pikë që nga shpërbërja e Jugosllavisë. Duket se ka pasur edhe më shumë pluralitet politik, pavarësisht se atëherë nuk ka qenë sistem shumëpartiak, sesa kemi tash në Serbi, për shembull. Sepse të gjitha partitë janë një kallëp. Nuk ka asnjë program alternativ, kështu që në fakt duhet të merren parasysh potencialet e atyre shoqërive.
Ata emigrojnë, vazhdimisht dalin në botë. Kushdo që është pak më vital, që do më shumë në jetë, largohet prej këtu dhe jo vetëm tash.
Surroi: Një metaforë që më vjen në mendje tash.
Është viti 1995, kur pas “Stuhisë” njerëzit nga Krajina arritën në Beograd. Dhe i vetmi vend ku ata u drejtuan ishte Komiteti i Helsinkit i Serbisë, i cili ishte jonacionalist, kundër luftës etj., dhe befas e ndien se ky ishte vendi për të kërkuar ndihmë.
A është një metaforë që njerëzit që janë antinacionalistë janë njerëz të cilëve, në çastin e fundit, shumica duhet t’u drejtohet për ndihmë?
Biserko: Ishte një kohë emocionuese, shumë e vështirë për ne si Këshill, ishim vetëm disa njerëz dhe i joshëm me disa deklarata. Ishte spontane dhe papritur me mijëra njerëz në ditë do të mblidheshin para zyrës sonë.
Surroi: Dhe ata që i detyruan në luftë, nuk iu folën kurrë.
Biserko: Po, dhe pastaj e filluam projektin, “Dua të shkoj në shtëpi” dhe ne e bëmë këtë për dhjetë vjet.
E pra, të gjithë ata që u kthyen në Kroaci u kthyen përmes Komitetit të Helsinkit. Autobusi i parë që u nis më 1997 kaloi përmes Komitetit të Helsinkit. Ne angazhuam të gjithë aktorët ndërkombëtarë, të dyja kishat, i bëmë të gjitha, dhe autobusi i parë shkoi në Dalmaci.
Pastaj hapëm një zyrë atje. Një grua refugjate që punonte me ne në atë zyrë ndihmoi për t’i marrë gjërat elementare për familjet. Natyrisht, UNHCR-ja dhe organizata të tjera ndihmuan këtu. Ishte proces emocionues dhe kreativ. Njëkohësisht u përballëm me dëbimin e kroatëve nga Serbia. Kështu shkuam kah Zemuni dhe Vojvodina, e më pas na u bashkua Ambasada amerikane dhe ikja u ndal pak, por një numër i madh njerëzish shkuan dhe kroatët e mbetur rreth Zemunit, e kanë mbetur shumë pak, e perceptojnë Komitetin e Helsinkit si dikë që u inkuadrua në këtë rrëfim.
Ishte shumë dramatike: disa njerëz vinin të shqetësuar, kishin adresa nga të drejtohen. Erdhën me zarfe të kaltra, shumë prej atyre zarfeve të kaltra kishin adresa të Zemunit, Zemun Poles dhe kështu ishte shumë dramatike... U krijua përshtypja se Komiteti i Helsinkit ishte organizatë që mbante anën e tyre.
Në 10-vjetorin e Komitetit të Helsinkit dikush e bëri një film për ne, intervistuan refugjatë dhe e lavdëruan Komitetin e Helsinkit, por mua nuk më donin, sepse tashmë isha demonizuar aq shumë në publik.
Për më tepër, familja ime është nga Kroacia. Prandaj, shumë nga ata që erdhën tek unë iu referuan familjes sime të gjerë, e cila gjithashtu erdhi në Serbi e pastaj u kthye më vonë. Ishte kohë vërtet dramatike. Njerëzit ishin vendosur në Vojvodinë, Zemun Pole, Beograd... kur i dërguan në Kosovë, mund të ktheheshin.
Gjatë ndërhyrjes të gjithë u larguan. I gjetëm në manastire, kur erdha këtu për herë të parë pas ndërhyrjes. Më pas vendet perëndimore hapën mundësinë që të shkonin, qoftë në Kanada, qoftë në Australi, kështu që shumë prej tyre shkuan më pas në botë.
Por kjo ishte vetëm një fazë që ishte shumë dramatike, dhe për ne ishte një përvojë, kur punoni drejtpërdrejt me njerëz, me mijëra në ditë, thjesht njerëz shpresëhumbur që i plotësonin formularët e që donin të ktheheshin në shtëpi, pastaj na sulmuan tabloidet serbe se po bashkëpunonim me policinë kroate, duke i shpalosur adresat e tyre... e policia kroate duhej të ishte e përfshirë se këta po ktheheshin andej prej nga kishin dalë.
Surroi: Të gjitha këto kohë janë dramatike, nuk arrijmë dot në kohë të mërzitshme, ti dhe unë, por ja, t’i ndërrojmë rolet tani, çfarë do të pyesje në këtë bisedë?
Biserko: Në këtë turbulencë të re gjeopolitike, si e sheh të ardhmen e Kosovës dhe të rajonit?
Surroi: Unë mendoj si ti, se ky çast ndryshimi, i cili është shumë dramatik dhe ende në fillim, nuk mund të shohim saktësisht se si do të shkojnë proceset, por ajo që është evidente është se në një mënyrë apo tjetër, si presidenti Trump ashtu edhe presidenti Putin po e krijojnë një identitet të ri për Evropën.
Dhe një pjesë e këtij identiteti është ai i sigurisë së Evropës. Jemi mësuar me identitetin e sigurisë euroatlantike. Ai tash është një pikëpyetje. Ne nuk dimë si do të zhvillohet, kjo është një mënyrë në të cilën Ballkani Perëndimor mund të integrohet si pjesë e identitetit evropian të sigurisë, si pjesë e zonës evropiane të sigurisë.
Pra, ne duhet të punojmë për ta bërë Ballkanin Perëndimor një zonë unike të sigurisë, që njerëzit thjesht të mos kenë frikë nga njëri-tjetri, që kombet të mos kenë frikë nga luftërat e reja, por që ata të fillojnë të njihen me njëri-tjetrin dhe të komunikojnë, etj. Thjesht, duhet ta ideojmë të ardhmen, ky është çasti kritik për ta bërë këtë.
Biserko: Do të duhet një brez, mbi të gjitha për BE-në, si përgjegjëse, që mori përgjegjësinë për Ballkanin.
Surroi: Sigurisht, por ne duhet ta integrojmë mendimin tonë brenda, sepse mendimi për sferën e sigurisë evropiane nuk është ende i unifikuar.
Biserko: Pra, a mund të vijë kjo nismë edhe nga ky rajon nga qendra të ndryshme. Mendoj se ka thjesht njerëz që mund dhe duan të mendojnë në atë mënyrë.
Surroi: Mendoj se duhet bërë sa më shpejt. Dhe t’ua imponojmë NATO-s dhe BE-së.
Biserko: Nuk e dimë në çfarë forme do të mbetet NATO-ja, sigurisht që do të mbetet një kornizë evropiane.
Surroi: Epo, të mos paragjykojmë se çfarë do të bëhet me NATO-n. Është shumë me rëndësi që korniza evropiane e NATO-s të mbetet, sepse pa kornizën e NATO-s nuk ishte e mundur të krijohej BE-ja.
Biserko: Dhe kështu filloi.
Surroi: Kështu filloi dhe mendoj se vendet evropiane e kuptojnë se kanë nevojë për atë kornizë sigurie. Ata thjesht janë mësuar të jetojnë në paqe. Diçka me të cilën ne nuk jemi mësuar. Për çdo brez që lind në atë projekt paqeje, paqja është e mirëqenë. Për ne është diçka për çka duhet luftuar.
Biserko: Ka një rol interesant të polakëve tash në Serbi, ata janë shumë aktivë, hapën një qendër kulturore dhe u aktivizuan në brendi. Ata i kuptojnë më mirë disa nga problemet e sigurisë së kësaj Evrope të re dhe në përgjithësi atyre vendeve postsocialiste që përballen jo vetëm me tranzicionin, por edhe me ato probleme sigurie, pra duhet pasur parasysh aktorët e rinj në rajon.
Tash pyetja e dytë, a është çështje mbi të gjitha çështjet njohja e Kosovës nga Serbia?
Surroi: Nuk është. Është pjesë e paketës. Duhet të mendojmë se njohja është thjesht partneritet.
Nuk mund të ulesh dhe të flasësh me dikë e t’i thuash “unë nuk do ta përmend emrin tënd”. “Ne do të flasim, por unë nuk e njoh emrin tënd”.
Pra, mendoj se bëhet fjalë sërish për projeksionin e hapësirës që është e përbashkët. Domethënë, vendet janë të pavarura dhe Kosova është shtet i pavarur, por duhet të ketë një zonë të përbashkët të sigurisë, një zonë të përbashkët ekologjike dhe një zonë të përbashkët ekonomike.
Do të thotë thjesht një rrjet traktatesh, traktatesh shumëpalëshe që e bashkojnë këtë rajon dhe e integrojnë natyrshëm në BE, që është gjithashtu një rrjet traktatesh shumëpalëshe. Por që një person të bëjë një kontratë, që vendet të bëjnë një kontratë, duhet ta njohin subjektivitetin reciprok. Vetëm ata që janë në të njëjtën situatë mund të nënshkruajnë kontratën.
Biserko: A pret njohje nga Beogradi së shpejti?
Surroi: Mendoj se çështja tjetër është në fakt vendosja e marrëdhënieve normale, që do të thotë respektimi i subjektivitetit të institucioneve shtetërore. Mendoj se kjo tashmë ka ndodhur me letërnjoftimet e të ngjashme.
Por mendoj se kjo çështje, njohja i takon brezit të ardhshëm të politikanëve në Serbi dhe përsëri duhet të jetë pjesë e një marrëveshjeje shumëpalëshe, ku të gjithë qytetarët do të shohin se nuk ka as në mëngë, për shembull, ta marrim atë që është e rëndësishme për popullin serb, identitetin serb, çfarë do të thotë Kosova në kishë, manastir etj.
Nuk është nevoja ta kontrollosh hapësirën ushtarakisht ashtu që manastiri të jetë yti. Thjesht shkon në manastir dhe shkon në kishë, dhe nuk mund ta ndash me thikë, “Kjo është kultura ime, kjo është kultura e të tjerëve”. Kultura sipas definicionit nuk mund të jetë një etnozonë dhe e ndarë. Ajo duhet të jetë në komunikim të vazhdueshëm.
Pra, Manastiri i Deçanit është po aq i imi sa është i çdo qytetari të Kosovës dhe çdo qytetari besimtar. Pra janë disa nivele.
Biserko: Dialogu ndërmjet Prishtinës dhe Beogradit, pra Kosovës dhe Serbisë, nuk ka lëvizur nga ngërçi viteve të fundit. Do të thosha se është diçka si një simulim... Lajçaku ka shkuar nga Prishtina në Beograd dhe nuk ka arritur asgjë të veçantë. A mundet ndërmjetësi i ri z. Sorensen ta nxjerrë dialogun nga ngërçi. Çfarë pret nga ai? Ka qenë në Kosovë, i njeh shumë mirë rrethanat.
Surroi: Tash meqë kam konflikt interesi për këtë, nuk mund të flas për këto çështje, sepse jam konsulent i jashtëm për dialogun.
Por, mendoj se duhet të mendojmë konceptualisht në drejtimin ku normalizimi i marrëdhënieve do të jetë një koncept rajonal. Mendoj se do të arrijmë atje me shpejtësi, jo për shkak të vetvetes, po, edhe për veten, por, për shkak të ripërkufizimit të jashtëm gjeopolitik.
Unë shoh një lëvizje pozitive, një nxitje pozitive për BE-në që të merret me çështjet e Ballkanit Perëndimor, sepse ato janë çështje shumë më të vogla...Dhe ka kohë që janë në tavolinë. Ashtu si në ato këngë dhe në ato rrëfime në të cilat tashmë është thënë gjithçka, nuk ka asgjë të re për të treguar për Ballkanin Perëndimor, përveçse njerëzit duhen të jetojnë normalisht.
Biserko: Kemi faktin se sektori civil i Serbisë dhe Kosovës janë në marrëdhënie të vazhdueshme për 30 vjet, do të thosha shumë intensive... janë më intensivët në rajon dhe aty ka shumë progres.
A mendon se ky proces normalizimi mund të fillojë nëpërmjet shoqërive? Ajo tashmë ekziston në ato nivele të ndryshme, por ndoshta duhet të intensifikohet, sepse e ka një potencial që ende nuk është shfrytëzuar sa duhet.
Surroi: Absolutisht. Për ne, për shembull, që nga fillimi i viteve ‘90, të gjithë liderët politikë të shqiptarëve në Kosovë me shumë ëndje komunikonin me sektorin civil në Serbi. Kjo ishte e vetmja mënyrë për të komunikuar realisht me njerëzit në Serbi. Mendoj se është e nevojshme të vijmë tash dhe në drejtim të kundërt, që është që të gjithë këta njerëz që po protestojnë në Serbi dhe që një ditë do të vijnë në pushtet, mund të komunikojnë me Kosovën përmes sektorit të shoqërisë civile dhe se kjo në fakt i ndihmon ta kuptojnë të ardhmen.
Biserko: Pyetja e fundit: çfarë pret nga administrata Trump? Mendoj, sepse i ndjekim çdo ditë, shumë intensivisht, të gjitha përpjekjet e tyre për të krijuar një model të ri kulturor të rishikimit të historisë, duke marrë në dorë institucionet kulturore që janë shumë të rëndësishme: Kennedy Center, Smithsonian... është thjesht shqetësuese, të paktën siç e perceptoj unë. Dhe kjo pa dyshim nuk do të ndalet. Si e sheh atë jehonë, le të themi, në Evropë, në Ballkanin Perëndimor, sepse një nga proceset që kemi përjetuar në Serbi, ndoshta edhe në rajon, është etnizimi i gjithçkaje. Por meqenëse Amerika është një vend jashtëzakonisht multietnik, si do të reflektojë në radhë të parë për vetë Amerikën, e pastaj për këto iluzione të ndryshme evropiane se ajo mund të mbizotërojë etnikisht, për fat të keq.
Surroi: Një herë e kam krahasuar me mënyrën se si një virus hyn në trup. Ai hyn në organizëm në ato pjesë të organizmit ku është e mundur, të cilat nuk kanë një mekanizëm mbrojtës.
Pjesa më e madhe e strukturës politike amerikane ka qenë në letargji prej vitesh. Një pjesë e madhe e atij mjedisi politik varet nga paratë, nuk varet nga sa ide do të prodhojnë, por sa para do të marrin për fushatën zgjedhore. Dhe këtë e parë Presidenti Trump. Ai e parë atë pjesë që nuk ka mekanizma mbrojtës dhe ky Projekti 2025 po i teston të gjithë ata mekanizma mbrojtës brenda asaj shoqërie.
Çuditërisht për mua, dhe ajo që më habit është se nuk ka përgjigje. Dhe fakti që nuk ka përgjigje, do të thotë që duhet ta ripërtërijë veten, që duhet ta rishpik veten.
Biserko: Kjo do të zgjasë më shumë, kjo është cikël në shoqëri.
Surroi: Janë cikle. Ky proces nuk përfundon me mandatin e Presidentit Trump.
Biserko: Është nisur në atë drejtim.
Surroi: Kjo është nisur në atë drejtim dhe do të provokojë lëvizje të reja politike, projekte etj.
Por efekti është ende i dukshëm në Evropë. Dhe kjo është paradoksale, për shembull, Serbia dhe Turqia, të cilat në kohën e recesionit të demokracisë kanë një qëndrim krejtësisht të ndryshëm. Mund të ndodhë edhe në vende të tjera. Por u krijua një identitet i ri evropian. Dhe kjo është si viti 1989, kur të gjithë ne që vendosëm të shkonim në atë rrugë, morëm atë identitet evropian kjo mund të jetë një ftesë për të gjithë këta breza që vendosin në Evropë që të hyjnë më guximshëm.
Nëse mund të flasim për këtë, atëherë duhet të flasim për atë që mund të bëjmë më me guxim.
Biserko: Shumë prej nesh që kemi qenë këtu për 35 vjet në këtë skenë, se sa të guximshëm ishim nuk e di përfunduam atë që mundëm të përfundonim, por në çdo rast është një lloj modeli për të tjerët, pasi mendoj se shpërbërja e Jugosllavisë është një lloj paradigme për atë që po ndodh sot në botë. Prandaj mendimin tënd e kam me rëndësi. Si do të mbahet kjo këtu në Ballkan?
Surroi: Do të doja të isha po aq optimist sa ti. Unë mendoj se jam.
Siç tha Churchilli, “kurrë nuk duhet lënë një krizë të mirë të shkojë dëm”, por shfrytëzoje. Dhe kjo është një krizë e madhe botërore, dhe në të gjëja primare është të përdoret gjithë ajo energji që po grumbullohet për diçka të mirë. Dhe ajo që është e mirë është që ne të krijojmë rrethanat për paqe. Le të jetë kjo një lëvizje e madhe paqësore e fortë në Ballkanin Perëndimor që bazohet në ato marrëveshje shumëpalëshe që do t’i lëvizin gjërat shumë më shpejt dhe të bëhet asisoj që të bëhet pjesë e lëvizjes historike të rinovimit të Evropës.
Biserko: Çdo krizë ka potencialin për njërën dhe tjetrën, pra më duket se kjo krizë globale në të cilën jetojmë e ka edhe atë potencial pozitiv, sepse të gjitha këto shoqëri në njëfarë mënyre nuk i durojnë pushtetet autokratike: Mbështetja për studentët në Serbi është shumë interesante. E ndoqa disi nga ky këndvështrim, se ishte një premtim apo peng për të ardhmen e rajonit. Këta janë brezat e rinj që po rriten me të njëjtat botëkuptime për atë që i nevojitet rajonit, me të njëjtat mohime apo kundër atyre tendencave negative autoritarizmit, korrupsionit e të ngjashme, kështu që tash është çështja se çfarë do të mbizotërojë.
Surroi: Potenciali për ndryshime pozitive është i madh. Serbia e ardhshme demokratike ndryshon dukshëm krejt dinamikën e kësaj pjese të Evropës.
Biserko: Kjo është ajo.
Surroi: Faleminderit Sonja! Shpresoj se do të flasim përsëri dikur në vjeshtë me një vështrim shumë më të mirë.
